R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E
T o m X X X - X X X I , z e s z y t 6 - 1 9 8 2 - 1 9 8 3
ALFONS PILORZ
NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM JU C H A JEST BIAŁA
W pracy niniejszej, bardziej leksykograficznej niż leksykologicznej, zestawiam około setki w yrazów z gw ary Śląska Cieszyńskiego, których cechą wyróżniającą jest posiadanie w języku ogólnonarodowym odpowiedników na płaszczyźnie sig n ifia n t p rzy daleko idących różnicach na płaszczyźnie sig n ifié 1.
Śląsk C ieszyński, najdalej na południowy wschód w ysun ięty skrawek historycznej dzielnicy śląskiej, leży po obu stronach granicznej O lzy. Jako zachodnią granicę językow ą, na terenie Czechosłowacji, przyjm uję linię tra dycyjnie wyznaczaną przez dialektologów polskich2. N a terenie Polski w grę wchodzą dawne pow iaty C ieszyn i Bielsko (mówię o podziale adm inistracyj nym istniejącym tu - w nawiązaniu do stanu przedwojennego - do r. 1951, w ramach którego Bielsko, na Śląsku, i Biała, w Małopolsce, były odrębnymi miastami i stolicami powiatów). N a północy łańcuch granicznych miejsco wości tworzą Zebrzydowice (kolejowe przejście graniczne do CSSR) - Bąków - Zbytków - stare miasteczko Strumień - (znaczna wieś parafialna Zarzecze została zatopiona przez Zalew Goczałkowicki) — Zabrzeg - D ziedzice3. Jest to dawna granica austriacko-pruska (1742-1920), niewiele w ybiegająca poza linię słynnej kolei Wiedeń—W arszawa i W iedeń—Lwów (rozgałęzienie właśnie w Dziedzicach). N a wschodzie granicę w yznacza rzeka Białka oraz m asyw y Klimczoka i Baraniej.
1 Odpowiedniość ta może być całkowita (jak w wyrazie fu tro gw. ‘karma’), a więc jakby homonimiczna, lub też częściowa, aczkolwiek wyraźna, jakby paronimiczna (cf. hayoro ‘jelito’, który to wyraz użytkownikowi języka polskiego spoza omawianego terenu nie może nie kojarzyć się z pożyczką bachor (hebr. hâchür). Najczęściej chodzi tu o różnice wynikające z fonety cznych cech gwarowych śląskich, takich jak przechodzenie pochylonego i w o , typu gnat = gnoi. Por. np. K. D e j n a. Dialekty polskie. Wrocław 1973 s. 263 ; t e n ż e . Atlas polskich innowacji dialek-
talnych. Warszawa-Łódź 1981 s. 40. Osobne zagadnienie stanowią bardzo liczne w yrazy gwarowe
względem swych odpowiedników ogólnonarodowych zakresowo węższe - jak kńćeć ‘krzyczeć z bólu’, a nie: ‘głośno wołać’ czy ‘rugać’ - lub szersze - jak iebrok ‘żebrak’, ale i ‘kaleka’.
3 Wśród najnowszych zob. D e j na. Atlas s. 38 oraz mapy 1-100; J. B a s a r a . Słownictwo
gwar Śląska na terenie Czechosłowacji. Wrocław 1975 mapy 1-12 w tekście i mapy 1-162.
3 Obecnie połączone z leżącymi na południe Czechowicami w jeden duży organizm administracyjny Czechowice -Dztedzice.
160 ALFON S PILORZ
Rzecz prosta, i ten niew ielki region nie jest całkowicie jednolity gwarowo, zwłaszcza w zakresie słownictwa, o czym szczegółowo mówi wspomniana praca J. Basary. O ile izofony dość w yraźnie wyodrębniają kraniec południo w y (Łomna Górna i Dolna, M osty, Jabłonków, Bukowiec, Jaw orzynka, Istebna, Koniaków)4, o tyle izoleksy przedstawione przez Basarę równie często odgradzają część południową od centrum i północy, jak część wschod nią od zachodniej. Co więcej, nawet w obrębie jednej wsi o zupełnej jedno litości m ówić nie sposób.
Słownictwo, którego jeden z elementów tu prezentuję (zastrzegając się, że lista nie jest kompletna, ale z całą pewnością obejmuje znakomitą większość przedstawicieli interesującej nas kategorii), znane mi jest z rodzinnej wsi Pruchna, pow. C ieszyn, graniczącej na północy z Zebrzydowicami i Bąko- wem , położonej na przecięciu szosy C ieszyn-K atow ice ze wspomnianą linią kolejową warszaw sko-w iedeńską. W domu język ogólnonarodowy nie był w użyciu. Do 1939 r. kontakt z polszczyzną literacką ograniczał się do szkoły oraz kościoła. W czasie w ojny miejsce tej ostatniej zajął język nie miecki, ale środowisko językow e domowe i sąsiedzkie pozostało niezmienio ne. Dopiero od 17 r. życia (1945-1950: szkoła średnia w Cieszynie, potem studia i praca w Lublinie) stały kontakt ze środowiskiem gwarowym uległ najpierw częściowemu, potem niemal całkowitemu zerwaniu.
O jciec, urodzony w r. 1883, kow al w majątku, pochodził z sąsiednich Ochab (także w powiecie cieszyńskim ), a matka, urodzona w r. 1892, po chodzi z R udzicy (w powiecie bielskim , mniej więcej w środku prostokąta Skoczów - Strumień - Dziedzice - Bielsko). W pierwszym okresie małżeństwa (1909-1924) rodzice m ieszkali w D rogom yślu, pow . Bielsko, 2 km na wschód od Pruchnej, następnie, aż do 1949, przebyw ali w Pruchnej, a od tego roku do 1957 w Ochabach.
Jako dziecko zauważałem, że gdy większość sąsiadów urodzonych w samej Pruchnej mówiła a sp u ń , ‘przynajm niej’, u nas mówiło się %oć (lub y o ć o s ) ; podobnie z a ro ś (lub z a r o z y ), a nie p o ż a t , v e s o u y , a nie v e s o u y , c y r v u n y ,
a nie c y r v u n y , k a ż d y , a nie k o ż d y 5.
G wałtowny rozpad gw ary, najbardziej widoczny na płaszczyźnie lekse- m owej6, skłania do utrw alania tego, co za 10-15 lat bezpowrotnie przepadnie7. Tłumaczy więc także chęć opublikowania niniejszego słowniczka, rozumia
4 Por. np. mapę 41 w Atlasie K. Dejny.
5 Ale jednak k oid ovy ‘codzienny’ (zwłaszcza o ubraniu).
6 Zgodnie z tradycją martinetowską leksemy, monemy słownikowe, przeciwstawiamy
morfemom (monemom gramatycznym); pierwsze tworzą listy otwarte, drugie - zamknięte.
7 Nawet w transkrybowanych przez J. Basarę (jw. s. 44-50) tekstach spotykamy wtręty słownictwa, którego żadną miarą nie można uznać za gwarowe: „[...] iść za p r a c u m , p o ń e v a ż
b yu em [...] ś r o t k u f do iyćo ” (Jan Cym orek, Niebory) s. 46; w gwarze podkreślone elementy
brzmiałyby: robotńm, boy by u (albo: bo byuey), zaś odpowiednikiem środka jest postfodek, w tym kontekście niemożliwy.
N A ŚLĄSK U CIESZYŃSKIM JU C H A JEST BIAŁA 1 6 1
nego, oczyw iście, jako surow y materiał do ewentualnej dalszej „obróbki” językoznawczej.
Za kryterium decydujące o umieszczeniu w słowniczku uznaję nieo becność znaczenia gwarowego danej jednostki leksykalnej w S łow nik u J ę z y k a P olsk iego pod redakcją W itolda Doroszewskiego.
1. B a y o r o ‘jelito’8 (b a c h o r = gist, pl. g i z d y ; z g o l ; s m a r k oc...)4. W 1. mn. b a y o r a ‘jelita, kiszki, w nętrzności’. W tym samym polu deryw acyjnym warto zau w ażyć b a y u f ‘brzuch’, znany Brucknerowi w postaci b a c h o r z e (Słow nik e t y m o l o g i c z n y ję z y k a p o ls k ie go . Przedruk z I w ydania. W arszawa 1957)10 oraz b a x ra ty ‘gruby’, b a y r o ć ‘grubas’, także pogardliw ie ‘burżuj’.
2. b a d a ć śe ‘kierować się’ {badać się = P11).
Składnia: b a d a ć śe ku: b a d e j śe ku y a u p e ‘kieruj się ku chałupie, nie za pomnij wracać’.
3. B a g n o ‘błoto’ (b a g n o = b a f o u o lub b a fin a ).
Bruckner zna formę b a fin a (lub ba ź in a), którą wiąże z praslowem b a ra (por. B arycz ).
4. B ez m a li ‘ponoć’ {bez m ała = ń y m a l).
Form y b e z m a la podanej przez K. Gołębiowskiego12 nie znam. C ieszyniacy przechodzący na język ogólnopolski używ ają często form y b e z m ała ze znaczeniem śląskim.
5. B laya ‘palenisko, trzon kuchenny’ {blacha = p le x lub b le y ) . B l e y jest zapo życzeniem z niemieckiego (B l e c h ), p l e y przeszedł za pośrednictwem czeskim (por. Bruckner).
6. B orek ‘wiertło’ {borek = losek).
SJP podaje tylko b o r m a s z y n ę (= niem. B o b r m a s c h in e ) . 7. B r a n i ‘banda, hałastra’ {branża = ?).
Dop. b r a n ż y . Znaczenie mocno pogardliw e13.
8. B u y ta ‘ciasto drożdżowe, lekko słodzone, bez dodatków w rodzaju kru- szonki czy m arm olady, pieczone w blaszanej formie’ { buchta = ? (tak w znaczeniu łowieckim jak i żeglarskim , a także w znaczeniu ‘niewielkiej zatoki’)). Znana mi b u c h t a nie jest - jak chce Gołębiowski — ba b k ą (bo tę, noszącą nazwę b a b u fk a , piecze się w ozdobnej formie okrągłej, b u n c l o
-8 Zastosowana tu transkrypcja nie odbiega od przyjętej przez Basarę (jw.).
9 W nawiasie, po znaczeniu ogólnopolskim, podaję - po znaku „ = ” ‘równa się’ lub ‘równa się w przybliżeniu’ - odpowiedni w yraz śląski.
10 Pierwsze znaczenie ‘moczar’, drugie ‘brzuch’ : «rzepą napchany bachor», Wacław Potocki.
11 Pytajnik oznacza brak odpowiednika albo brak odpowiednika wyraźnego, lub wreszcie „ignoramus” autora.
12 Słowniczek gwarowy. W : M. P i l c h . Wisła naszych przodków. Wisła 19 79 s. 78-82.
13 Por. poz. nr 2 w : A. P i l o r z. Emprunts romans dans le silesien de Cieszyn. RH 2 5 :1 9 7 7 z. 4 s . 67.
162 ALFON S PILORZ
v e j lĄ, z otworem w środku), ani też notowaną w SJP jako re g. ‘słodką bułką z konfiturą’. Rację zdaje się mieć Bruckner łącząc b u c h t ę z czeskim b o u c h a t i 15, tym bardziej że i sama rzecz z Czech chyba pochodzi (wśród stereotypów śląskich funkcjonuje stereotyp Czecha nie lubiącego się prze męczać, co to najw yżej sobie ceni „houslićki a bouchty”).
9. B u ć u r ‘duże naczynie’ (b u c i o r = y r a m p , y a r b o u ) .
O dnosi się głównie do naczyń używ anych p rzy gotowaniu karm y dla zw ierząt, stąd często odcień pogardliw y; pierwotnie b u ć o r a m i były tylko naczynia drewniane16.
10. B uu k a ‘końskie e x c r e m e n t u m (bułka = ż y m u a ).
Jest to użycie zgodne z dawnym znaczeniem, jeszcze notowanym przez SJP: ‘okrągła, w ypukła bryłka; bulka, pęcherzyk, bąbelek’ ; por. łac. bulla. Mapa nr 93 u Basary (jw .) w ykazuje wprawdzie dla najbliższych punktów
- Kaczyc i Gumien - tylko ogólnopolską bu%kę ‘pieczyw o’, a dla D zięgie lowa i U stronia b u u k ę obok ż y m p y , ale tenże autor słusznie zalicza (s. 86) b u g k ę do w yrazów nowo przyjętych z języka polskiego.
11. C e g e p k a ‘m etalow y wkład do rozgrzewania żelazka’ (cegiełk a = ?). W yraz podstaw ow y c e g g a nie w ykazuje żadnych różnic znaczeniowych. 12. C er a ‘córka’ (c e r a = ?17). .
Brak w gwarze zdrobnień typu córecz k a , córuś...
13. y l a sta ć 'pić, żłopać (tylko o napojach w yskokow ych)’ (ch la s ta ć = %^uPać ogólnop.); m a z n y ć (w użyciu tylko perfectivum)).
Istnieje deryw at o y la sta ‘pijus’. 14. C m a ‘ciemno’ (ćm a = ć m o k ; g m y r ) .
Przysłówek, w opozycji do w i d n o : ie ć m a odpowiada na pytanie jak tai j e ? - ćm o k zakłada pytanie c o ta m ie?
15. D e p o ‘remiza strażacka’ (d e p o = ?).
Z fr. d e p ó t l8. Odmienia się jak siano. Dwa podane w SJP (za S łow nik iem W arszaw sk im ) znaczenia w gwarze zupełnie nieznane.
16. D ru p ‘drobiazg’ (d r ó b = g o v y ć ) .
M oże określać małe dzieci. Najczęściej o słabo w yrośniętych kartoflach
itP-14 Z Bolesławca, niem. Bunzlau; te form y kamionkowe ustępują stopniowo miejsca metalo wym. Bunclokami nazywa się do dziś gliniane garnki polewane. Ciekawym faktem jest istnienie przymiotnika buncloyy, typu metalowy, rtęciowy, przy braku odpowiedniego rzeczownika
"buncel.
Nieco dziwi w przykładzie Briicknerowskim z XVI w. (skąd zaczerpnięty ?): «wieśniacy
buchty rozdęte drożdżami warzą» orzeczenie w postaci czasownika warzą. Może chodziło tu
rzeczywiście nie o pieczywo, a o ciasto drożdżowe gotowane na wodzie (lub parze; por. popu larne na Śląsku kluski Igauuśkil na parze).
16 Jeszcze na przełomie X IX i X X w. moja matka widywała mleko wyw ożone z Rudzicy do Bielska w konwiach drewnianych, które codziennie po użyciu kilkakrotnie wyparzano.
17 Brakujący rzeczownik zastępują wyrażenia z orzecznikami: np. zamiast m ia ła różową cerę
- byua rużovo na gym b’e.
N A ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM JU C H A JEST BIAŁA 1 6 3
17. D fy fk o ‘beczka na kapustę’ (d r z e w k o = stru m ek ).
Mapa nr 89 u Basary (jw .) w ykazuje dla całego obszaru (poza krańcem południowym : Istebna, Jabłonków, M osty, Łomna) tylko b e ć k ę ; piwo, smoła, paliwa istotnie są przechowywane w b e ck a c h (b e ćk a to także ‘becz kow óz’), natomiast kapusta jest deptana i trzym ana w d r y f k a y ■ Podobnie jak fask a (znana SJP), d f y f k o jest u góry otwarte, b e ćk a zaś ma tylko mały otwór zatykan y ś p u ń te m .
18. f e f i n a ‘w ieś’ (d z ie d z in a — ?).
j e f i n a określa tak D o r f v i l l a g e , jak i L and, c a m p a g n e . Z dziedziczeniem się nie kojarzy, ponieważ d z i e d z i c z y ć to y e r b o v a c , z niem. Erbe.
19. f i v a c śe ‘patrzyć (się)’ ( d z i w i ć się = ?).
Jed yn y m ożliw y przedrostek to p o - : p o f i v a c śe, natomiast np. p r z y - w y maga innego czasownika: p r i z d f i ć śe.
20. f i k ‘dzikus, odłudek’ (dzik = f i k o śviń a ).
Bliski znaczeniowo przym iotnik f i v o k i ‘dziki, dziw aczny’ ; np. f i v o k o kaćka, f i v o k i k u ob u k ‘dziw aczny kapelusz’.
21. Fara ‘probostwo’ (fara = f a r n y kośćut).
Zanotowaną w SJP formę deryw atu fa r a r z można spotkać tylko w starych zapisach, na nagrobkach itd.; jedyną formą używ aną na codzień jest f a r o ś ‘proboszcz’, podczas gdy ‘w ik a ry’ to p a te r e k .
22. F e d r o v a c ‘w ykazyw ać elastyczność’ ( f e d r o w a ć = ?).
Podczas gdy górniczy w yraz f e d r o w a ć w yw o dzi się od niem. f ö r d e r n ‘w y dobyw ać’, w yraz gw arow y od f e d e r n ‘sich beim Druck elastisch zeigen’19, stąd np.: ta kolasa d o b r e f e d r u j e .
23. Futro ‘karm a’ (fu tr o = k oźu y).
D erywat czasownikowy f u t r o w a ć w ystępuje w SJP, ale tylko ze znacze niem ‘zajadać, pałaszować’ ; w tej sytuacji gwara używ a form y zwrotnej f u t r o v a c śe. C zasow nik przechodni oznacza karmienie, zwłaszcza koni. 24. G ra tk o ‘ślisko’ (gładko = ?).
J. Basara (jw. s. 86), wskazuje słusznie na konkurencję ślisko. 25. G n ot(ek ) ‘pień do rąbania (drwa, m ięsa)’ (gnat = ?).
G n ot spotykam y także w każdej kuźni: stoi na nim kowadło. Słow nik e t y m o l o g i c z n y ję z y k a p o ls k i e g o Franciszka Sławskiego (t. 1) sygnalizuje „dial, ogólnopol. g n a t też ‘gruba noga; kawał drzewa, pniak’ (już u Linde go)”. Częste jest użycie przenośne, żartobliwe, o osobie przysadzistej, słusznej tuszy.
26. G o v y ć ‘drób’ ( g a w i e d ź = pakaś, pa lastra).
Por. w yżej, nr 16. Może się również odnosić do drobniejszych zw ierząt gospodarskich. „Członek” takiej podwórkowej w spólnoty zw ierząt to g o v e d n i k .
164
ALFONS PILORZ27. G ü n ek ‘przejście (m iędzy rzędam i)’ (,g a n ek = ?).
W ystępuje przede w szystkim w kościele i szkole, m iędzy rzędami ławek, w sali kinowej itp. Takie znaczenie bliższe jest niem. źródłu G a n g ‘przej ście’, niż znaczenie ogólnopolskie.
28. y e c c p e ć e ‘owoc dzikiej ró ż y’ (e c i e p e c i e = d fis tu yla stu ).
Sławski (jw .) łączy b e c z e p e c z e z hetk ą. Kazimierz Nitsch (S tudia z historii p o ls k i e g o s ł o w n i ct w a . Kraków 1948 s. 78) pisał o h e c z e p e c z e ‘głogu’ jako o wschodnim regionalizm ie. C z y nie widzieć w śl. y e ć e p e ć e zapożyczenia z niem. H a g e h u t t e ‘Frucht der wilden Rose’ ?20
29. y r o z n y ‘w ielk i’ (g r o ź n y = ?). Por. górnośląskie s r o g i ‘w ielki’. 30. y y c ‘gorąco, upał, żar’ (h y c = ?).
Pożyczka niem: H itze.
31. Ik ro ‘łydka’ (ikra = r y b o kasa).
Obficie zaświadczone u Basary, przedm iot dokładnej analizy u Sławskiego. 32. J e l i t o ‘kaszanka’ (jelito = s t f e v o ) .
O bok j e l i t ‘kaszanek’ wypełnionych g a r d a v ą (kasza, najlepiej poganka, mielone mięso, krew , pieprz, majeranek), znane są też jelita ż y m lo k i, bez krw i, w których rolę kaszy spełnia ciasto pszenne. N azwa k rupń ok i znana jest tylko jako w yraz „obcy”, górnośl. Dla odpędzenia od czegoś używ a się żartobl. pow iedzeniapśika kuta ń e y e i t e g o jelita .
33. I e ż y ć ś e ‘puszyć się’ ( j e ż y ć się = ?).
Nagminnie używ ane p rzy oplotkow yw aniu bliźnich.
34. I u y a ‘skwaśniałe mleko, jeszcze nie zsiadłe’ (ju ch a — c y r v ü n o ) .
Wśród bardzo licznych znaczeń, od ‘k rw i’ do ‘gnojów ki’21, Sławski tego nie w ym ienia. W ydaje mi się trudny do określenia zasięg tego znaczenia i u y y , znaczenia chyba już ginącego.
35. K a b o t ‘sukienka kobieca nie należąca do stroju ludow ego’ (K a b a t = ?). K a b o t funkcjonuje także jako określenie ‘m arynarki’, co nie jest już w y raźnie śląskie.
36. K a b o te k ‘biała bluzka kobieca haftowana, element paradny stroju ludo w ego’ (k a batek = ?).
37. K a d p u p ‘w yzw isko zwłaszcza wobec zw ierzęcia’ (kadłub = ?).
N azw y naczyń i sprzętów funkcjonujące jako w yzw iska i określenia po gardliwe nie są rzadkością w gwarach.
N a uwagę zasługuje też deryw at k a d u u b ek ‘domek dla ptaków, najczęściej szpaków ’.
20 M. B r z e z i n o w a. Języki mniejszości narodowych w tekstach literackich i folklorystycz
nych. I. Południowokresowapolszczyzna Żydów. W arszaw a-Kraków 1979 (ZNUJ. Prace Językozn.
z. 65) s. 51. Autorka podaje ecie-pecie jako kresowe (lwowskie) określenie ‘owocu dzikiej róży’. Dla
jednego tylko z inform atorów autorki ecie-pecie to ‘pieniądze’.
21 P a u l , jw. „Jauche [...] urspr. ostmd., aus dem Slaw. (polnisch und sorbisch jucha) entlehnt”.
N A ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM JU C H A JEST BIAŁA 165 38. K a n u n ‘armata’ (k a non = ?).
Źródłem niem. K a n o n e , z fr. c a n o n (a to z wł. c a n n o n e ) . 39. Kark ‘szyja’ (kark = ?).
W czeskim i słowackim też w ystępuje dla krk znaczenie ‘szyja’22. 40. K a r t a ć ‘szczotka’ (kartacz — k a r t e ć lub kartać).
Najprawdopodobniej zapożyczenie z wł. za pośrednictwem dialektów Vorarlbergu i T yrolu23.
41. K ’iska ‘zsiadłe m leko’ (kiszka —s t r e v o ; j e l ’ito).
Jest u południowych sąsiadów: moraw. kyśka, słowac. kyśka. Obszerne omówienie u Sławskiego.
42. K ’ita ‘udziec, szynka’ ; k ’ito ‘udo’ (kita = v e y e ć , u o g u n ) .
D a ju m m i ta m d v a f u n t y z k ’ity - słyszało się u rzeźnika, a raczej masarza. Od drugiego w yrazu mamy deryw at k ’i t o v a c ‘iść szybko, energicznie’. 43. K n u t ‘knot’ (k nut = ?).
44. K o lo r ‘kołodziej’ (kolarz = bicyk lista).
Zanotowane już przez Nitscha (D ialek ty p o lsk ie Śląska cz . 1 1939 s. 205 Por. Sławski, jw. t. 2).
45. K o v u r ‘mały stawek, kałuża’ ( k a w io r = ?).
Sławski daje, ibid., k a w io r ‘kałuża, dół z w odą’ jako dialektalne. W k o v o f e nie hoduje się ryb ; służy jedynie dom owym kaczkom i gęsiom.
46. K ru lić ‘o głosie w ydaw anym przez św inie’ (k r ó l o w a ć = ?).
Sławski zna formę krulić. Znaczeniowo w yraz śląski stoi pośrodku m iędzy y r e y t a ć ‘„odzywać się” z zadowoleniem, przym ilnie’, raczej na wdechu, a k v i ć e ć (z bólu, z głodu), i znaczy ‘okazyw ać lekkie zaniepokojenie, po czątki głodu itp .’, raczej na wydechu.
47. K u c a ć , k u ck a ć ‘kaszleć’ (k u ca ć = ć y m p e ć ) .
Słownik Sławskiego wskazuje na użycie także w dialektach poza Śląskiem (W ielkopolska, Krajna). Jako nomen actionis k u ca n i względnie k u ck a ńi rzadkie; częstsze kripota, od kfipać. K a śel tylko w nazwie ć o r n y k a śel ‘koklusz’24.
48. Kfak ‘karpiel, brukiew ’25 (kw ak = kfak ańi (?)).
„Geografia w yrazu (scil. C ieszyńskie, Ż yw ieckie, W adowice, M yślenice, Orawa, Spisz) przemawia za pożyczką ze słowackiego” (Sławski).
49. K fit ‘w ódka’ (k w it = ?).
Lokalny wariant o k o w i t y 25. D eryw at k fitpu m p a.
22 Cf. S ł a w s k i , jw. t. 2. Tamże wskazówka o znaczeniu ‘szyja, gardło, grdyka’ stind.
krka-.
23 P i 1 o r z, jw. s. 71.
24 B a s a r a, jw. mapa 136.
25 Brassica napus. W drobnym gospodarstwie chłopskim ważny składnik karmy świń i bydła rogatego.
1 6 6 ALFONS PILORZ
50. L u t o v a c ‘żałować (kogo), użalać się’ (l u t o w a ć = l y t o v a c 27). 51. Łay, u a y ‘utracjusz, kłam liw y, niepow ażny’ (la ch = śm a ta , ruot).
Szczegółowy opis u Sławskiego t. 4. Odnoszone wyłącznie do m ężczyzny. Pochodne: uaśysk o, jtaśyna.
52. Ł acno, p a c n o ‘tanio’ ; łacny, tyacny ‘tani’ (łacno = p o leku). Przysłow ie: ła cn y t o v o r p si z e r ü m .
53. Ł o vić, u o v i ć ‘szukać’ (ł o w ić = y y t a ć (ryb y, raki ...))28. 54. Łupa, u u p a ‘w ydra, flądra (w y zw .)’ (łupa = łupina).
Pochodzenie łacińskie: lu pa ‘w ilczyca’ ; por. lupanar. 55. M a sy n k ’i ‘zapałki’ (m a sz y n k i (np. do mięsa) = m a s y n k ’i).
Cf. J. Basara, op. cit., mapa 91 (nie w ykazuje form y śark ’i, w okresie m iędzyw ojennym jeszcze bardzo żywotnej).
56. M o ty k a ‘flądra (w y zw .)’ (m o ty k a = kopaćka).
Przykład częstego użycia w yrazów mało znanych, źle przyswojonych, jako w yzw isk (np. d e m o k r a t równało się ń ez n a b u k ‘bezbożnik, łajdak’). 57. N a g r o v a c (z kim, czym ) ‘dręczyć’ (n a g r y w a ć = ?).
58. N a p ra n y ‘pijany’ (n a p r a n y ‘ten , k tó r y się n aprał’ = ?). Zamiennie u żyw a się %ozra%y lub u o ż a rty .
59. N a s y fo l ‘naum yślnie’ (na s c h w a ł — uepski, yerski). C iekaw y przypadek zm iany kategorii gramatycznej. 60. N e h o g a ‘nieboszczka’ ( n i e b o g a = ho ro ćk a ).
N iem ożliwe użycie w stosunku do osoby żyjącej. 61. - O d b y v a c ‘zadawać karm ę’ ( o d b y w a ć = ?).
62. - O f e r m a ‘spryciarz, ż yw y , obrotny’ (oferma = trü m h a , maślok). 63. “O stu d a ‘kłopot’ ( o stu d a = ?).
Podobnie czas. ą o stu ^ ić ś e znaczy ‘kłopotać się, użerać się’. 64. “O ź u m b ą y ‘w rażliw y na zim no’ (o z ię b ł y = b e l e jaki). 65. P a ń yn k a ‘źrenica’ (p a nien k a = frelk a ).
Synonim em p a ń y n k ’i laPićka29. 66. P a v l a c ‘c h ó r w k o ś c i e l e ’ ( p a w la cz = ?).
67. P i l o f ‘właściciel tartaku, robotnik tartaczny’ (pilarz30 = ?).
Podobnie jak w niem. (Säge, S ä g e w e r k ), jedno określenie na ‘pilę’ i ‘tar tak’.
68. P isa n y ‘w paski (np. materiał)’ (pisan y ~ p isa n y).
Por. pisan k a (pierwotne znaczenie ‘rysow ać’ ; Brückner). 69. P ua ćk a ‘łza’ (płaczka = ?).
Zaświadczone przez Basarę (jw. p. 70) występuje w utworach poetki lu dowej z mojej wsi, Emilii M ichalskiej:
27 Z niem. löten. Częste także cynować. 28 Cf. S ł a w s k i , jw. t. 5 s. 229-232.
29 Podobnie we francuskim np.: łac. pupilla ‘dziewczynka’ ^ pupille ‘źrenica’.
N A ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM JU C H A JEST BIAŁA 1 6 7
Chocioż czas pokroczyl naprzód rokami, jeszcze leją oczy moje płaczkami. Jeji za mną po chałupie ciyń chodzi, nigdy sie z tym moji serce nie zgodzi31.
70. P uat ‘płaca’ (płat = k yn s). 71. P u e ć ‘łódka’ (płeć = ?).
Bruckner podaje „płet, p ita [...] o tratwie i łodzi [...]”. 72. P o ć y n a ć se ‘puszyć się’ ( p o c z y n a ć s o b i e = ?).
K. Gołębiowski (jw. s. 80) oddaje ten czasownik przez ‘paradować’ . 73. P o d u y ‘m izerny (tylko o rzeczach)’ (podły = y a y a r ) .
74. P o k u o d a ć (na) ‘w różyć’ (pok ładać = ?).
Np. suchy marzec i m okry maj, to p o k y o d o na dobry urodzaj.
75. P f e ć i u n y ‘niegrzeczny (o dziecku), dokuczliw y’ ( p r z e c i w n y = z d r u g i strun y).
Istnieje rzeczow nikow y deryw at p f e ć i v a ‘nieznośny bachor’. 76. P f o ć y l ‘krew ny’ ( p r z y ja cie l = kam rat).
Zob. np. u wspomnianej E. M ichalskiej, początek wiersza Wiesieli.
U gorola wiesieli, wiesieli.
Zeszło sie moc przocieli, przocieli,32
77. P u k ’e l ‘garb’ (puk iel (włosów) = fa la ). Przym iotnik p u k la ty ‘garbaty’.
78. R osuu ‘woda słona z czosnkiem, pieprzem itd.’, w której m arynuje się mięso wieprzowe przed wędzeniem (rosół = p o ly fk a z m yn sa ).
79. R e z y k o v a ć lub r y z y k o v a ć ‘zadziornie dyskutow ać, pyskow ać’ (r y z y k o w a ć = v o ż y ć śe na).
80. Run fu : ‘mówić’ (rz ą d z ić = r e g y r o v a ć ) . Podobny v y f u n ^ a ć ‘opowiadać’. 81. R yk a ć ‘modlić się’ (rzec = p o v e f e ć ) .
Znane przysł.: Z u s m a r k a n y m śe ń e n a jy, z b a r a n y m śe ń e n a r y ko.
82. S k a pnyć ‘zginąć (zwłaszcza o małych zwierzętach), skąpiec’ (s k a p n ą ć = ?). Synonim u u g in y ć .
83. Skozać ‘dać znać’ (skazać = tjo są d z ić na).
84. S k r o v a ć ( n a p r a ć ) ‘zbierać się na płacz’ (sk r a w a ć = sk ro v a ć). Tylko użycie bezosobowe: sk r o v o m u n a p ą a ć .
85. Sk rovek ‘piętka chleba, przylepka’ (sk raw ek = kunśćek ).
Mapka 96 J. Basary ukazuje na południu konkurencję krajićka; w północ nej części omawianego regionu krajićek to ‘krom ka’.
31 U tw ó r D a r m o ... ze zbiorku C h y lą s ię m o je d n i. W arszaw a 1980 s. 16. 32 Ze zbiorku C h łop sk ie s ł o w o . W arszaw a 19 7 7 s. 41.
168 ALFON S PILORZ
86. S k r y n tn y ‘m arudny (o dziecku)’ (sk rz ętn y — sta r o b liv y ). 87. Słuśny ‘pow ażny’ (słuszny = ?).
Znane jest powiedzenie: słuśny jak k o cu r f k ’erm aś. 88. Snoć, s n o ć i ‘ponoć’ (s n a ć = v id a ć ) .
89. Spatki ‘z powrotem ’ (spadek = z v e ś i t o ś ć ; y e r b o v iz n a ) .
90. S p o d ek ‘spódnica „m iejska”, nie należąca do stroju ludowego’ (ta ostatnia, to s p ó d n ica ) (sp o d ek = talyfik ).
91. S p u r n y ‘krnąbrny, uparty’ (sp o rn y = ?).
Pochodne: spura, spurok , oba stosowane do dziew czynki i chłopca. 92. S p r a v ić ‘naprawić’ (s p r a w ić = s f u n d o v a ć ‘kupić’).
Natom iast s p r a v ić śe ‘utyć, lepiej w yglądać’ (o ludziach i zwierzętach). 93. S p r o v n y ‘grzeczny (o dorosłym), dobrze ułożony, tow arzyski’ (sp r a w n y
= d o b r y ) .
94. S tara ć śe ‘m artwić się, smucić się’ (stara ć się = ?).
Stąd s ta r o ść to ‘zm artwienie’, a nie tylko ‘podeszły w iek’. 95. Starka ‘babcia’ (starka = ?).
Paralelne do stafik, podczas gdy j a d e k to ¿ o d ‘żebrak, kaleka’.
96. Stolica ‘szeroka ława’ (zwłaszcza na czterech nogach; u a v a stoi często na dwóch pionowych deskach) (stolica = ?).
97. S t a v a ć k r o v e (śfiń e...) ‘prowadzić do byka (knura...)’ (sta w ia ć' = ?) 98. S v o b o d n y , s v o b o d n o ‘nieżonaty, niezamężna’ ( s w o b o d n y = ?).
99. Ś a ty (plur. tantum) 1° ‘suknia kobieca nie ludow a’ (ta: suk na); 2° ‘ubranie męskie odświętne’, obecnie częściej: a n cu k , z niem. (szaty = u o b le će ) . 100. Ś ćek a ć ‘kiepski materiał, m izerna tkanina’ (szczek acz = p ysk oć). 101. Ś n y c le (plur. tantum) ‘w ytłoki, w ysłodki’ ( s z n y c e l — śn ycel). 102. Ś y f i ć ( f o s y f i ć ) ‘oszukiwać, okpiw ać’ (sz y d z ić = n a ś m y v a ć śe).
Najczęściej o pożyw ieniu: ‘marnie karmić domowników lub inwentarz’. Przym . - o ś y d n y ‘zd rad liw y’.
103. Ś y k o v n y ‘grzeczny’ ( s z y k o w n y = ?). 104. Śćyrk a ‘zacierka’ (ścierka = śm ata).
O brazowe określenie pokracznego, powolnego chodu: j i f e iak s v o p (scil. karaluch) p o ś ć y r c e .
105. Ś c ig a ć śe ‘z trudem w ytrzym yw ać’ (ś cig a ć się = g u n i ć ś e ) .
Składnia: ś c i g a ć ś e k o m u , użycie tylko bezosobowe (już m i śe śćigo) w odniesieniu do osób, rzadko do rzeczy (śćigo śe t y m u , np. belce, która zaczyna się w yginać).
106. T u m p a ć ‘tupać’ ( t o m p a ć (górn.) = tu m p a ć). Por. dawniejsze t ę p a ć (Bruckner).
107. T o p ić ‘ogrzew ać’ (sztucznie; nie ciałem, słońcem itd.) (to p ić — topić). Różne aspekty czynności w yrażają n a top ić, zatopić.
108. Truśka ‘indyczka’ (trusia = ?).
N A ŚLĄSK U CIESZYŃSKIM JU C H A JEST BIAŁA 169
109. “U b ’y g a ć ‘zbiegać (o mleku, zupie), uciec (np. o odchodach)’ (u b i e g a ć = p ś e d b ’y g a ć ) .
110. ~Ub’y r a ć śe (s c y m ) ‘zajmować się czym ’ (u b i e r a ć się = “o b l y k a ć śe). 111. Yideuki ‘w idelec’ (w id ełk i = w id eu k i).
N ie znam formy sing. vid ełk a , którą podaje J. Basara, mapa nr 97. Brak też dawnej form y w id eł k o notowanej w SJP.
112. V’e c ‘rzecz’ (w i e c = ?).
Bruckner wskazuje na prasłowo w i e c ‘rzecz’, zachowane w czesk., łuż. etc.; por. z gockim w a i h t s , niem. w i h t ‘rzecz’.
113. V ubec ‘w ogóle’ ( w o b e c = ?).
114. Y ym a śćić (co) ‘zbroić’ (w y m a ś c i ć = v y m a ś ć i ć ) .
115. Y yrostek ‘prosiak odsądzony od matki, w archlak’ (w yrostek = m u o f o k ) . 116. V yzvolić s e ‘zastrzec sobie, „zażyczyć” sobie’ ( w y z w o l i ć = ?).
117. Z a lu n k ń u n y ‘wgłębiony’ (z a lę k n io n y = v y s t r a ś u n y ) .
Por. prasł. *lękati ‘zaginać, uginać, giąć, k rz yw ić’ (Sławski t. 4 s. 207). Zob. także lęk, łękawa.
118. Z apla ta ć ( n o g a m i) ‘ledwie powłóczyć nogam i’ (z a p la ta ć = p l y ś ć (v a r k o ć), forma dok. splyść).
119. Z a s t y m p o v a ć (kogo) ‘bronić’ (z a s t ę p o w a ć = b y ć za k o goś). 120. Zaś ‘znow u’ (zaś = ?)33.
121. Z biia ć ‘zabijać (głównie o św ini)’ (z b ija ć = zb ijać). 122. Z brui ‘narzędzia rolnicze’ (z b r o ja = ?).
Znaczenie jeszcze zanotowane jako ludowe u Brucknera. 123. Z o b o v k a ‘m itręga’ ( z a b a w k a = b a v id lo , b a v id u o ) .
Podobnie z o b o v n y ‘pochłaniający wiele czasu’. 124. Z o cn y ‘ceniony, pożądany’ (z a c n y = jak ś e p a t ś i).
Przysłówka brak.
125. Z v u li ‘z pow odu’ (z w o l i = ?). 126. Z vyk ‘zw yczaj’.
127. Żurek ‘w stroju cieszyńskim jedwabna chustka nakładana na biały cze piec koronkowy i wiązana z tyłu ’34 (ż u rek = żur).
Trzym ając się ściśle przyjętego na wstępie kryterium (nieobecność znacze nia gwarowego danej jednostki leksykalnej w SJP), musiałem wyelim inow ać ok. 1/3 przygotow anych w pierw szym etapie materiałów, np. k a rtun ‘perkal’ czy ż y v o t e k 35, ponieważ — choć ogółowi Polaków nie znane w ich śląskich znaczeniach - figurują w SJP.
33 W SJP X, 812 zaś nie wydaje się poprawnie interpretowane w przykładach punktu 3 (widzę tam znaczenie ‘znowu’).
34 Zob. zdjęcie p. E. Michalskiej w Chłopskim słowie (s. 5), właśnie w żurku.
35 Cf. SJP XI, 1488: źywotek nie jest „kaftanikiem”, lecz górną częścią cieszyńskiej sukni; obie części są trwale zszyte.
170 ALFONS PILORZ
N ajbardziej oczyw istym wnioskiem , jaki nasuwają zebrane tu obserwacje, to archaiczność „zabytkow ość” wręcz słownictwa cieszyńskiej gwary. C ieszyniak czytający słowniki Brucknera czy Sławskiego spotyka wyjątkow o w ielu „znajom ych” z rodzinnych stron.
