R O C Z N IK I H U M A N I S T Y C Z N E T o m LIII, z es z y t 7 - 2 0 0 5 А Л Я К С А Н Д А Р Б А Р Ш Ч Э Ў С К І
А Н Т Ы Б А Л Ы ІІА В ІЦ К ІЯ Д Ы А Н Т Ы ІМ П Э Р С К ІЯ ІД Э І
H A С Т А Р О Н К А Х Б Е Л А Р У С К А Г А Э М І Г Р А Ц Ы Й Н А Г А Ч А С О П І С А
„ Р У Х ”
Няцэлы год пасьля Д ругой Сусьветнай вайны ў красавіку 1946 году вый-
шаў у сьвет раней нікому невядомы беларускі часоп іс „Р ух”. Ч асопіс гэты
меў падзагаловак: Орган Цэнтралі Пасярэдніцтва Беларускага Вызвольнага
Руху. На тытульнай старонцы „Руху” гаварылася пра тое, ш то часопіс вы-
ходзіц ь у Італіі. У ж о ў другім нумары пэрыёдыка не згадвалася, што „Рух”
выдаецца ў Італіі, а пачынаючы ад чацьвёртага нумара бы ў зьменены падза
галовак на: Орган Беларускай Нацыянальна-Вызвольнай Д ум кі. На пятым
нумары, які выйшаў у чэрвені 1948 году, „Р ух” сп ы н іў сваё існаваньне.
А дзін з выдатных беларускіх эміграцыйных дзеячаў, айцец Аляксандар
Надсан, сказаў мне, што „Рух” ніколі не выдаваўся ў Італіі, але вы ходзіў
у Заходняй Нямеччыне, а зманлівая інфармацыя пра ягоны друк у Італіі вы-
нікала з кансьпірацыйных мэтаў. П раўдападобна, ініцыятары й выдаўцы пэ
рыёдыка стараліся такім чынам увесыді ў зман савецкіх агентаў, якія досы ць
свабодна дзейнічалі ў Заходняй Нямеччыне, вышукоўваючы там эмігрантаў,
варожа настаўленых д а Савецкага Саю зу.
Часопіс „Рух” адназначна варожа ставіўся да савецкае дзяржавы, тракту-
ючы яе як структуру імпэрыяльную, якая няволіць дзясяткі н ерасейскіх на-
родаў ды ўсякімі сіламі імкнецца да пашырэньня сваёй дамінацы і ў сьвеце.
Рэдактары „Р уху” праявілі ў сваёй выдавецкай ініцыятыве максымум
асыдярожнасьці й кансьпірацыйнасьці. Такі пады ход выявіўся ўж о ў першы-
м нумары „Р уху”, у якім Рэдакцыя, між іншым, напісала:
Dr hab. A le k sa n d e r B a rsz cz e w sk i - p ro fe s o r ty tu la rn y , p ra c o w n ik n a u k o w y K a te d ry B ia- ło ru te n isty k i U n iw e rsy tetu W arszaw sk ieg o , a d res d o k o re sp o n d e n c ji : ul. S z tu rm o w a 4, 0 2 -6 7 8 W arszaw a.Ч асап іс п авін ен б ы ц ь у п ерш ую чаргу п аш ы ран ы сярод б ел ар у ск ага грам адзкага актыву - л ю д зей , якія акт ы ў н а сяньн я п рацую ць сярод беларускай эм іграц ы і і заслугоўваю ц ь на п о ў н ы д авер . Д ал ей часап іс м ож а бы ць п аш ы ран ы сярод і ты х б еларусаў, якія зьяўляю ц- ца сян ьн я п асы ўны м і ў грам адзкім ж ы цьці, але ёсьц ь пэўны м і і чэсн ы м і лю дзьм і. Ад гэты х ап о ш н іх ч асап іс посьле п рачы таньня павін ен бы ць узяты назад. Т р эб а м оцна высь- церагац ц а, каб часап іс ня т р ап іў у неад паведн ы я рукі р о зн ага р од у сваіх ці чуж ы х пра- вакатараў. К аж н ы , хто расп аўсю д ж вае часапіс, павін ен у пам яці весы іі ўлік атры м аўш ы х яго асоб, каб ведаць, н аколькі ахоплен ы ім наш грам адзкі акты ў. П ры гэты м тр эб а тры - м ац ц а н асту п н ы х п равілаў: 1. П ер ад аю ч ы часап іс інш ам у, ніколі не гавары , ад каго ён атры м ан ы . У выпадку кан еч н ай п атрэбы падавай зусім інш ы я, але н еп раўдзівы я кры ніцы , з якіх часап іс паходзіць. 2. П ер ад авай ч асапіс інш ы м толькі ў „чаты ры вочы ” бяз сьведкаў, 3. М а т а р ’ял з часапісу ш ы рока вы кары стоўвай у гутарках зь інш ы мі беларусам і. У вага. 3 п р ы чы н аў т эх н іч н ага х арактару перш ы нум ар гэтага часапісу вы ходзіць лаціні- цай. У д ал ей ш ы м буд зем стар ац ц а аднак вы даваць часап іс к ір ы л іц ай '
Быццам бы запярэчаньнем думак, выказаных у інструкцыі, ёсьць тое,
ш то ў с е публікацы і, зьмешчаныя ў часопісе „Рух”, былі падпісаныя поўнымі
імёнамі й прозьвіш чамі аўтараў. Зусім магчыма, што былі яны несапраўд-
нымі прозьвіш чамі, а толькі псэўданім амі.
Т рэба падкрэсьліць, што выдаўцы выканалі сваё абяцаньне адносна пе-
раходу ч асопіса з лацінскага шрыфту на кірылічны. У ж о нумары 2-3 „Рэха”
былі надрукаваныя кірыліцай, якой прытрымліваліся выдаўцы да канца
існаваньня „Р уху”.
Зьм ест 1-га нумара сьведчы ў пра шырокі тэматычны дыяпазон публі-
кацыяў на старонках „Р уху”. I так, былі ў ім зьмешчаныя наступныя даволі
абшырныя й зьмястоўныя артыкулы: Н а новы м эт апе барацъбы Алеся Кры-
гі, Н е зрач эм ся, а перам ож ам Лявона Глебы, Н а д гнёт ам ням ецкага ф а
ш и зм у Я . К аранеўскага, Б е л а р уси ў нямецкіх канцэнт рацы йны х лягерах
А . М аханевіча, Н а землях Б ел арусі Васіля Калесьніка, Л а ў б а п ри гон н ы х душ
С. Лукаш енка.
У ж о ў першай публікацыі пад назовам Н а новы м эт ап е барацъбы 2 адна-
значна выявілася палітычная пазыцыя вы даўцоў, якія моцна атакавалі та-
талітарныя сыстэмы. Аўтар артыкула А лесь Крыта востра заатакаваў як
гітлераўскую , гэтак і сталінскую сыстэмы, падкрэсьліваючы іх тэрары-
стычны й антычалавечны характар.
' Ін с т р у к ц ы я а б п а ш ы р э н ь н і і к а р ы с т а н ь н і ч а с а п іс а м , у: „ Р у х ” , № 1, к р ас а вік 1946, с. 2.Беларускі народ на ш ляху сваёй н яўп ы н най бар ац ьб ы за вольн ае і н езалеж нае існ аван ьн е і права ж ы ц ь чалавечы м ж ы ц ьцём без чуж ац кае ап екі п ер аж ы в ае сяньн я най- больш цяж кі м ам энт, п араўн ан ьня яком у ня зн о й д зе ш у д а сю л е ш н я й наш ай гісторы і. А п ош н яя кры вавая вай н а п ры н есла нам безьліч н овы х кр ы вавы х ах вяр аў і калясальнае зьн іш ч эн ьн е н аш ага краю . Я на, посьле кароткага, але н е з в и ч а й н а б ал ю ч ага зь д зеку ня- м ец кага ф а ш и зм у , у еваім кан чальны м вы ніку ня т о ль к і зам ац ав а л а то й ж удасн ы стан нявольн іц тва, ф ізы ч н ага і м аральн ага т эрору, які яш ч э п ер ад гэты м н ар о д наш пе- раж ы ваў „н ад со н ц ам ” адзінай у сьвец е „сам ай д э м ак р а ты ч н а й ” стал ін ск ай кан сты туцы і, але яш чэ больш зац існ ула аковы няволі на шыі н аш ага н ароду, п о ў н а і б езагл яд н а кінула наш ую Б ац ькаўш чы н у на нялю дзкі зьдзек б ал ьш ав іц к ага ч ы р в о н а га ф а ш и зм у . У вы ніку гэты х падзеяў н а ш ы рокіх пр асто р ах наш ай Б ац ьк аў ш ч ы н ы ізн оў лю тує сам авольн а бальш авіц ка-м аскоўскі наезьнік, а цэлы я м іль ён ы н а ш ага н арод у разагнаны сяньня па н еаб сяж ны х прасторах С ібіру і п а ўн оч н ы х т у н д р аў , ад К ам чаткі аж д а А тлян- т ы ч н ага акіяну. Б альш авіц ка-м аскоўскі ім пэры ялізм , р ы х ту ю ч ы ся д а ў д ар у су п р ац ь за- ходн іх д эм ак р ац ы яў з м этаю распален ьня даў н о а б яц ан ай су сь ветн ай п р ал етар скай рэва- лю цы і, п ры гатаўляе на п расторах наш ай Б ац ькаў ш ч ы н ы б аяво е зап л е ч ч а сваей агрэсы і, ніш чачы і р азган яю ч ы заўсёды непакорны я зах о п н іц кім п лянам М асквы беларускія н ацы янальны я сілы і насадж ваю ч ы на іх м ес ц а цэлы я горды заў р ал ь ск іх м ан голаў, сьле- па п аслуш н ы х кры вавы м д эсп атам ч ы р во н ага К р ам ля3.
У далейш ы х сваіх разважаньнях аўтар артыкула выказвае спадзяваньне,
што беларускі народ, балюча дасьведчаны й ашуканы, не паддасца чуж ой сі
ле й заўсёды б у д зе імкнуцца да таго, каб быць гаспадаром на ўласнай зямлі,
і не паш кадуе высілкаў ды ахвяраў дзеля таго, каб скінуць аковы няволі ды
стацца вольным народам з той мэтай, каб далучы цца да сям ’і дэмакра-
тычных дзяржаваў сьвету. Аўтар выяўляе перакананьне, што змаганьне бе-
ларусаў спыніцца толькі тады, калі зьдзейсьняцца поўнасыдю іхныя нацыя
нальныя й дзяржаўныя ідэалы.
Аналізую чы актуальную сытуацыю ў сьвеце, А лесь Крыга піша:
Я ш чэ так н яд аўн а зам оўклі апош н ія вы стрэлы кры вавай ш ас ьц іл етн яй вайны , разь- дзьм ухан ай ім п эры ялісты ч н ы м і варож ы м д эм ак р а ты ч н ам у сьвету ням ец кім ф аш ы зм ам . А ўж э сяньн я з ш алёнай ш ы б касьцью п аўстаю ц ь і за в ас тр а ю ц ц а ш то раз новы я непаразу- меньні і кан ф лікты , якія ніякім ч и н а м не ў д асц а зьл ік в ід ав а ц ь , п аку л ь побач із запраў- дн ы м і і д эм акр аты чн ы м і буд зе існаваць ня м енш агр эсы ў н ы і варож ы ім чы рвон ы сталін- скі ф аш и зм . У сё прам аўляе за т и м , ш то б ар ац ьб а су п р ац ь б ал ьш ав ізм у п ан яволен ы х ім народаў буд зе ўсьц яж р азгортвац ц а і ахоп лівац ь сваім п олы м ем ш то раз новы я краіны , якія апы нуліся ці яш ч э ап ы н уц ц а пад валаданьн ем ці заб о й ч ы м і ўп л ы вам і захоп н іц кай М асквы . I гэтая б ар ац ьб а м о ж а зако н чы ц ц а то лькі й в и к л ю ч н а п о ў н ай п ерам огай волі над ты р ан іяй , праўды над ф альш ам і н есп равядлівасьц ю .А ле каж н ая п е р ам о га то лькі тад ы м о ж а бы ць рэальн ы м ф актам , калі барац ьба за яе а х о п іц ь усе ж ы вы я сілы народу. І толькі то й н ар о д м о ж а с п ад зявац ц а ад яе зьдзяйсь- н еньня сваіх м этаў, каторы сам возьм е акты ўн ы ў дзел у барац ьбе, не аглядаю чы ся на дру гіх . К аж н ы н ар о д толькі сам сабе м о ж а заваявац ь вы звален ьн е, бо пры яго пасыў- насьці агу л ьн ая х вал я барац ьбы п рой д зе м ім а яго або кіне яго ў новую н яволю “
Свае характарыстыкі й спасыдярогі аўтар заканчвае наступнай канкл-
ю зіяй.
Н овая б ал ьш ав іц к ая „ту р м а н ар о д аў ” , гэтая н ай вялікш ая ган ьба д вац ц атага веку, р а зв ал іц ц а пад м агутн ы м і з г о д н и м ударам усіх н ародаў, якім б альш авізм сілком накінуў ці ім кн ец ц а н ак ін у ц ь свае заб о й ч ы я аковы . Д ы к не п авін н а б ы ц ь н іво д н ага спасярод нас, х то -б ы ў гэты цяж кі, але так адказны і м н ога аб яц аю чы м ам э н т стараўся стаць у баку, б аю ч ы ся н ар аж ац ь на н ебясьп еку сваё собскае існ аваньне. У се ж ы вы я сілы народу, усе го р д ы я патом кі горды х К ры віч оў павінны сяньн я зад зін о ч ы ц ц а д ля працы й зм аганьня за во л ьн асьц ь і н е за л еж н асьц ь наш ай Б ац ьк аў ш ч ы н ы !5.Варта адзначыць, што ў ахарактарызаваным артикуле нямала ёсьць эле-
мэнтаў прапаганды сцкіх і спрош чаных. Пры гэтым аднак трэба заўважыць,
ш то фінальныя высновы мелі ў сабе шмат прарочых момантаў.
У цікавим ан аліти чн и м артикуле пад назовам Н е зрачэм ся, а пера-
м о ж а м ' Лявон Глеба разгледзеў розныя аспэкты ўзьнікненьня беларускай
незалеж най дзяржавы. П у б л іц и ст эміграцыйнага часопіса выказаў цікавую
ды , н есум н енн а, слуш н ую дум ку пра тое, што ў выніку Д ругой Сусьветнай
вайны некаторыя народы, якія мелі незалежны я дзяржавы перад вайною,
страцілі іх у выніку змаганьня дзьвю х таталітарных сы стэмаў. Па словах аў-
тара, вайна ды ейныя вынікі прычынілі многа зла таксама Беларусі. Аднак
п у б л іц и с т верыць у тое, што гэтая зьява часовая ды што Беларусь пойдзе
ў канцы канцоў шляхам сваіх нацыянальных ідэалаў:
Н аад в ар о т, - п іш а Л явон Г леба - мы не пам ы лім ся, калі скаж ам , ш то сягоньня якраз б о л ь ш , як калі п ер ад гэты м . наш н арод зьяд н ан аы ад н ой д у м к ай і ім кн ен ьнем - скінуць ярм о м ас к о ў ска-б ал ь ш ав іц к ага ф аш ы зм у і стац ц а гасп ад аром н а сваёй зям лі. Сягоньня, б о л ьш як калі п е р ад гэты м , ідэал н езалеж н асьц і К р ы віі ясьн ее п ерад кры віцкім народам, бо сяго н ь н я я к р аз гэты ідэал зн ах о д зіц ц а ў вогн іш чы зм аган ь н я дзьвю х ідэяў - ідэі сва- бод ы ча л ав е к а й н ародаў і ідэі таталітары зм у. З ь н іш чэн ь н е гітл ер аў ск а га рэж ы м у - гэта т о ль к і п ачатак гэтага зм аган ьн я. Я но н яўхільн а пац ягн е за сабой далей ш ы я калізіі, якія ўж о сян ьн я на н аш ы х вачох н асьпяваю ць. М ір, які сяньн я мы м аем , зьяў л яец ц а толькі ча-4 Т а м с а м а , с. 3. 5 Т ам с ам а . 6 Л . Г л е б а . Не зр а ч эм с я, а п е р а м о ж а м , т ам с ам а , с. 4-1 0 .совай перад ы ш кай , часовы м перап ы н кам гэты х д в у х ідэяў. Н е л ь га ў я в іц ь сабе п агадн ень- ня гэты х ідэяў, як нельга пагадн іць сьвету і цем ры . Н ел ьга ў я в іц ь сабе, каб бальш авізм м ог сы гр ац ц а ў кан цэрц е д эм акр ац ы і, паколькі ягон ая п ал іты ч н а-ід эал ягіч н ая танацы я д ы ям этр аль н а суп ярэч н ая апош н яй. Т ам у п ы тан ь н е д зя р ж а ў н а й н езал еж н ась ц і Кры віі зн ах о д зіц ц а сяньн я ў пляне м іж н ародн ае п раблем ы н езал еж н ась ц і п ан яв о л ен ы х народаў. Г эта вонкавы я прэм іссіі сян ьн яш н яга наш ага гіалаж эньня. Н е за л еж н а ад іх м ы мусім ясна зд авац ь сабе сп раву і з у н утран ы х п р эм іссіяў н аш ага в ы зв о л ь н а -н а ц ы я н ал ь н а га руху, мы мусім у сьвед ам іц ь ягоны гістары чны н ап рам ак і м агч ы м ась ц і д а л ей ш а е гістары чн ае ды н ам ікі яго на сян ьн яш н ім этапе. М ы не павін н ы за б ы в ац ц а аб пэрм ан эн тн ай нац ы ян альн ай рэвалю цы і і на абш арах бы л о е Расеі, за в я р ш э н ь н е якой у 1917 годзе спы нілі ч асо ва бальш авікі. У гэты м гістары чн ы м м аш т аб е мы п авін н ы р азгл яд ац ь кры ві- цкі в ы зво л ьн а-н ац ы ян ал ьн ы рух. Ён не зьяў л я ец ц а а д зін о ч н ы м зь явіш чам . Такім чы нам . і ў м іж н ародн ы м пляне сучасн ага ўклад у п а л іты ч н ы х сіл аў і ў п лян е гістары чн ы м ён зьвязан ы глы бейш ы м і ідэй н а-ф ілязаф ічн ы м і ф орм улам і. Р азгл ед зец ь лініі н аш ага руху ў р ам ках гэты х агульн ы х ф орм улаў, каб п аб ач ы ц ь я сьн ей яго н ы я пэр сп экты вы і ўва- х о д зіц ь у зад ан ьн е гэтага а р т и к у л у 7
У далейш ы х сваіх разважаньнях п убл іц и ст „Р у х у ” правёў гістарычны
экскурс, даказваючы, што расейскі імпэрыялізм расправіўся зь Вялікім Кня-
ствам Л ітоўскім і паддаў беларускую нацыю сам ам у ж орсткам у сацы-
яльнаму й нацыянальнаму прыгнёту і што Савецкі С аю з прадоўж ы ў імпэр-
скую палітыку ў галіне паняволеньня іншых народаў і падпарадкаваньня іх
расейскім інтарэсам.
М еркаваньнем Лявона Глебы, парываючым прикладам вызваленьня
беларусаў з расейскага ярма быў Акт 25 Сакавіка 1918 году, у якім беларускі
народ праявіў імкненьне да стварэньня вольнай і сувэрэннай беларускай
нацыянальнай дзяржаўнасьці. Аднак сілы былі м оцна няроўныя, і пера-
можаныя беларусы , якія стаялі на груние беларускай нацыянальнай
дзяржавы, прымушаны былі шукаць прытулку ў ш ырокім дэмакратычным
сьвеце. Бальшавізм, расправіўшыся з БНР, ув ёў у Беларусі самы дзікі й ж ор
сткі тэрор, аднак у хуткім часе пайш оў на ўступкі ў ф орм е Н ЭП -у. Н яглед-
зячы на ўсе лібэралізмы з бок у савецкай Расеі, Савецкі С аю з ніколі не адсту-
піў ад ідэі поўнага панаваньня ў Беларусі як у д ухоўн ась ц і, гэтак і ў экано-
міцы. Разглядаючы гэтае пытаньне, Лявон Г леба піша:
З ь ліквід аваў ш ы гвалтам Б еларускую Н ар о д н у ю Р эсп у б л іку , бал ьш авік і спраб авалі аш укац ь кры віцкі народ, падсоўваю ч ы у ям у н а яе м есц а н овы тв о р - Б С С Р (Б еларускую С авец кую С ац ы ял істы ч н у ю Рэсп убліку). Я к в и г л я д а л а і в и г л я д а є гэтая Б еларуская Рэс- пуб ліка ў сап раўдн асьц і, мы д о б р а ведаем. Б С С Р ня м ел а і ня м ає н іяк ага сам астой н агаго ласу як д зя р ж ав а, хоц ь ёй, п аводле сталін скай кан сты туц ы і, дав ал ася нібы права ажы- ц ь ц я ў л я ц ь у л ад у „сам асто й н а захоўваю ч ы свае су вэр эн н ы я п р авы ” (а р т .ІЗ ), а нават „пра ва сва б о д н ага вы хад у з С С С Р ” (арт.15). У се асн оўн ы я п астан овы бы лі й ёсьць у кампэ- тэн ц ы і М асквы . У се галаўн ей ш ы я наркам аты (зем ляроб ства, ф ін ан саў, унутран ы х спраў, д з я р ж а ў н а е апекі, л ёгк ае п рам ы словасьц і і інш .) зь яў л я ю ц ц а саю зн а-рэсп убліканскім і. Інакш каж учы , яны то лькі вы кон ваю ц ь тое, ш то загад вае М асква. Н аркам ат абароны , за- м еж н ы х сп р аў , зам еж н а га гандлю , ш ляхоў зн осін, сувязі, авіяц ы і, узб раен ьн я ням а зусім! У весь д з я р ж а ў н ы б ю д ж э т даваўся Б С С Р згары з М асквы . А б н есам астой н асьц і ф інан- савай п аліты кі ў р ад у Б С С Р і яго н ага наркам ф іну сьвед чы ц ь уж о х ац я-б то й сьм еху варты ф акт, ш то ў рад Б С С Р ня м ае права нават п авы сіць зар аб о тн у ю п лату якой -н ебуд зь трупе р аб о тн ік аў ці ін тэлігенцы і. У ся а дм ін істрац ы я Б С С Р м усіць вы кон вац ь толькі загады парты і, якая п р а во д зіл а ўказан ьні М асквы . Н а чале кож най у стн о вы або прадпры ем ства стаіц ь у С авец к а й К ры віі, як правіла, сяб р а б ал ьш авіц кай парты і, які праводзіць лінію партьй. У в есь д з я р ж а ў н а -ад м ін істр ац ы й н ы ап арат Б С С Р аб сад ж ан ы б альш авікам і, якія му- сяц ь у згад н я ц ь сва ю д зей н асьц ь з пастановам і п арты й н ы х арган ізац ы яў. У аж ы цьцяў- л ен ьн і п аст ан о в аў парты і д ап ам агае ў сём агутн ае Н К В Д , якое м ае ўсю ды свае шчу- пальц ы . Я ны п р аво д зяц ь к ан тролю ўсіх устан о ў і п радп ры ем стваў. П ерад ворганамі Н К В Д д р ы ж ы ц ь і старш ы н я В яр х о ў н ага С авету Б С С Р , і старш ы н я г.зв. К ры віц кага У ра л у , і н ар о д н ы я кам ісары , ня каж учы ў ж о аб кіраўн ікох тр зст а ў і больш д роб н ы х уста- новаў. Н е К ры віц кі н арод кіруе гэтай рэспуб лікай, а бал ьш авіц кая парты я, якая выконвае загад ы М а с к в ы 8.
У фінальны х канклюзіях публіцы ст часопіса „Рух” выказвае веру ў рас
пад савецкай імпэрыі ды ўзьнікненьне на яе руінах беларускай незалежнай
нацыянальнай дзяржавы.
Артыкул Я зэпа Каранеўскага пад назовам П а д гнёт ам ням ецкага ф а
ш и зм у мае ўнікальны характар у беларускай паваеннай эміграцыйнай пу-
бліцыстыцы, якая наогул пазьбягала тэмы нямецкіх злачынстваў у Беларусі,
кладучы галоўны націск на зладзеяньні расейскага бальшавізму. Язэп
К аранеўскі быццам бы адступ іў ад гэтай традыцыі й пастараўся разлажыць
віну за беларускія беды й няволю на дв ух акупантаў, r. зн. на бальшавізм
і на гітлерызм.
На пачатку публікацыі аўтар зьвярнуў увагу на тое, што становіш ча бе-
ларусаў бы ло натолькі цяжкім і бязвыхадны м, што былі яны схільныя
падтрымаць к ож ную зьм ену ўлады, не заглыбляючыся ў характар гэтых
зьм енаў. М енавіта з гэтай прычыны - па словах Каранеўскага - з палёгкай
аднесьліся яны д а ўпадку савецкай сыстэмы ды з надзеяй успрынялі прыход
немцаў. Характарызуючы гэты стан рэчаў, Язэп Каранеўскі сьцьвердзіў:
8 Т а м с а м а , с. 7-8. 9 Я . К а р а н е ў с к і , П а д гн ё т а м н я м е ц к а га ф а ш ы зм у, т ам с ам а , с. 11-18.Д зеля гэтага пачатак вайны ў 1939 г., а п ерад усім п ах о д н ем ц аў н а ў сх о д у чэрвсні 1941 г. спаткаў наш н арод з глы бокай радасьц ю і н адзеяй. Б ел ар у скія п аліты чн ы я д зей - нікі ня мелі ніякіх ілю зіяў ш то д а плянаў Н ям ечч ы н ы н а Ў сх о д зе Э ўроп ы . Я ны разум елі. ш то Г ітлераўская Н ям ечч ы н а перадусім ш у кає саб е „ Л еб э н ср аў м у ” , а б ’ектам як о га ёсьць і наш ая Б ацькаўш чы на. А д нак пры зьм ен е сы туац ы і і зааб сэ р б ава н ь н і н ем цаў ван ною , яны мелі надзею ўр атавац ь і захавац ь усе ты я н ац ы ян ал ьн ы я сілы , як іх не пасьпелі яш чэ зь н іш ч ы ц ь бальш авікі, д ы захап іўш ы ў свае рукі гр ам ад зк ае ж ы ц ь ц ё краін ы , у зм оц н іц ц а і зар ган ізав ац ц а нацы янальна. Бы лі падставы д у м ац ь, ш то нем цы , зан яты я н ялёгкаю для іх вай ною і зм аган ьн ем з бальш авізм ам , ня б уд уц ь п ры н ам сі ў ваенн ы п эр ы яд пераш кад- ж ац ь арган ізаван ьн ю б еларускага гр ам ад зкага ж ы ц ьц я, п агл ы б л ен ьн ю нац ы ян альн ай сьвед ам асьці, узгад о ў ван ь н ю нац ы ян альн ы х кадраў, р азьв іц ьц ю асьветы і нацы ян альн ае культуры . Гэты я пляны мелі для нас п ерш арадн ае зн ач эн ь н е, бо п осьле даў гал ет н яга панаваньня бальш авікоў, посьле ш м атлікіх чы стак і л іквід ац ы і б ел ар у ск ай інтэлігэнцы і пад відам „н ац д эм аў ш ч ы н ы ” , „кулац тва” , „тр ац к іст ы х ” , р о зн ага р од у „ ф аш ы сты х ” , ды на пасьлед ак наагул „ворагаў народу” беларускі н ац ы ян ал ьн ы акты ў б ы ў у вялікай м еры зьн іш ч ан ы і р азагнаны , а ўзм оцн ен ая ру сы ф ік ац ы я кан сэ к вэ н тн а праводж аная б альш авікам і ці то пад прэтэкстам зм аганьня з н ац ы ян альн ы м б ел ар у ск ім сэп араты зм ам , ці то л іквідаван ьн я „ш тучны х б а р ’єр ” , якімі б еларускія „н ац д эм ы ” і „аген ты зам еж най інтэрвэнц ы і” стараліся аддзяліц ц а ад „вял ік ага і сам ага п р агр э сы ў н ага р у скага н арод у”, глы бока зап у сьц іл а свае карэньні. Н ац ы ян альн ае ў зм ац н ен ь н е ў н у тр ы бы ло тад ы вялікім наказам хвіліны . П ры гэтым сярод беларускіх п ал іты чн ы х кр у го ў пер аваж аў уж о тады пагляд, ш то Н ям еччы н а ў кан чальны м вы н іку вай ны бу д зе разьб ітай , але ш то разам з гэты м або н епасрэдна пасьля гэтага р азвап іц ц а і С авец кі С аю з, ш то п авін н а ляж аць у інтарэсах т ак сам а яго пры п адковы х саю зьн ікаў - А н гел ьш ч ы н ы і А м эры кі. Такім чы нам т р эб а бы ло ліч ы ц ц а і зь вялікім і зьм енам і н а Ў сх о д зе Э ў р о п ы , д а якіх беларускі народ павін ен бы ць ад п авед н а пры гатаваны , каб зь д зей сьн іц ь свае сьвяты я ідэалы воль- най і незалеж най Б еларусі. Д зеля гэтага ц ьвярозы паліты чн ы розум д ы к таваў , ш то м ам эн т ням ецкай акуп ац ы і і тр эб а н алеж на вы кар ы стац ь д ля ў зм ац н ен ь н я і зм абіліза- ваньня нац ы ян альн ы х сілаў для буд учы х п а д зе я ў 10.
У пры ведзены х канклюзіях аўтара побач ca слуш ны мі сьцьвярджэньнямі
выступаюць таксама паўпраўды альбо й поўныя зафальшаваньні. П убл іц и ст
„Руху” не заўважы ў таго, што толькі частка беларусаў ускладала спадзява-
ньні на немцаў і чакала ад іх палёгкі свайго жыцьця. Большасьць беларускай
нацыі да такой ступені была духоўн а зьняволеная бальшавікамі ды так моц-
на верыла ў тое, што савецкая сы стэма найбольш справядлівая й дэмакраты-
чная ў сьвеце, што ад самага пачатку акупацыі бачыла ў немцах свайго га-
лоўнага ворага й горача жадала ім поўнага паражэньня. Якраз гэтым тлу-
мачыцца вялікая падтрымка беларусаў для савецкага партызанскага руху
й сабатаваньне шматлікіх нямецкіх законаў і наказаў. Колькасьць беларусаў,
якія нямецкую ўладу ўспрынялі як вызваленьне, была параўнаўча мізэрная
й нязначная. Трэба аднак прызнаць амаль што п оўную рацыю Каранеўскаму
ў тым месцы, д зе ён характарызуе нямецкую палітыку ў адносінах да Бе-
ларусі наступны м чынам:
3 м этаю аслаб лен ьн я нац ы ян альн ы х рухаў п аасобн ы х н ародаў і распален ьня сярод іх н егасн у ч ы х сп о р аў і неп аразум ен ьн яў нем цы ш ы рака і безагл яд н а павялі паліты ку дра- блен ьн я і р азьд зел аў этн аграф ічн ы х тэр ы то р ы яў і нац коўван ьн я аднэй нацы янальнасьці с у п р ац ь д р у го й . Гэтая п аліты ка „D ev id e et im pera” н айбольш яр ка адбілася на Беларусі. А ф іц ы я л ь н а вы зн аван ай Б еларусьсю бы ла толькі тэр ы то р ы я Г ен ер ал ьн ага К ам ісары яту Б еларусі із сталіц аю ў М енску, якая аб ы й м ала п р ы б л ізн а адну тр эц ю ю частку ранейш ага і т ак с ам а не аб ы й м аю ч ага ўсяго н аш ага этн агр а ф іч н ага прастору БС С Р. Толькі на гэтай н евял іч кай т эр ы то р ы і а ф іц ы яльн а д азв алял а ся ў публічны м ж ы ц ьці беларуская мова, н іж эй ш ая ад м ін істр ац ы я і ш кольніцтва, п рэса д ы м агчы м ай б ы л а м інім альн ая куль т у р н ая праца. п а д п ар ад к аван а н ям ец кам у кан тролю . Ч асьць З ах о д н яе Беларусі - Бела- сто ч чы н а, Г ар а д зе н ш ч ы н а і В аўкавы ш ч ы н а - б ы л а пры лучан а н еп аср эд н а д а нямецкага Р эйху, д зе нем цы , зго д н а свайго пры нц ы п у, усьц яж вы кары стоўвалі польскую менша- сьц ь су п р ац ь бел ар у скае б о л ь ш а сь ц і11.А собн ай праблемай, якая знайш ла слуш ную інтэрпрэтацыю з боку Кара-
неўскага, бы ло пытаньне калгасаў у Беларусі. Аўтар падкрэсьлівае, што
беларускае сялянства, сілай загнанае бальшавікамі ў калгасы, верыла. што
нямецкая ўлада ліквідує калектыўную ўласнасьць і раздасьць зямлю ды
сельскагаспадарчыя прылады ранейшым законным уладальнікам. Немцы
аднак ня выканалі гэтых беларускіх спадзяваньняў, абяцаючы беларусам,
ш то толькі пасьля вайны калгасная сы стэма б у д зе поўнасьцю ліквідаваная.
П убліц ы ст „Р уху” зьвярнуў таксама ўвагу на тое, што немцы, кіруючыся
ідэяй вынішчэньня беларусаў, увялі на тэрыторыі цэлай акупаванай краіны
надзвычай жорсткія правіянтавыя нормы, якія пагражалі мясцовым жыха-
рам масавай сьмерцю .
Я зэп К аранеўскі ў сваёй публікацыі ахарактарызаваў шырокі спэктар
інш ы х злачынстваў немцаў, якія сьвядома імкнуліся да як найшырэйшага
выкарыстаньня эканамічных рэсурсаў Беларусі для сваіх патрэбаў і таталь-
нага зьніш чэньня беларускай нацыі.
У ж о сам загаловак чарговай публікаці - артыкула А. М аханевіча Бела
р у с и ў н я м еукіх канцэнт рацы іт ы х лягерах — сьведчыць пра тое, што
эмі-11 Т а м с а м а , с. 12. 12 А. М а х а н е в і ч , Б елорусы ў н я м е ц к іх к а н ц э н т р а ц ы й н ы х л я г е р а х , там сам а, с. 19-20.грацыйны публіцы ст крануў адзін з найбольш драматы чны х бакоў гітле-
раўскай злачыннай дзейнасьці ý часе акупацыі. Артыкул гэты зьяўляецца
сьведчаньнем выключнай адвагі й сум леннасьці аўтара, які зь вялікай дозай
адкрытасыді й аўтэнты зму паказаў некаторыя аспэкты гітлераўскай злачы
ннай дзейнасьці, выяўленай у масавым праграмным нішчэньні неарыйскіх
народаў, у тым ліку й беларускай нацыі, Эміграцыйны аўтар нанёс удар па
ўсіх тых апалягетах гітлерызму, якія стараліся даказаць, ш то нямецкія аку-
панты прасьледавалі й каралі толькі тых, хто зброй н а выступаў супраць
гітлераўскае Нямеччыны. М аханевіч пераканаўча даказвае, што ўж о ў пер-
шыя дні пасьля заваяваньня беларускіх зем ляў гітлераўцы распачалі масавы
тэрор у адносінах да беларускага насельніцтва, у істоц е незалеж на ад таго,
якія яно мела палітычныя перакананьні й погляды. Эміграцыйны аўтар, між
іншым, піша на гэтую тэму:
У ж о ам аль ад сам ага пачатку ням ецкай акуп ац ы і Б еларусі вялікая колькасьц ь бела- русаў т р ап іл а ў ням ецкія кан цэн трацы йны я лягеры . Д зяку ю ч ы н ад звы чай цяж кім ж ы ц ь- цёвы м абставінам л яге р н а га ж ы ц ьця м ала кам у ўдалося вы йсьці ж ы вы м з гэты х „ф аб ры к сьм ерц і” . Д зеля таго вось хацеў-бы гэтай ін ф ар м ац ы й н ай зац ем кай ад д ац ь м о ж а апош - ню ю ў слугу ты м маім тавары ш ам -вязьн ям , якія нар о д ж ан ы я ў н яволі сваё ж ы ц ьц ё закон- чылі так сам а ў н айстраш н ейш ы х н явольн іц кіх д ам о х , якім і зь яў л яліся ням ецкія кан цэн трацы йны я лягеры . Зам ард аваны я ням ецкім і катам і і іх п р ы слу ж н ікам і - вязьням і, яны ўж о ніколі не пабачаць родн ы х б еларускіх зям ель, сваіх ж он ак, д зяц ей , м атак і баць- коў. В ецер разагнаў іх попел па палёх А ўш віц а, Г росс-Р осэн , В эй м ар -Б у х эн вал ь д у , О ра- н енбургу.... Гусэн, Д ахаў. їх будуць чакац ь д о м а д о ў гія м есяц ы , а н ав ат гады - але да- рэмна. М енска-полацкім тран сп артам перавезен а ў А ў ш в іц 1500 чалавек - п ераваж н а бела- русаў. Т р ан сп ар г тр ы ваў цэлы ты дзен ь. Т ы д зен ь у тав ар н ы х ваго н ах без вады, еж ы - па 80-90 чалавек у кож ны м. На станцы і А ўш віц - каля 100 т р у п аў . П асьля т р о х м есяцаў ка- ранты ну астал о со а нас ж ы вы м і чалавек 250-300. У ж о падчас кар ан ты н у на т ы ф у с памё- р л і з голаду П аўлаў з Л ідчы ны , банька б ел ар у ск ага п аэты М акар эвіч з Л ід чы н ы . К алодка з В ялейкі, амаль усе беларусы , у ліку 140 чалавек вы везен ы х з вялей скай турм ы , Л азарэ- віч з Глы бокага, д р В асілеўскі з Б раслаўш ч ы н ы , с ь м я р о тн а хворы Л ев ан о в іч з пад К рэва меў апухш ы я ногі і лед зь м ог хадзіць. Ц яж ка хвар эў М іл ю к П авал з Б аран авіч. Я го п а сьля перавезьлі ў К. 3. Д ора-Н ортгаўсэн і яш ч э ў к расавіку 1945 году ён бы ў ж ы в ы 13У далейш ы х сваіх разважаньнях п убл іц и ст „Р уху” заняўся лягерным л е
сам вядомага беларускага дзеяча ксяндза доктара Глякоўскага, які бы ў ары-
штаваны немцамі й пасаджаны ў лягер А ўш віц, а пасьля перавезены ў Бух-
энвальд, д зе сядзеў разам зь сьвядомым беларусам , ксяндзом Мальцам,
13 Т ам сам а. с. 19.і працаваў у фабрыцы амуніцыі. З артикула М аханевіча даведваемся, што
ф абрик а гэтая ў ж ніўні 1944 году была збамбардаваная амэрыканскай авія-
цыяй. У выніку гэтага страшэннага налёту бы ло забіты х каля тысячи гітле-
раўцаў і 4 0 0 вязьняў. Аўтар „Р уху” ня ведає, ці сярод забіты х апынуўся
таксама ксёндз Глякоўскі. Выказвае ён аднак дум ку, што, праўдападобна,
абодва беларускія ксяндзы загінулі, бо ў пазьнейшы час ніхто іх болей не
сустр эў і ня чуў пра іх.
М аханевіч зьвярнуў увагу й на тое, што сярод лягерных вязьняў вельмі
м нога бы ло беларускай інтэлігенцыі. Хаця нямала ў лягеры пападала й вя-
сковы х ж ы хароў, якія, як правіла, былі арыштаваныя з прычыны дробных
правінаў. Характарызуючы асабовы склад беларуск іх лягернікаў, Маханевіч
піша:
А саб л ів а м н о га бы ло ў кан ц эн трац ы й н ы х л я гер о х беларускай інтэлігенцы і з ус- х о д н яй часткі Б еларусі. Н а вялікі ж аль не м агу ўж о сян ьн я ўсп ом н іц ь усе іхнія п р о зьвіш чы . Ф ак ты ч н а ўсе м ы былі азн ачан ы я толькі нум арам і і п розьвіш ча ніколі не ў сп ам ін ал ася . В едаю , ш то загін у ў ш чы ры беларус уж о ў старэй ш ы х гадох - судзьдзя з С тар о б ін а, бы ўш ы прац аўн ік беларускіх вы давец тваў у М ен ску Х вёдараў - бы ў надта ц я ж к а хворы і м аб ы ц ь памёр. П ам ёрла т ак сам а багатая ч астка беларускай мястэчковай і вясковай ін тэліген ц ы і раёнаў С л у ц кага і Г рэскага. П е р аваж н а гэта бы лі лю дзі, якія па- м ятавалі б еларускі нац ы ян альн ы ўзды м С лучч ы н ы ў 1918-1919 годзе. Беларускія д э м ак р а ты -н е за л е ж н ік і бы лі суп рац ь усякай акуп ац ы і на Б еларусі і дн ям і цэлымі падчас д о ў г а г а к ар ан ты н у ап авяд алі аб Ч арвякову, я к о га яны асаб іста зн алі, П ры ш чэпаву, праф. Ігн ато ў ск ім , аб беларускім н ац ы ян альн а-д эм акраты чн ы м руху ў в а ўсходняй частцы Б еларусі. Н а ж ал ь вялікі, паўтараю , ам аль усе гэты я вязьні, працую чы j надта цяжкіх аб ставін ах , ц ер п яч ы голад і холад, пагінулі ў к ан ц эн трац ы й н ы х л ягерах .Свой артыкул М аханевіч заканчвае балючай інфармацыяй пра тое, што
многія беларусы , якім цудам удалося перажыць нямецкія канцэнтрацыйныя
лягеры, знаходзячы ся на тэрыторыях, занятых альянтамі, пад уплывам са-
вецкай прапаганды дабравольна паехалі ў Савецкі С аю з, быццам бы ня
д у м а ю ч и пра тое, што чакаюць іх у СССР арышты й новыя ссылкі ў „ис
правительно-трудовы е лагеры”, д зе іх чакалі пакуты, зьдзекі, а часта
й сьмерць.
У публікацы і С. Лукашонка пад назовам Л а ў б а пры гонны х д уш 15 закра-
налася балючая тэм а прымусовага перасяленьня ў СССР ты х беларусаў, якія
14 Т а м с а м а , с. 19-20. 15 С. Л у к а ш о н а к , Л а ў б а п р ы го н н ы х душ , т ам с ам а , с. 2 9 -3 1 .пасьля вайны апынуліся ў эміграцыі на Захадзе. Як вядома, Савецкі Саюз
зрабіў вялікія намаганьні ў тым напрамку, каб пераможныя заходнія краіны
ня толькі згадзіліся на дабравольнае перасяленьне ў Савецкі Саю з былых
савецкіх грамадзянаў, але таксама на іх пры м усовую дэпартацы ю . Вядома,
што ў м ногіх выпадках такія дэпартацыі праводзіліся з прымяненьнем
найбольш грубай сілы і што ў сувязі з гэтым нярэдка д аходзіл а да
сам агубстваў з бок у тых, хто добр а ведаў, чым ім пагражае пераезд
у „шчасьлівую савецкую краіиу”. П аводле сьведчаньня м ногіх верагодных
эмігрантаў, ведаем, што шматлікія беларусы , украінцы, расейцы ці пры-
балты, якіх альянты прымушалі вяртацца ў Савецкі С аю з, падразалі сабе
жылы на руках ці горле, вешаліся, кідаліся пад цягнікі альбо скакалі з су-
днаў у мора. Былі гэта тыя сьвядомыя л ю дзі, якія ўж о да вайны пабывалі
ў савецкіх канцлягерах або турмах і добр а ведалі, ш то, вярнуўшыся пад
апеку „бацькі народаў”, ізноў стануцца ахвярамі сам ы х суровы х савецкіх рэ-
прэсіяў.
П убліцы ст „Р уху” крануў між іншым справу ты х беларусаў і ўкраінцаў,
якія д а вайны былі польскімі грамадзянамі. Пасьля вайны Савецкі Саюз
трактаваў іх як савецкіх падданых, якія мусяць безварункова вярнуцца
ў СССР. На жаль, заходнія краіны прынялі такі несправядлівы й грозны для
эмігрантаў пункт погляду, які пагражаў тысячам лю дзей . Характарызуючы
гэтую балю чую праблему, С. Лукашонак напісаў:
Х то ня ведае сап раўд н ага п алаж эн ьня л ю дзей у С С С Р , там у ц яж к а зр азу м ец ь, чаму гэта цэлы я сотні ты сяч лю дзей, вы везены х п р ы м у со ва н а к ат ар ж н у ю п р ац у ў Н ям ечч ы н у і галодн ае х арчаваньне, ц яп ер катэгары ч н а а д м аў л яю ц ц а ад в ы езд у н азад у „ ш ч ас ьл іву ю ” с ац ы ялісты чн ую бацькаўш чы ну. А тр эб а ведаць, ш то і ты я з б еларусаў, ш то раней в ярнуліся ў Б еларусь, зрабілі гэта ў больш асьці вы п ад каў пад ф ізы ч н ы м ці м аральн ы м п ры м усам , які тарнавалі як прадстаўнікі савец кіх м ісы яў, т ак і аку п ац ы й н ы я ўлады на п атрабаван ьн е саветаў. Д ы ня менш п аказальн ы м д ля к о ж н ага ч у ж ы н ц а бы ў ф акт, з якой н азойлівасьц ю дам агаліся савецкія ўлад ы п р ы м у со вай р эп атр ы яц ы і сваіх і не сваіх грам адзян, у ж ы ваю чы пры гэты м усялякіх вед ам ы х то ль к і д л я Н К В Д х ітр ы к аў і под- ласьц яў і стараю чы ся н а кож ны м кроку а ш укац ь ня то ль к і ах вяр ы р эп атр ы яц ы і, але нават прадстаўн ікоў акуп ац ы й ны х уладаў. Н ярэдкім і бы лі вы п ад кі, калі савец к ія „ гіц л і” п одступам вы крадалі лю дзей з іх пам еш кан ьн яў. лавілі н а д а р о га х і вуліц ах, каб сілком п асадзіўш ы іх у сам аход вы везьці ў невядом ы м кірунку. Х іб а-ж ня славу, а толькі сорам і ганьбу пры н осіц ь найбольш „дэм акраты чн ай у сьвец е краін е п р ац о ў н ы х ” ф акт, ш то гэтыя працоўны я, вы рваўш ы ся з „савец кага раю ” , вы б ір аю ц ь б е сп р ы ту л ь н ае б ад зян н е па чуж ы не, чы м ся п аварот пад кры льля „б ац ьк аў ск ае” ап екі „во ж д я всех т р у д я ш ч ы х ся ” . Н а апош н яй сэсіі А рган ізацы і З л у ч ан ы х Н ац ы яў п р ад с таў н ік б ел ар у ск ае „ д зяр ж авы ” і „б ел ар у скага” народу тавары ш У ралава, сам о п р о зь в іш ч а к ато р ай п аказвае н а яе пры у- ральскае ці зауральскае паходж ан ьне, д ам агал ася п азб аў л ен ьн я ўсякай апекі вы селен ы хн ем ц ам і б ел ар у саў і пры м усовай іх рэп атры яц ы і, цьвердзячы , ш то бы ццам зьяўляю цца яны н ям ец кім і суп р ац о ў н ікам і і ваенн ы м і праступн ікам і. К ам у, каму, але не тав. Ура- лавай і ей подобны м , з лёгкай рукі каторы х загінулі ў Б еларусі і гінуц ь сяньня цэлыя мі- льён ы б я зьв ін н ы х лю дзей , зай м ац ц а вы даваньнем пры судаў на цэлы я дзесяткі ты сяч бе- л ар у ск іх сялян і ін тэлігенцы і, ш то ня хочуц ь в яртац ц а ў савецкі „рай ". Калі і былі сярод б ел ар у саў ф акты чн ы я суп рац оўнікі ням ец кага ф аш ы зм у, то зн ой д зе для іх належную і п э ў н е-ж н еп аб л аж н у ю ацэн у і вы дасьц ь свой пры суд сам беларускі народ, а не тавары ш У р а л ав а і інш ы я зау р ал ьскія ці п ры уральскія „п р ад стаў н ік і” б ел ар у ск ага н ар о д у 16
