T. 31. Lublin 2010
KS. S7AWOMIR ZYCH
PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW POLAKÓW W KOLUMBII*
Obecnos´c´ Polaków w dziejach Ameryki 7acin´skiej ma bogate tradycje, sieSgaj Sace epoki wielkich odkryc´ geograficznych1. Tematyka ta znalazVa od-zwierciedlenie w historiografii, powstaVo szereg opracowan´ na temat dziejów Polonii w poszczególnych krajach tegozX kontynentu2. Wyj Satkiem od tej regu-Vy s Sa dzieje Polonii w Kolumbii3.
Przed przybyciem konkwistadorów kraj ten zamieszkiwaVy plemiona indian´skie Czibczów i Arawaków. OkoVo poVowy XVI wieku jego teren pod-bili Hiszpanie, w 1549 r. wV Saczyli je do wicekrólestwa Peru, a w 1717 r. – Nowej Granady4. W 1819 r. tereny obecnej Kolumbii zostaVy opanowane
Ks. dr S7AWOMIR ZYCH b adiunkt Instytutu Badan´ nad Poloni Sa i Duszpasterstwem Polonijnym KUL; e-mail: szych@kul.pl
* SkVadam serdeczne podzieSkowanie pani Ewie KuVak z Bogoty, za wiele cennych
spostrzezXen´ i informacji.
1M. P o r a d o w s k a, Podróz&nicy i emigranci. Szkice z dziejów polskiego wychodz´stwa
w Ameryce Po;udniowej, Warszawa 1984, s. 14 n. Zob. Polonia w Ameryce =acin´skiej, red. Z. Dobosiewicz, W. Rómmel, [Lublin 1977], passim; A. D e m b i c z, K. S m o l a n a, La presencia polaca en América Latina, Warszawa 1993, s. 20 n.
2 Np. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim powstaVo szereg prac dyplomowych z tej
dziedziny pod kierunkiem m.in. ks. prof. dra hab. Zygmunta Zielin´skiego. Zob. T. T a l i k, Polskie szkolnictwo katolickie w Brazylii do 1938 r., Lublin 1979; M. G u t o w s k i, Polacy w Paragwaju w latach 1918-1939, Lublin 1992; P. G a r d o n´, Polacy w Peru do 1939 roku, Lublin 1989; A. B o b o l a, Polacy w Meksyku do 1939 roku, Lublin 1992. Maszynopisy tych prac znajduj Sa sieS w zbiorach Archiwum KUL.
3Zob. M. K a V u s k i, Polacy w Kolumbii, Sydney 2005 (http://
www.wspolnota-polska.-org.pl/index.php?id=pwko10, stan z 6 listopada 2006).
4 B. K u m o r, Kolumbia, w: Encyklopedia Katolicka [dalej cyt.: EK], t. VIII, Lublin
2000, kol. 402; H. M i l l e r B a i l e y, A. P. N a s a t i r, Dzieje Ameryki =acin´skiej, przeV. K. Szerer, Warszawa 1969, s. 154 n.
przez wojska Simona Bolívara i wV Saczone w skVad Wielkiej Kolumbii (pan´-stwo to obejmowaVo równiezX dzisiejsz Sa WenezueleS, od 1821 r. PanameS, a od 1822 r. – Ekwador). W 1830 r. Kolumbia staVa sieS odreSbnym pan´stwem. Do 1903 r. w jej skVad wchodziVo terytorium dzisiejszej Panamy5. Pocz Satki sto-licy kraju – Bogoty sieSgaj Sa pierwszej poVowy XVI wieku. ZaVozXyV j Sa w 1538 r. konkwistador Jimenes de Quesada6.
Pierwsze wzmianki o Polakach w tym kraju pochodz Sa dopiero z pocz Satków XIX wieku. W przeciwien´stwie do Peru, nie s Sa znani jezuici-Polacy, którzy pracowaliby w XVI-XVIII wieku na terenie dzisiejszej Kolumbii7. Jednym z bohaterów wojny wyzwolen´czej spod panowania hiszpan´skiego byV Izydor Borowski († 1826), adiutant Bolívara, mianowany generaVem. Uprzednio byV porucznikiem legionów polskich we WVoszech, a nasteSpnie piratem na Karai-bach. Po opuszczeniu Bogoty w 1821 r., przeprowadziV modernizacjeS armii perskiej, osi Sagaj Sac godnos´c´ wezyra8.
Jedn Sa z najbardziej cenionych rodzin w dziejach tego pan´stwa s Sa Zawadzcy, wywodz Sacy sieS od StanisVawa, emigranta po powstaniu listopadowym. Do najwy-bitniejszych przedstawicieli rodu nalezXy zaliczyc´: „ks. Alfonsa, cenionego histo-ryka, Ferdynanda, senatora i publicysteS, oraz Jerzego, równiezX senatora, a zarazem dyplomateS”. Ten ostatni peVniV m.in. funkcjeS ambasadora Kolumbii w Meksyku9. 25 grudnia 1856 r. do Kartageny dotarV praVat ks. MieczysVaw Ledóchow-ski (1822-1902), póz´niejszy prymas PolLedóchow-ski i kardynaV. PrzybyV do Kolumbii (zwanej wówczas Now Sa Grenad Sa) jako delegat apostolski. UrzeSdowanie roz-pocz SaV 1 lutego 1857 r. RezydowaV w Bogocie, reprezentuj Sac StoliceS Apos-tolsk Sa równiezX na terenie Ekwadoru, Peru, Boliwii i Wenezueli10.
Ledóchow-5K u m o r, Kolubia, kol. 402-403; J. C. C h a s t e e n, Ogien´ i krew. Historia Ameryki
=acin´skiej, przeV. K. Bartuzi, Warszawa 2007, s. 80-81.
6 A. S V o w a k i e w i c z, Bogotan´skie ABC, Warszawa 1985, s. 57-58.
7 Zbiory wVasne autora, b. sygn., Relacja ks. Marka Inglota SI, Rzym, 22 listopada 2006 r.
Zob. S. Z y c h, Peru. Duszpasterstwo polonijne, EK, t. XV, kol. 351-354.
8W. S u l e w s k i, Konterfekty dziwnych Polaków, Warszawa 1973, s. 38 n.; M. P
o-r a d o w s k a, Podo-róz&nicy i emigo-ranci, s. 186, 189.
9J. D r o h o j o w s k i, Polacy w Meksyku, Ameryce S´rodkowej i krajach andyjskich
w XIX i XX w., „Dzieje Najnowsze” 4 (1972), z. 2, s. 111.
10 W. K l i m k i e w i c z, Kardyna; Ledóchowski na tle swej epoki 1822-1902, t. I:
M;odos´c´, kap;an´stwo i dzia;alnos´c´ dyplomatyczna ks. Mieczys;awa Ledóchowskiego, Poznan´ 1939, s. 190 n.; B. P i o t r o w s k i, Przyczynek do dzia;alnos´ci misyjnej i kulturalnej pol-skich duchownych w Kolumbii, w: Duchowien´stwo polskie w s´wiecie. Materia;y VII MieVdzy-narodowego Sympozjum Biografistyki Polonijnej. Papieski Uniwersytet Urbanian´ski, Rzym 17-18 paz´dziernika 2002, red. A. i Z. Judyccy, Torun´ 2002, s. 275.
ski zasVyn SaV jako promotor reform kos´cielnych dotycz Sacych duchowien´stwa i odrodzenia zXycia religijnego11. Po przewrocie caudillo Tomása Cypriana de Mosquery broniV wolnos´ci Kos´cioVa, za co zostaV wydalony przez nowy rezXim z granic Nowej Grenady. Opus´ciV je 16 sierpnia 1861 r.12
Obecnos´c´ Polaków w Kolumbii na szersz Sa skaleS rozpoczeSVa sieS dopiero w latach dwudziestych XX stulecia, kiedy to przybyli nieliczni emigranci z Brazylii i Argentyny. Na pocz Satku nasteSpnej dekady KolumbieS zamieszki-waVo ok. 150 osób polskiego pochodzenia13. Wychodz´stwo obywateli pol-skich do Kolumbii na szersz Sa skaleS rozpoczeSVo sieS na pocz Satku lat trzydzie-stych i ksztaVtowaVo sieS nasteSpuj Saco:
Tab. 1. Emigracja do Kolumbii w latach 1930-193814
Rok Liczba emigrantów
1930 69 1931 38 1932 56 1933 99 1934 133 1935 82 1936 48 1937 77 1938 95 Razem 697
Byli to przewazXnie polscy ZX ydzi. Do 1948 r. zamieszkiwan Sa przez nich czeSs´c´ stolicy kraju – Bogoty zwano Corredor Polaco15. Pod koniec 1938 r. konsulat w Bogocie oceniaV liczbeS obywateli polskich na póVtora tysi Saca osób, z czego
11K l i m k i e w i c z, Kardyna;, s. 209 n.
12TamzXe, s. 224 n. Zob. Nota delegata apostolskiego Ledóchowskiego do ministra spraw
zagranicznych Rojas Garrido z protestem przeciwko dekretowi o kontroli pan´stwa nad wyzna-niami, Bogota, 25 lipca 1861 r., w: tamzXe, s. 359-360.
13M. B. L e p e c k i, Polskie tereny kolonizacyjne w Ameryce Po;udniowej, Warszawa
1931, s. 35.
14 K. S m o l a n a, Liczba i rozmieszczenie Polaków w Ameryce =acin´skiej w latach
1869-1939, [Kraków 1978], s. 37.
15K. D o p i e r a V a, Kolumbia, w: Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, red. tenzXe,
97% mieli stanowic´ ZX ydzi16. W tym samym roku liczbeS Polaków szacowano na ok. 40 osób, z czego w Bogocie zamieszkiwaVo 10 osób, tyle samo w Baran-quilla i ok. 20 na prowincji17. Ludnos´c´ zXydowska trudniVa sieS gVównie handlem i przenosiVa sieS do innych pan´stw, ponadto wVadze kolumbijskie wrogo odnosiVy sieS do niej, dlatego nalezXy przyj Sac´ jako miarodajn Sa liczbeS ok. 700 osób tej grupy etnicznej przed wybuchem II wojny s´wiatowej18.
Lata trzydzieste przyniosVy wzrost zainteresowania dyplomacji polskiej tym poVudniowoamerykan´skim pan´stwem. W 1933 r. powstaV konsulat honorowy w Bogocie, a dwa lata póz´niej (1935) w portowym mies´cie Cali19. W latach 1935-1936 polskie MSZ, przy zaangazXowaniu Ligii Morskiej i Kolonialnej, czyniVo przygotowania do „przedsieSwzieScia osadnictwa inteligenckiego (!) w Kolumbii (odmiennego od osadnictwa rolniczego w innych pan´stwach Ameryki PoVudniowej)”20. Projekt ten nie wyszedV poza fazeS wsteSpn Sa, zresz-t Sa niewiele o nim wiadomo. PrzewidywaV on, zXe osadnictwo polskie w tym kraju beSdzie opieraVo sieS na zasadach spóVdzielczych i zajmowac´ sieS beSdzie organizacj Sa handlu21. Wobec nasilaj Sacych sieS tendencji nacjonalistycznych w Brazylii i Argentynie, polskie MSZ skierowaVo sw Sa uwageS na KolumbieS, jako potencjalne miejsce polskiego osadnictwa22. Problematyka ta jest maVo znana w historiografii. Ministerstwo skierowaVo do Kolumbii Kazimierza D Sambskiego (1899-1958)23, który tak opisywaV sw Sa misjeS:
Maj Sac […] zlecenia, przez nasze Ministerstwo [Spraw Zagranicznych], do zaVatwienia pilnie za granic Sa, musiaVem nagle wyjechac´ z Warszawy do Brukseli i Londynu. PoniewazX potem miaVem jechac´ do Ameryki PoVudniowej celem
wy-16S m o l a n a, Liczba i rozmieszczenie, s. 38. 17D o p i e r a V a, Kolumbia, s. 432-433. 18S m o l a n a, Liczba i rozmieszczenie, s. 38.
19W. S k ó r a, S;uz&ba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry,
dzia;al-nos´c´, Torun´ 2006, s. 883.
20M. A r p a d K o w a l s k i, Dyskurs kolonialny w Drugiej Rzeczypospolitej,
Warsza-wa 2010, s. 123.
21TamzXe, s. 123.
22Zob. H. J a n o w s k a, Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, Warszawa 1981,
s. 135 n.
23Przed rozpoczeSciem pracy w MSZ Kazimierz D Sambski byV ostatnim wVas´cicielem dóbr
Nosówka k. Rzeszowa (przed ich parcelacj Sa w drugiej poVowie lat trzydziestych XX wieku). KariereS dyplomatyczn Sa budowaV zapewne na swej przeszVos´ci wojskowej, poniewazX w czasie I wojny s´wiatowej sVuzXyV w Legionach, a nasteSpnie w 38. PuVku Piechoty Wojska Polskiego. Pod koniec 1920 r. w stopniu podporucznika przebywaV w Oficerskiej Szkole Obserwatorów Lotniczych w Toruniu. S. Z y c h, Szkice do dziejów Nosówki, Kolbuszowa 2008, s. 10-11.
szukania terenów pod plantacje baweVniane dla przemysVu polskiego i miaVem rózXne polecenia konsularne do Kolumbii i Peru, juzX nie wracaVem do Warszawy dla oszczeSdzenia czasu i kosztów, lecz wprost w Londynie wsiadVem na statek, z którego wysiadVem juzX w Cristobalu w Republice Panamskiej. Tu zaVatwiwszy co potrzebowaVem, pojechaVem statkiem do Kolumbii i tu przebywam juzX od marca [1939]. Praca moja polega, poza sprawami konsularnymi, na objezXdzXaniu terenów w rózXnych stronach i orientowaniu sieS co do mozXliwos´ci uprawy baweVny i nabycia terenów wyV Sacznie dla Polski. PrzemysV bowiem polski, a szczególnie przemysV wojenny, potrzebuje b[ardzo] duzXo tego surowca i musi go importowac´ po duzXych cenach przez pos´redników. Chodzi wieSc o to, by stworzyc´ plantacje, oparte o polski kapitaV i w przyszVos´ci ewentualnie o polskiego robotnika. Praca cieSzXka bardzo, gdyzX tu innych [s´rodków] komunikacji nie ma, jak tylko rzekami lub konno. Trzeba nieraz w ogromnych upaVach przejechac´ i 200 i 300 km konno, nie spotykaj Sac czVowieka. Bardzo to meScz Sace, gdyzX tu wiecznie, na równiku, gor Saco24.
Plany te przekres´liV wybuch II wojny s´wiatowej. W latach 1943-1945 Polonia kolumbijska wydawaVa w Bogocie miesieScznik „Por Nuestra Libertad y Por la Vuestra” (Za Nasz Sa Wolnos´c´). „Wydawc Sa byVo Centro Polones de Information, a redaktorami byli Anna Kipper (1943 b sierpien´ 1944) i Kazi-mierz Eiger (1944-1945). Jednoczes´nie prowadzono dodatkow Sa intensywn Sa dziaValnos´c´ propagandow Sa na rzecz wolnej Polski ws´ród miejscowego spoVe-czen´stwa. Organizowano pomoc dla polskich ofiar wojny oraz dla zXoVnierzy Polskich SiV Zbrojnych na Zachodzie”25. Po zakon´czeniu II wojny s´wiatowej do Kolumbii przybyVo kilkuset Polaków, z czego osiedliVo sieS ok. 3026. Po-lonia kolumbijska byVa nieliczna, w 1970 r. w caVym kraju zamieszkiwaVo 35 Polaków27.
Na uwageS zasVuguj Sa gesty Kolumbijczyków przeciwko zniewoleniu Polski przez Zwi Sazek Sowiecki, juzX w 1945 r. episkopat kolumbijski ogVosiV dekla-racjeS w tej sprawie28. Ponadto w 1953 r. ks. Jan Malinowski (1910-1974), byVy kapelan Polskich SiV Zbrojnych na Zachodzie i kawaler Orderu Virtuti Militari, rozpocz SaV w obu Amerykach „KrucjateS o Wolnos´c´ Polski”. W
wyni-24Zbiory wVasne autora, Akta luz´ne, b. sygn., List K. D Sambskiego do ks. M.
Sochan´skie-go, Baranquilla, 10 maja 1939 r.
25http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=pwko10.
26 J. P i t o n´, Przemiany Polonii brazylijskiej na tle ca;ego kontynentu
po;udnio-woamerykan´skiego, „Przegl Sad Polonijny” 2 (1976), z. 2, s. 147.
27D o p i e r a V a, Kolumbia, s. 432.
28J. P i e t r z a k, Pe;nia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardyna;a Augusta
ku tej akcji m.in. parlament Kolumbii podj SaV uchwaVeS popieraj Sac Sa wyzwolenie narodu polskiego spod wVadzy komunistów29.
Kolejni Polacy przybywali do tego kraju ze wzgleSdów rodzinnych, jako maVzXonkowie obywateli kolumbijskich. Proces ten trwa do dzis´, a jego nasile-nie wyst SapiVo w latach siedemdziesi Satych i osiemdziesi Satych XX wieku, kiedy to do PRL przybywaVo wielu stypendystów z krajów latynoskich30. Od 2003 r. w Bogocie funkcjonuje Stowarzyszenie Polaków w Kolumbii31.
Osobn Sa karteS w dziejach tego kraju zapisali polscy ksieSzXa i bracia zakonni. Jako pierwsi przybyli salezjanie. Dnia 11 listopada 1890 r. dotarVa do Bogoty pierwsza ekspedycja misyjna tego zgromadzenia. NalezXaV do niej brat Filip Kaczmarczyk SDB (1867-1951). Podczas dziesieScioletniego pobytu w Bogocie kierowaV warsztatem szewskim i wyksztaVciV wielu uczniów. Zapocz SatkowaV tym samym rozwój obuwnictwa w tym kraju. Opini Sa s´wieStos´ci cieszy sieS br. MichaV ZabVocki SDB (1881-1970). Do Kolumbii dotarV w 1917 r., opie-kowaV sieS m.in. treSdowatymi. ZmarV w opinii s´wieStos´ci, obecnie podejmowane s Sa starania o jego beatyfikacjeS32. Od 1980 r. na terenie tego kraju prowadz Sa dziaValnos´c´ misyjn Sa m.in. polscy werbis´ci, a od 1997 r. – pallotyni33.
Jednym z najwazXniejszych wydarzen´ w zXyciu Polonii kolumbijskiej byVo niew Satpliwie spotkanie z Janem PawVem II dnia 1 lipca 1986 r. w Bogocie, podczas jego pielgrzymki do Kolumbii. PapiezX-Polak skierowaV do swoich rodaków nasteSpuj Sace sVowa:
ZX yczeS wam z caVego serca, azXebys´cie w tym nowym spoVeczen´stwie, w które weszlis´cie nie wiadomo od jak dawna, mozXe od kilkudziesieSciu lat, mozXe juzX od któregos´ pokolenia, a mozXe dopiero od niewielu miesieScy, zXebys´cie w tym nowym spoVeczen´stwie znalez´li swoje miejsce.
ZX ebys´cie stali sieS solidarni ze sprawami Kolumbii, tak jak na pewno czujecie sieS solidarnie zwi Sazani ze sprawami swojej pierwszej Ojczyzny. Trudno inaczej. MówieS to z caVym poczuciem rzeczywistos´ci, któr Sa wspólnie przezXywamy.
ProszeS bardzo was, azXebys´cie tutaj, zXyj Sac poza Ojczyzn Sa i wspóVtworz Sac inne spoVeczen´stwo, pracuj Sac dla jego dobra, sVuzX Sac mu swoimi umiejeStnos´ciami, zXe-bys´cie równoczes´nie nie zapominali o tych korzeniach, z których wyrastacie, zXebys´cie tej pierwszej Ojczyz´nie takzXe spVacali dVug zaci SagnieSty. Bo wobec
29B. S z w e d o, Zawsze w pierwszej linii. Kap;ani odznaczeni Orderem Virtuti Militari
1914-1921, 1939-1945, Warszawa 2004, s. 78-79.
30Zbiory wVasne autora, Relacja p. Ewy KuVak, Bogota, 10 listopada 2006 r.
31Raport. Polityka Pan´stwa Polskiego wobec Polonii i Polaków za granic Va 1989-2005,
oprac. zbiorowe, Warszawa 2007, s. 141.
32P i o t r o w s k i, Przyczynek do dzia;alnos´ci, s. 275 n. 33TamzXe, s. 278 n.
Ojczyzny zaci Saga sieS dVug, tak samo jak sieS zaci Saga dVug wobec rodziny, wobec rodziców. To jest podobny zwi Sazek, bardzo podobna zalezXnos´c´ i bardzo podobny tezX dVug. WieSc starajcie sieS ten dVug moralny w stosunku do swej pierwszej Ojczyzny, tej która daVa wam polskos´c´, spVacac´ równiezX i tutaj, na obczyz´nie34.
A CONTRIBUTION TO THE HISTORY OF POLES IN COLUMBIA
S u m m a r y
There are well-documented mentions of the Poles’ presence in today’s Columbia; they come from the beginning of the nineteenth century. One of the heroes who fought for libera-tion from Spanish captivity was Izydor Borowski (d. 1826), Bolivar’s adjutant, then made a general. On December 25, 1856, Rev. prelate MieczysVaw Ledóchowski (1822-1902), the later primate of Poland and caridnal reached Kartagena. He arrived in Columbia as an apostolic delegate and began his ministry in 1857. Ledóchowski resided in Bogota and also represented the Holy See in Equador, Peru, Bolivia snd Venezuela. He left his post in 1861.
The presence of Poles in Columbia to such a large scale began as late as the 1920s when few emigrants arrived from Brazi and Argentina. In the end of 1938 the consulate in Bogota estimated the number of Polish citizens at 1.500, out of whom 97% were Jews. In the same year the number of Poles was estimated at circa 40. In the years of 1935-1936 the Polish Foreign Ministry together with the Sea and Colonial League made preparations the „settlement of the inteligentsia” in Columbia. The plans to establish Polish settlement in this country on other principles than before were renewed in 1939. These plans were destroyed by the outbreak of the Second World War.
After the end of the war several hundred Poles arrived in Columbia, and circa 30 of them thirty had settled there. The Coumbian Polonia was not numerous; in 1970 the whole country was inhabited by 35 Poles. Further Poles came there for family reasons as spouses of Colum-bian citizens. This process has been going on up to now, and it was more intensive in the 1970s and 1980s. Then many grantholders arrived in the Polish People’s Republic from South America. Since 2003 there has been the Association of Poles in Columbia in Botoga.
Translated by Jan K;os S4owa kluczowe: Kolumbia, Polonia w Kolumbii, osadnictwo polskie.
Key words: Columbia, Polonia in Columbia, Polish settement.
34Cyt. za: Papiez& Jan Pawe; II do Polonii i Polaków za granic Va 1979-2003.
