Jaśmina Żwirska, Ewa B łaszczyk-Bębenek, Paweł Jagielski, Agnieszka Ostachowska-Gąsior, Małgorzata Bajer1, Małgorzata Schlegel-Zawadzka
SPOSÓB ŻYWIENIA ORAZ STAN ODŻYWIENIA UCZNIÓW GIMNAZJÓW W POWIECIE MYŚLENICKIM
W LATACH 2016–2017
Zakład Żywienia Człowieka, Instytutu Zdrowia Publicznego WNZ, UJ CM, Kraków
Kierownik: prof. dr hab. M. Schlegel-Zawadzka
1 Wydział Promocji i Ochrony Zdrowia
Starostwa Powiatowego w Myślenicach, Myślenice
Ocenie poddano częstotliwość spożycia wybranych produktów żywnościowych oraz stan odżywienia 664 uczniów w powiecie Myślenickim. Celem badań była ocena częstotliwości spożycia wybranych produktów żywnościowych i napo-jów oraz stanu odżywienia młodzieży w wieku 12–16 lat w latach 2016–2017 w grupach płci. Stwierdzono zmiany w częstości spożycia niektórych produktów. Nie stwierdzono różnic znamiennych statystycznie w ocenie stanu odżywienia w zależności od płci.
Hasła kluczowe: dzieci szkolne, młodzież gimnazjalna, odżywianie, częstość spo-życia, stan odżywienia.
Key words: school children, secondary school students, nutrition, frequency of con-sumption, nutritional status.
Wiek młodzieży szkolnej to okres dojrzewania organizmu, co związane jest z in-tensywnymi zmianami rozwojowymi. Żywienie należy do najważniejszych elemen-tów środowiska zewnętrznego mającego wpływ na zdrowie człowieka. Racjonalne żywienie ma znaczny wpływ na młody organizm na etapie jego kształtowania. Równowaga energetyczna pomiędzy podażą a wydatkowaniem pozwala na utrzy-manie prawidłowej masy ciała (1, 2, 3, 4).
Celem badań była ocena częstotliwości spożycia wybranych produktów żywno-ściowych i napojów oraz stanu odżywienia młodzieży w wieku 12–16 lat w latach 2016–2017 w grupach płci.
MATERIAŁ I METODY
W latach 2016–2017 r. przeprowadzono ocenę sposobu żywienia oraz sta-nu odżywienia młodzieży gimnazjalnej (zgoda Komisji Bioetycznej UJ nr
122.6120.160.2016.). Po uzyskaniu akceptacji Starostwa Myślenickiego, zgód od Dyrekcji Szkół, rodziców lub opiekunów prawnych przebadano łącznie 700 gim-nazjalistów. Po usunięciu niekompletnych ankiet łączna liczba przebadanych osób wyniosła 664. Narzędziem badawczym była ankieta, która obejmowała pytania: socjoekonomiczne dotyczące rodziny oraz częstości spożycia wybranych produk-tów żywnościowych (6 stopniowa skala odpowiedzi gdzie 1 – oznacza nie jada w ogóle, a 6 – codziennie) i napojów (liczba wypijanych dziennie szklanek, gdzie 1 – oznacza nie pije wcale, a 4 – piję 3–5 szklanek dziennie) przez badaną młodzież. Dla ogółu badanych częstość spożycia przedstawiono wyniki poprzez zsumowanie częstości odpowiedzi 3–4 razy w tygodniu oraz codziennie, a dla napojów poprzez sumę odpowiedzi 1–2 szklanek oraz 3–5 szklanek dziennie. Dodatkowo wykonano pomiary antropometryczne (pomiar masy ciała, wzrostu). Dla każdego badanego wyliczono wskaźnik BMI, a otrzymane wyniki odniesiono do siatek centylowych z projektu OLAF (5). Do uzyskanych danych przyjęto za Kułaga i współpr. (5) wartości graniczne dla BMI gdzie wartość poniżej 5. centyla oznaczała znaczny niedobór masy ciała, od 5. do poniżej 15. – niedobór masy ciała, natomiast norma znajdowała się w przedziale miedzy 15. a 85. centylem. Nadwaga i otyłość były rozpoznane odpowiednio pomiędzy 85. a 95. centylem oraz powyżej 95. centyla. (5). Otrzymane wyniki zostały opracowane statystycznie w programie IBM SPSS Statistics wersja 25. W analizie różnic między grupami zastosowano test U Manna--Whitneya, a jako poziom istotności przyjęto α=0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wśród 664 przebadanych dzieci było 314 chłopców (47,3%) i 350 dziewcząt (52,7%). Średni wiek badanej młodzieży wyniósł 13,85±0,78 lat. Matki najczę-ściej deklarowały posiadanie wykształcenia średniego (40,5%), kolejno wyższego (28,8%), następnie zasadniczego zawodowego (21,6%), a najrzadziej podstawowe-go (2,2%). Spośród ojców najwięcej posiadało wykształcenie zasadnicze zawodowe (39,2%), następnie średnie (34,0%), wyższe (13,6%), a najrzadziej podstawowe (4,0%).
W badanej grupie ogółem najczęściej (3-4 razy w tygodniu lub codziennie) spo-żywanym produktem było pieczywo pszenne (90,4%), a najrzadziej młodzi ankie-towani sięgali po nasiona roślin strączkowych (3) (ryc. 1).
W tab. I przedstawiono częstotliwość spożycia wybranych produktów żyw-nościowych w badanej grupie w zależności od płci. W grupach płci zaznaczyły się znamiennie statystycznie różnice w częstości spożycia wybranych produktów. Dziewczęta istotnie częściej spożywały kasze, makarony, ryż (p=0,0166), mleko (p=0,0332), sery białe (p=0,0262) oraz owoce surowe i soki owocowe (p=0,0008). Natomiast chłopcy istotnie częściej jedli sery żółte (p=0,0013), mięso czerwone (p<0,0001) oraz masło (p=0,0223).
Na ryc. 2 przedstawiono analizę spożycia wybranych napojów przez badaną mło-dzież (1–2 szklanki dziennie lub 3–5 szklanek dziennie). Najczęściej ankietowani deklarowali picie wody mineralnej (85% badanych uczniów), a najrzadziej 2,7% badanych piło kawę.
Ta b e l a I. Częstość spożycia wybranych produktów żywnościowych w badanej grupie w zależności od płci Ta b l e I. Average frequency of consumption of selected food products in the study group depending on gender
Produkty Płeć Odpowiedzi (%) codzien-nie 3–4 razy w tygo-dniu 1–2 razy w tygo-dniu 1 raz w miesią-cu
rzadziej nie jada P
Kasze, makarony, ryż D C 6,9 4,5 30,3 24,2 51,7 57,3 8,0 9,2 2,3 3,8 0,9 1,0 0,0166 Pieczywo pszenne D C 76,3 81,5 12,6 10,5 6,6 5,4 1,1 1,3 2,0 1,0 1,4 0,3 0,0846 Pieczywo razowe D C 15,1 13,4 16,9 17,2 24,9 21,0 13,7 9,9 16,6 19,1 12,9 19,4 0,0745 Mleko D C 32,3 40,8 30,0 27,4 25,1 21,0 4,6 3,8 4,9 4,1 3,1 2,9 0,0332 Sery białe D C 4,6 2,9 16,6 11,1 38,6 40,8 20,3 19,1 10,0 13,4 10,0 12,7 0,0262 Sery żółte D C 12,3 17,2 30,6 38,5 38,0 29,9 8,0 8,0 7,7 2,5 3,4 3,8 0,0013 Jogurty, danonki D C 16,0 13,4 32,0 30,6 35,4 35,7 9,7 9,6 5,1 6,4 1,7 4,5 0,1319 Ryby i przetwory rybne D C 0,3 0,3 3,4 4,5 50,3 47,5 27,7 29,9 13,1 12,4 5,1 5,4 0,8711 Drób D C 3,4 5,1 38,1 38,2 49,0 51,9 4,6 2,9 2,6 1,6 2,3 0,3 0,2145 Mięso czerwone D C 0,3 1,9 10,6 14,6 36,3 47,5 22,3 14,6 18,6 10,8 12,0 8,6 <0,0001 Jaja D C 4,0 3,2 22,9 21,3 50,9 55,4 15,1 11,1 4,3 6,1 2,9 2,9 0,8421 Oleje roślinne, margaryna D C 24,6 24,5 24,0 22,9 23,7 25,2 8,9 8,3 10,9 12,4 8,0 6,7 0,9539 Masło D C 46,9 54,8 19,1 17,5 12,6 13,4 4,6 1,9 8,0 6,7 8,9 5,7 0,0223 Warzywa surowe (soki warzywne) D C 20,9 17,5 24,3 24,5 26,3 28,0 12,3 10,2 10,6 10,5 5,7 9,2 0,2576 Owoce surowe i soki owocowe D C 52,9 40,4 32,0 37,9 10,9 14,0 1,4 1,9 2,3 3,8 0,6 1,9 0,0008 Nasiona roślin strączkowych D C 0,0 1,0 3,1 1,9 28,3 27,1 40,6 36,3 17,7 19,1 10,3 14,6 0,1871 Słodycze D C 27,1 26,8 36,6 40,4 26,3 25,2 6,0 3,5 3,1 3,8 0,9 0,3 0,5263 Cukier D C 58,0 59,2 18,3 17,2 13,4 13,4 2,0 3,2 4,6 3,2 3,7 3,8 0,7870 Chipsy, chrupki, słone paluszki D C 4,3 6,4 12,6 14,0 38,0 41,1 27,7 25,2 14,6 10,5 2,9 2,9 0,0567
D – dziewczęta, C – chłopcy, P – poziom istotności testu między wyróżnionymi grupami na podstawie testu U Manna-Whitneya.
Ryc. 1. Analiza spożycia wybranych produktów żywnościowych przez badaną grupę 3–4 razy w tygo-dniu lub codziennie.
Fig. 1. Analysis of consumption of selected food products by the study group 3–4 times a week or every day.
Ryc. 2. Analiza spożycia wybranych napojów w przez badaną grupę w ilości 1–2 lub 3–5 szklanek dziennie. Fig. 2. Analysis of the consumption of selected beverages by the study group in an amount of 1–2 or 3–5 glasses a day.
W grupach płci, chłopcy istotnie częściej sięgali po napoje gazowane (p<0,0001) i mleko (p=0,0018) (tab. II).
Na ryc. 3 przedstawiono interpretację wskaźnika BMI badanej młodzieży. Po-nad 70% uczniów było w normie, a Po-nadwaga i otyłość występowała u ok. 17% badanych. Niedobór masy ciała wystąpił u 12% uczniów. Nie stwierdzono różnic znamiennych statystycznie w ocenie stanu odżywienia w zależności od płci.
Ta b e l a II. Częstość picia wybranych napojów w badanej grupie w zależności od płci Ta b l e II. The frequency of the selected drink beverage in the group based on gender
Produkty Płeć Odpowiedzi (%) 3–5 szklanek dziennie 1–2 szklanki dziennie mniej niż 1 szklankę dziennie nie pije P Kawa prawdziwa D C 0,0 0,0 2,0 3,5 7,1 7,3 90,9 89,2 0,4426 Herbata czarna D C 13,7 14,3 61,7 58,6 19,1 23,6 5,4 3,5 0,7835 Woda mineralna D C 48,6 47,1 36,9 37,3 10,0 11,8 4,6 3,8 0,6965 Napoje gazowane D C 6,0 14,6 20,0 26,4 44,0 41,4 30,0 17,5 <0,0001 Herbaty owocowe, zioła D C 6,6 7,0 30,3 25,8 30,6 29,3 32,6 37,9 0,1850 Mleko D C 8,3 11,1 36,3 47,1 43,7 31,5 11,7 10,2 0,0018
D – dziewczęta, C – chłopcy, P – poziom istotności testu między wyróżnionymi grupami na podstawie testu U Manna-Whitneya.
Ryc. 3. Rozkład BMI uczniów (n=664) w zależności od płci. Fig. 3. BMI distribution of students (n = 664) depending on gender.
Wyniki badań własnych są podobne do tych z pracy Wyki i współpr. (6) gdzie prawidłową masę ciała wykazano u 70% dziewcząt i 74% chłopców w wieku 14 lat. Nadmierna masa ciała występowała wśród 22,1% dziewcząt i 19,5% chłopców.
Różnorodność produktów w codziennych posiłkach jest warunkiem zaspokojenia potrzeb organizmu na wszystkie niezbędne składniki odżywcze. W badaniach
do-tyczących zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej z województwa pomor-skiego stwierdzono, że spożycie mięsa białego wynosiło średnio 2,4 razy, a mięsa czerwonego 2 razy w tygodniu. Rośliny strączkowe, podobnie jak ryby były spo-żywane jednokrotnie biorąc pod uwagę tygodniowy jadłospis badanych (7). Tylko 4,2% uczniów z badań własnych, 3–4 razy w tygodniu lub codziennie, spożywało ryby, a jedynie 3,0% nasiona roślin strączkowych.
W badaniach Kiciak i współpr. (8) stwierdzono, że prawie połowa ankietowanych uwzględniła warzywa i owoce w swoim jadłospisie kilka razy dziennie. Około 25% dziewcząt spożywało w ciągu dnia 1–2 razy warzywa i owoce, natomiast chłopcy z taką częstotliwością konsumowali mniej warzyw (ok. 20% badanych). Odsetek młodych osób, które sięgały po warzywa i owoce kilka razy w tygodniu, mieścił się w granicach 23–28%. W badaniu własnym 82% uczniów spożywało 3–4 razy w tygodniu lub codziennie owoce i soki owocowe, a warzywa surowe były jedzo-ne przez 42% badanych. W cytowanym badaniu Kiciak i współpr. (8) największy odsetek badanych (ok. 74% dziewcząt i 70% chłopców) zadeklarowało spożycie kasz rzadziej niż raz w tygodniu. Natomiast w badaniach własnych około 52% dziewcząt i 57% chłopców deklarowało spożycie kasz, makaronów i ryżu 1–2 razy w tygodniu.
W badaniach łódzkich kilka razy w tygodniu lub codziennie aż 85,8% badanych piło mleko, a 96,1% deklarowało spożycie produktów mlecznych (sery, napoje mleczne) (9). W porównaniu do wyników z cytowanych badań, młodzież z powiatu myślenickiego piła mleko rzadziej (65,1%; 3–4 razy w tygodniu lub codziennie). Badana młodzież o połowę rzadziej sięgała również po pieczywo razowe (31,3%) w porównaniu do nastolatków z badań Kolmaga i współprr. (69,4%) (9).
W badaniach Michoty-Katulskiej i współpr. (10) najczęściej wybieranym napojem była herbata (80%), po którą równie chętnie sięgali młodzi ludzie z badań własnych (74%). Wyniki zbiorczej reanalizy Guelinckx i współpr. (11), także potwierdzają, że ciepłe napoje, do których zaliczana jest herbata, stanowią największy udział w strukturze spożycia płynów przez nastolatki.
Z badań wielu autorów wynika, że większość młodzieży posiada błędne i nie-korzystne zachowania żywieniowe, polegające na stosowaniu diety mało urozma-iconej, bogatej w produkty o niskiej wartości odżywczej. Ten sposób żywienia w konsekwencji wpływa na nieprawidłowy rozwój i pojawiające się coraz częściej zaburzenia odżywiania (12).
WNIOSKI
1. Zaobserwowano istotne różnice w częstości spożycia wybranych produktów żywnościowych oraz napojów pomiędzy chłopcami i dziewczynkami.
2. Nie stwierdzono różnic znamiennych statystycznie w ocenie stanu odżywienia w zależności od płci.
J. Ż w i r s k a, E. B ł a s z c z y k - B ę b e n e k, P. J a g i e l s k i, A. O s t a c h o w s k a - G ą s i o r, M. B a j e r, M. S c h l e g e l - Z a w a d z k a DIET AND NUTRITIONAL STATUS OF JUNIOR HIGH SCHOOL STUDENTS IN THE
DISTRICT OF MYŚLENICE IN 2016–2017 S u m m a r y
Introduction. Nutrition is one of the most important elements of the external environment affecting human health.
Aim. The aim of the study was to assess the frequency of consumption of selected food and drink products and the nutritional status of adolescents aged 12–16 in the years 2016–2017 in gender groups.
Material and methods. In 2016–2017, an assessment of the diet and nutritional status of junior high school students was carried out (consent of the Jagiellonian University Bioethics Committee no. 122.6120.160.2016). Among 664 examined children there were 314 boys (47.3%) and 350 girls (52.7%). The average age of the examined adolescents was 13.85±0.78 years. The research tool was a questionnaire, which included socioeconomic questions about the family and the frequency of consumption of selected food products. The obtained results were developed statistically in IBM SPSS Statistics version 25.
Results. In the study group the most frequently consumed product (3–4 times a week or daily) was wheat bread (90.4%), and the least frequently the young respondents reached for legume seeds (3%). Over 70% of students were normal, and overweight and obesity occurred in about 17% of respondents. Weight defi ciency occurred in 12% of students.
Conclusions. Signifi cant differences in the frequency of consumption of selected food and beve-rages between boys and girls were observed. There were no statistically signifi cant differences in the assessment of nutritional status depending on gender.
PIŚMIENNICTWO
1. Wojtyła-Buciora P., Żukiewicz-Sobczak W., Wojtyła K., Marcinkowski J. T..: Sposób żywienia uczniów szkół podstawowych w powiecie kaliskim – w opinii dzieci i ich rodziców. Probl. Hig. Epidemiol., 2015; 96(1): 245-253. – 2. Platta A., Babicz-Zielińska E., Cyra M.: Ocena zwyczajów ży-wieniowych wybranych uczniów w wieku 13-16 lat uczęszczających do gimnazjum nr 2 w Bytowie. Bromat. Chem. Toksykol., 2012; 45(3): 1092-1098. – 3. Stefańska E., Falkowska A., Ostrowska L.: Wybrane zwyczaje żywieniowe dzieci i młodzieży w wieku 10–15 lat. Rocz.PZH., 2012; 63(1): 91-98. – 4. Jonczyk P., Potempa M., Kajdaniuk D.: Analiza stopnia odżywienia i zaburzeń odżywiania oraz charakterystyka przyzwyczajeń żywieniowych i aktywności fi zycznej wśród dzieci szkolnych w wieku 6–13 lat w mieście Piekary Śląskie. Pediatr. Med. Rodz., 2015; 11(3): 302-314. – 5. Kułaga Z., Różdżyńska
A., Palczewska I., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Litwin M.: Siatki centylowe wysokości,
masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF. Standardy Medyczne /Pediatria, 2010; 7: 690-700. – 6. Wyka J., Piotrowska E., Raczkowska E., Rak K., Mazurek D.,
Bienkiewicz M., Nowacki D.: Stan odżywienia 14-latków z Wrocławia. Bromat. Chem. Toksykol., 2017;
50(2): 128-132. – 7. Wołowski T., Jankowska M.: Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Część I. Zachowania młodzieży związane z odżywianiem. Probl. Hig. Epidemiol., 2007; 88(1): 64-68. – 8. Kiciak A., Całyniuk B., Grochowska-Niedworok E., Kardas M., Dul L.: Zachowania żywieniowe młodzieży z województwa śląskiego. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu. 2014; 20(3): 296-300. – 9. Kolmaga A., Godala M., Rzeźnicki A., Trafalska E., Szatko F.: Organizacja edukacji żywieniowej w szkole. Część II – wybór produktów spożywczych. Przedsiębiorczość i Zarządzanie, 2016; 17(10): 211-229. – 10. Michota-Katulska E., Zegan M., Zyznowska W., Sińska B., Kucharska A.: Wybrane elementy stylu życia młodzieży gimnazjalnej. Piel. Pol., 2015; 2(56): 121-126.
11. Guelinckx I., Iglesia I., Bottin J.H., Miguel-Etayo P.De., Gonzalez-Gil E.M., Salas-Salvado J.,
Kavouras S.A., Gandy J., Martinez H., Bardosono S., Abdollahi M., Nasseri E., Jarosz A., Ma G., Car-muega E., Thiebaut I., Moreno L.A.: Intake of water and baverages of children and adolescents in 13
countries. Eur. J. Nutr., 2015; 54(2): 69-79. – 12. Pałczyńska K., Szornak M., Tkachenko H., Kurhalyuk
N.: Sezonowa ocena sposobu odżywiania dzieci zamieszkujących tereny pomorza. Słupskie Prace
Biologiczne, 2011; 8, 89-100.
