Halina Łach
Umowa suwalska: fakty i
interpretacje
Echa Przeszłości 11, 476-479
2010
H alina Łach
I n s t y t u t H is t o r ii i S to s u n k ó w M ię d z y n a ro d o w y c h U n iw e r s y t e t W a r m iń s k o - M a z u r s k i w O ls z ty n ie
UMOWA SUWALSKA: FAKTY I INTERPRETACJE
S u w a l s z c z y z n a j u ż 5 0 0 l a t t e m u b y ł a t e r e n e m w s p ó l n e g o o s a d n i c t w a l u d n o ś c i l i t e w s k i e j i p o l s k i e j . N a j e j o b s z a r z e s z u k a l i m o ż l i w o ś c i p o w i ę k s z e n i a s w y c h f o r t u n m a g n a c i l i t e w s c y , b y w s p o m n i e ć t y l k o R a d z i w i ł ł ó w , P a c ó w , T y s z k ie w ic z ó w , W i ś n i o w i e c k i c h , O g i ń s k i c h . W o k r e s i e R z e c z y p o s p o l i t e j O b o j g a N a r o d ó w z i e m i a s u w a l s k o - s e j n e ń s k a n a l e ż a ł a d o W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o i s t a ł a s i ę c z ę ś c i ą w o j e w ó d z t w a t r o c k i e g o . P o z o s t a w a ł a w n i m a ż d o r o z b i o r ó w 1. G e n e z a w y o d r ę b n i e n i a s i ę S u w a l s z c z y z n y j a k o r e g i o n u s i ę g a I I I r o z b i o r u P o l s k i , t j . 1 7 9 5 r ., w ó w c z a s z i e m i e t e p r z y p a d ł y K r ó l e s t w u P r u s k i e m u i w e s z ł y w s k ł a d tz w . P r u s N o w o w s c h o d n i c h . N a s t ę p n i e t e r e n y t e s t a ł y s i ę c z ę ś c i ą K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o ( o d 1 8 0 7 r .) i K r ó l e s t w a P o l s k i e g o ( o d 1 8 1 5 r.). W 1 8 1 6 r. w y o d r ę b n i o n o w o je w ó d z t w o a u g u s t o w s k i e z s i e d z i b ą w ł a d z w S u w a ł k a c h . W 1 8 3 7 r. w o j e w ó d z t w o a u g u s t o w s k i e p r z e k s z t a ł c o n o n a g u b e r n i ę a u g u s t o w s k ą , k t ó r ą z k o l e i w 1 8 6 6 r. p r z e d z i e l o n o n a g u b e r n i ę ł o m ż y ń s k ą i s u w a l s k ą w r a m a c h r e f o r m y a d m i n i s t r a c y j n e j K r ó l e s t w a . G u b e r n i ę s u w a l s k ą t w o r z y ł y p o w i a t y : a u g u s t o w s k i , k a l w a r y j s k i , m a r i a m p o l s k i , s e j n e ń s k i , s u w a l s k i , w o ł k o w y s k i i w ł a d y s ł a w o w s k i 2 . G u b e r n i a s u w a l s k a , k t ó r e j c z ę ś c i ą s k ł a d o w ą b y ł a z i e m i a s e j n e ń s k o - s u - w a l s k a , w d r u g i e j p o ł o w i e X I X w . s t a n o w i ł a s w o i s t ą m o z a i k ę n a r o d o w o ś c i o w ą . Z a m i e s z k i w a l i j ą L i t w i n i , P o la c y , Ż y d z i, N ie m c y , B i a ł o r u s i n i i R o s j a n i e . W p o w i e c i e s e j n e ń s k i m b i e g a ł a g r a n i c a e t n o g r a f i c z n a p o l s k o - l i t e w s k a , r o z d z i e l a j ą c a g o n a d w i e c z ę ś c i : w i ę k s z ą p ó ł n o c n o - w s c h o d n i ą o p r z e w a d z e l u d n o ś c i l i t e w s k i e j i m n i e j s z ą p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i ą z p r z e w a g ą l u d n o ś c i p o l s k i e j . W m i a r ę p r z y j a z n e s t o s u n k i m i e d z y P o l a k a m i i L i t w i n a m i z a c z ę ł y u l e g a ć w y r a ź n e m u o s ł a b i e n i u p o d k o n i e c X I X w. W y n i k a ł o t o z t e g o , iż p o w s t a ł w ó w c z a s n a L i t w i e r u c h n a r o d o w y i z a c z ę ł a b u d z i ć s i ę ś w i a d o m o ś ć n a r o d o w a L it w i n ó w . R o z w i ja j ą c y s ię l i t e w s k i r u c h n a r o d o w y o d s a m e g o p o c z ą t k u p r a g n ą ł m a k s y m a l n i e r o z s z e r z y ć g r a n i c e p r z y s z ł e g o p a ń s t w a l i t e w s k i e g o i w y b i e g a ł d a l e k o p o z a g r a n i c e e t n o g r a f i c z n e j L i t w y o r a z n a b r a ł c h a r a k t e r u a n t y p o l s k i e g o . M a ł o b y ł s k ł o n n y d o k o m p r o m i s ó w p o l i t y c z n y c h , g ł ó w n i e p r z e d P o l s k ą , j a k o s ą s i a d e m s i l n i e j s z y m i n i e p o z b a w i o n y m p r a w d o s p o r n y c h t e r e n ó w 3 .
1 W spólne d zie d zic tw o a rch iw aln e. S u w a lszc zy zn a w a rch iw a lia ch z P o lsk i i L itw y, A rchi w um Państw ow e w Suw ałkach, m arzec-m aj 2006, s. 3.
2 S. Buchowski, K on flikt polsko-litew ski o ziem ię sejneńsko-suw alską w latach 1918-1920,
Sejneńskie Towarzystwo O pieki nad Zabytkam i, Sejny 2009, s. 11. 3 Ibidem , s. 16-29.
Z iem ia se jn e ń sk o -su w a lsk a s ta ła się terem spornym p o m ięd zy P o la k a m i a L itw in a m i pod k on iec I w ojny św iatow ej, gd y oba n arod y o d zy sk iw a ły n iep o d leg ło ść i z a b ie g a ły o p r z y łą c zen ie teg o o b sza ru do sw y ch p ań stw . W k on flik cie p o lsk o -litew sk im o p rzy n a leżn o ść p a ń stw o w ą ziem i su w a lsk o - sejn eń sk iej n ie m a łą rolę o d egrali N iem cy, k tórzy n ie ch cieli dopuścić do p rze ję c ia ty ch teren ó w p rzez P olsk ę. Z teg o pow odu p op ierali lite w sk ie roszczen ia tery to ria ln e, p od sycali k o n flik t p o lsk o -litew sk i i ja w n ie p op ierali L itw inów . P odw ójna okupacja n iem ie c k o -lite w sk a w 1918 r. oraz ja w n e w sp ó łd zia ła n ie obu stro n bu d ziło sp rzeciw lu d n o ści p olsk iej, pow odow ało reakcję w ład z p o l sk ich i czy n n ik ó w m ięd zyn arod ow ych . D oprow adziło w k ońcu do w a lk zbroj nych.
Zeby w ła śc iw ie zrozu m ieć zn a c zen ie k o n flik tu p o lsk o -litew sk ieg o , p o l sk iego zryw u n iep o d leg ło ścio w eg o z teg o o k resu - p o w sta n ia sejn eń sk ieg o oraz p o d p isa n ą u m ow ę su w a lsk ą , h isto ry cy z P o lsk i i L itw y w d n ia ch 1 0 -1 1 w r z e śn ia 2 0 1 0 r. b y li o r g a n iza to ra m i konferencji naukow ej n a tem at: U m o w a
s u w a ls k a . F a k ty i in te rp re ta c je . D a ta i w ybór m iejsca obrad konferencji n ie
było p rzypadkow e. O rgan izatorzy ch cieli uczcić rocznicę p o d p isa n ia um ow y su w a lsk iej kończącej k o n flik t p o lsk o -litew sk i, k tó rą 90 la t te m u p odpisano w ty m sa m y m b u d yn k u w S u w a łk a c h 7 p a źd ziern ik a 1920 r.
M iejscem obrad konferencji był b u d y n ek A rch iw u m P a ń stw o w eg o i H o tel „Wigry” w O środku S p ortu i R ekreacji w S u w ałk ach .
O rgan izatorem konferencji b ył P r ez y d e n t M ia sta S u w a łk i, A rch iw u m P a ń stw o w e i M u zeu m O kręgow e w S u w a łk a ch , I n sty tu t H isto rii L itw y oraz P o lsk ie T ow arzystw o H isto ry czn e - O ddział w B ia ły m sto k u . H onorow y p a tro n a t n a d k on feren cją objęła W icem a rsza łek S ejm u R P P a n i E w a K ierzkow ska. O rgan izatorom sw ojego w sp a rcia u d z ie lili D e p a r ta m e n t D z ied zictw a K u ltu row ego R ep u b lik i L itw y i F u n d a cja W sp iera n ia K u ltu ry przy M in iste r stw ie K u ltu ry Litwy.
N a konferencję przybyli p rzed staw iciele środow isk nau k ow ych ze szkół w yższych i in sty tu cji pań stw ow ych , m ięd zy innym i: Z astęp ca P rezy d en ta M ia s ta S u w a łk i M arek B u czyń sk i, D yrektor In sty tu tu H istorii L itw y dr R im a n ta s M iknys, P rezes Z arządu Fundacji W sp ieran ia W spółpracy L itew sko-P olskiej im . A. M ickiew icza G razina D rem aite, rep rezen tu jąca D ep a rta m en t D zied zic tw a K ulturow ego przy M in isterstw ie K u ltu ry Litwy, G łów ny Insp ek tor P a ń stw ow y A udrone V ysniauskaite, D yrektor A rchiw um P ow iatow ego w M ariam - polu R im vyd as U rb on aviciu s, D yrektor In sty tu tu P am ięci Narodow ej O ddziału w B ia ły m sto k u prof. dr hab. C ezary K uklo, D yrektor In sty tu tu H istorii U n i w e rsy tetu w B ia ły m sto k u prof. dr hab. W ojciech Ś leszy ń sk i, Z astęp ca D yrek to ra In sty tu tu H istorii U n iw e r sy te tu w B ia ły m sto k u dr hab. J a n Snopko.
U ro czy ste o tw arcie konferencji odbyło się o go d zin ie 16.00 w A rch iw u m P a ń stw o w y m . W y stą p ien ia p o w ita ln e w y g ło sili Z astęp ca P re z y d e n ta M ia sta S u w a łk i M arek B u cz y ń sk i, dr J a n J e r z y M ile w sk i p rezen tu ją cy In s ty tu t P a m ięci N arodow ej O ddział w B ia ły m sto k u oraz D yrek tor A rch iw u m P a ń stw o w ego T ad eu sz R adziw onow icz. W sw oich w y stą p ie n ia c h p o d k reślili, że choć
w i e d z a o f a k t a c h z 1 9 2 0 r ., c z y li z t r u d n e g o , w r ę c z d r a m a t y c z n e g o o k r e s u k o n f l i k t u p o l s k o - l i t e w s k i e g o j e s t n a d a l n i e w y s t a r c z a j ą c a , t o u m o w a s u w a l s k a i ł ą c z o n e z n i ą z a j ę c i e p r z e z „ z b u n t o w a n e ” w o j s k a g e n . L u c j a n a Ż e l i g o w s k i e g o W i l n a i W i l e ń s z c z y z n y p r z e z d z i e s i ę c i o l e c i a m i a ł y n i e z w y k l e i s t o t n y w p ł y w n a k s z t a ł t s t o s u n k ó w p o l s k o - l i t e w s k i c h w w y m i a r z e p a ń s t w o w y m i s p o ł e c z n y m . Z a z n a c z y l i , ż e c h o d z i n i e t y l k o o r o z s t r z y g n i ę c i a t e r y t o r i a l n e , a l e t e ż o to , ż e w ś w i a d o m o ś c i w i e l u L i t w i n ó w i P o l a k ó w , z a m i a s t w i e d z y f u n k c j o n o w a ł y i j e s z c z e f u n k c j o n u j ą u k s z t a ł t o w a n e p o 1 9 2 0 r., z b y t c z ę s t o s z k o d l i w e m i ty . L i c z ą , ż e w t r a k c i e k o n f e r e n c j i p o d j ę t y z o s t a n i e r z e c z o w y i k o n s t r u k t y w n y d i a l o g w t r u d n y c h i b u d z ą c y c h w i e l e k o n t r o w e r s j i , a n a w e t e m o c j i s p r a w a c h . W t o k u o b r a d w y g ł o s z o n e z o s t a ł y r e f e r a t y p r z e z n a u k o w c ó w z r ó ż n y c h o ś r o d k ó w a k a d e m i c k i c h . M g r K r z y s z t o f S k ł o d o w s k i z S u w a ł k m ó w i ł o R a d z i e L u d o w e j O k r ę g u S u w a l s k i e g o j a k o r e p r e z e n t a c j i p o l s k i e j s p o ł e c z n o ś c i n a S u - w a l s z c z y ź n i e w o k r e s i e l i p i e c - w r z e s i e ń 1 9 2 0 r., a d r C e s l o v a s L a u r i n a v i c i u s z W i l n a z a p r e z e n t o w a ł K w e s t i e s p o r n e w h i s t o r i i s t o s u n k ó w l i t e w s k o - p o l s k i c h w r. 1 9 2 0 . N a s t ę p n i e m g r T a d e u s z R a d z i w o n o w i c z , D y r e k t o r A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o z S u w a ł k , z a b r a ł g ł o s n a t e m a t P o l s k o - l i t e w s k i c h r o k o w a ń w S u w a ł k a c h 3 0 w r z e ś n i a - 7 p a ź d z i e r n i k a 1 9 2 0 r., z k o l e i d r E d m u n d a s G i m z a u - s k a s z W i l n a m ó w i ł o R o k o w a n i a c h w S u w a ł k a c h i u m o w i e s u w a l s k i e j w e w s p o m n i e n i a c h : M . B i r ź i s k i i B . K . B a l u t i s a , a d r R y m a n t a s M i k n y s z W i l n a p o d j ą ł k w e s t i ę U m o w y s u w a l s k i e j w d z i e n n i k u i o c e n a c h p u b l i c z n o - p r a w n y c h M i c h a ł a R ö m e r a . P r o f . d r h a b . A l v y d a s N i k z e n t a i t i s z W i l n a m ó w i ł n a t e m a t K u l t u r a p a m i ę c i j a k o o b i e k t p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j w r e g i o n i e E u r o p y Ś r o d k o w o - W s c h o d n i e j , z a ś d r V l a d a s S i r a t a v i c i u s z W i l n a o R o l i o c e n u m o w y s u w a l s k i e j w p r z y g o t o w a n i u u m o w y p o l s k o - l i t e w s k i e j r. 1 9 9 4 w L i t w i e . R e f e r a t p r o f . d r h a b . G r z e g o r z a N o w i k a z W a r s z a w y p t . M a r s z a ł k a J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o k o n c e p c j a p r o w a d z e n i a w o j n y z b o l s z e w i c k ą R o s j ą p r z e d s t a w i ł d r h a b . J a n S n o p k o , a r e f e r a t p r o f . d r h a b . K r z y s z t o f a B u c h o w s k i e g o z B i a ł e g o s t o k u p t . R e c e p c j a k o n f l i k t u p o l s k o - l i t e w s k i e g o ( 1 9 1 9 - 1 9 2 0 ) w p o l s k i m s p o ł e c z e ń s t w i e w l a t a c h m i ę d z y w o j e n n y c h i w s p ó ł c z e ś n i e z a p r e z e n t o w a ł d r J a n J e r z y M i l e w s k i . P r o b l e m a t y k a k o n f l i k t u p o l s k o - l i t e w s k i e g o n a k o n f e r e n c j i b y ł a t e ż p r e z e n t o w a n a p r z e z h i s t o r y k ó w z U n i w e r s y t e t u W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e g o w O l s z t y n i e . D r W i e s ł a w B o l e s ł a w Ł a c h w r e f e r a c i e n a t e m a t R o l a L i g i N a r o d ó w w p r ó b i e r o z s t r z y g n i ę c i a p o l s k o - l i t e w s k i e g o s p o r u t e r y t o r i a l n e g o i w y t y c z e n i u w s p ó l n e j g r a n i c y - p r ó b a o c e n y , p o d k r e ś l i ł , iż w r e l a c j a c h p o l s k o - l i t e w s k i c h p o I w o j n i e ś w i a t o w e j r o z p o c z ą ł s i ę o k r e s p a s y w n e g o i c h r o n i c z n e g o k o n f l i k t u , k t ó r y n a w i e l e l a t m i a ł p o z o s t a ć n i e r o z w i ą z a n y . O d p o w i e d z i a l n o ś c i ą z a c h ł o d n e s t o s u n k i m o ż n a o b a r c z y ć z a r ó w n o P o l a k ó w , j a k i L i t w i n ó w . C h ł o d n e s t o s u n k i n i e t y l k o p o g a r s z a ł y s y t u a c j ę , a l e r ó w n i e ż e s k a l o w a ł y d a l s z e n a p i ę c i a m i ę d z y n a r o d a m i . Z p o w o d u b r a k u z g o d y m i ę d z y s t r o n a m i , s p r a w a m i k s z t a ł t u p r z y s z ł e j g r a n i c y z a j ę ł a s i ę L i g a N a r o d ó w , t y m s a m y m d o p r o w a d z a j ą c d o u m i ę d z y n a r o d o w i e n i a k o n f l i k t u , a l e i o n a n i e d o p r o w a d z i ł a d o p o j e d n a n i a
m i ę d z y p a ń s t w a m i c h o c i a ż s p r a w ę g r a n i c y r o z w i ą z a ł a a r b i t r a l n a d e c y z j a R a d y A m b a s a d o r ó w . N a t o m i a s t d r H a l i n a Ł a c h z u n i w e r s y t e t u z O l s z t y n a z a p r e z e n t o w a ł a t e m a t O d l i n i i F o c h a d o u s t a n o w i e n i a w s p ó ł c z e s n e j p o l s k o - l i t e w s k i e j g r a n i c y p a ń s t w o w e j . M ó w i ł a , ż e w s p ó ł c z e s n a p o l s k o - l i t e w s k a g r a n i c a p a ń s t w o w a j e s t n a j s t a r s z y m f r a g m e n t e m p o l s k i e j g r a n i c y w s c h o d n i e j , g d y ż p o c h o d z i z 1 9 1 9 r. ( tz w . „ l i n i a F o c h a ”). U s t a n o w i o n a z o s t a ł a n a z i e m i s e j n e ń s k o - s u w a l s k i e j p o I w o j n i e ś w i a t o w e j . W o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m g r a n i c a s t a ł a s i ę b a r i e r ą p r z e s t r z e n n ą i u k a z y w a ł a b a r d z o n a p i ę t y s t a n s t o s u n k ó w p o l s k o - l i t e w s k i c h . P o 1 9 8 9 r. g r a n i c a p o l s k o - l i t e w s k a j e s t i n s t r u m e n t e m p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j o b u p a ń s t w i z a d a n i e m j e j j e s t i n t e g r o w a n i e p o g r a n i c z a o r a z b u d o w a n i e d o b r o s ą s i e d z k i c h s t o s u n k ó w m i ę d z y t a k b l i s k i m i n a r o d a m i . T r e ś c i z a w a r t e w r e f e r a t a c h o r a z d y s k u s j e w y k a z a ł y , ż e k o n f e r e n c j a p o ś w i ę c o n a u m o w i e s u w a l s k i e j i i n n y m w y d a r z e n i o m z h i s t o r i i s t o s u n k ó w p o l s k o - l i t e w s k i c h w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m , a t a k ż e p r o b l e m o m w y k r a c z a j ą c y m p o z a ś c i s ł ą j e j t e m a t y k ę , b y ł a b a r d z o p o t r z e b n a . N a z a k o ń c z e n i e k o n f e r e n c j i w y s t ą p i ł D y r e k t o r I n s t y t u t u P a m i ę c i N a r o d o w e j O d d z i a ł u w B i a ł y m s t o k u p r o f . d r h a b . C e z a r y K u k l o , k t ó r y z a z n a c z y ł , ż e p r z e d s t a w i e n i e b u r z l i w y c h d z i e j ó w k o n f l i k t u p o l s k o - l i t e w s k i e g o p o w i n n o p r z y c z y n i ć s i ę d o l e p s z e g o z r o z u m i e n i a f r a g m e n t u p r z e s z ł o ś c i i s ł u ż y ć p o w i n n o p r z e z w y c i ę ż a n i u n a g r o m a d z o n y c h n i e p o r o z u m i e ń w e w z a j e m n y c h s t o s u n k a c h . Z k o l e i d r C e s l o v a s L a u r i n a v i c i u s z W i l n a p o d k r e ś l i ł , ż e n a l e ż y r o z w i j a ć w s p ó ł p r a c ę n a u k o w ą m i e d z y h i s t o r y k a m i P o l s k i i L i t w y , d o k o n y w a ć o k r e s o w y c h p o d s u m o w a ń b a d a ń z o k r e s u k o n f l i k t u p o l s k o - l i t e w s k i e g o , a b y n a b i e r a ć z a u f a n i e d o s i e b i e , g d y ż w t y m j e s t s i ł a i p o t e n c j a ł . N a t o m i a s t d r J a n J e r z y M i l e w s k i n a z a k o ń c z e n i e z ło ż y ł s e r d e c z n e p o d z i ę k o w a n i a u c z e s t n i k o m i o r g a n i z a t o r o m k o n f e r e n c j i z a t r u d i p r a c ę w ł o ż o n ą w j e j p r z y g o t o w a n i e , p o c z y m k o n f e r e n c j a z o s t a ł a z a m k n i ę t a . W a r t o n a d m i e n i ć , ż e w z w i ą z k u z k o n f e r e n c j ą p r a c o w n i c y A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w S u w a ł k a c h p r z y g o t o w a l i n i e w i e l k ą w y s t a w ę m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h o r a z i c h k o p i i , d o t y c z ą c y c h o b e c n y c h t e r e n ó w L itw y , a z w ł a s z c z a s t o s u n k ó w p o l s k o - l i t e w s k i c h , w o k r e s i e o d X V I I w. p o c z a s y n a m w s p ó ł c z e s n e .
