Wprowadzenie
Tłuszcze mają wysoką wartość energetyczną, dlatego po-winny być spożywane każdego dnia. Według Światowej Orga-nizacji Zdrowia (WHO) i OrgaOrga-nizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) mają one dostarczać 20-35% całkowitej energii czerpanej wraz z pożywieniem (1). Pomimo wielu zalet tłuszczów, nie należy doprowadzać do powstania ich nadmiaru w organizmie. Szczególnie nie-bezpieczne jest przyjmowanie w dużych ilościach nasyconych
Paula Melka
Ocena wpływu kwasu α-liponowego na obraz morfologiczny serca i nerki
królików karmionych paszą z dodatkiem utlenionego oleju rzepakowego
Influence of α-lipoic acid on the morphological image of heart and kidney of rabbits fed a fodder
with the addition of oxidized rapeseed oil
Katedra i Zakład Patologii, Wydział Nauk Farmaceutycznych, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Summary
Introduction. The peroxidation of lipids is the effect of subjecting them to the high
temperature. The studies have shown that the created oxidative stress can be counteracted by strengthening the body’s antioxidative system by introducing antioxidant vitamins or non-vitamin compounds into the body. One of the best antioxidants that works in both the water and lipid phase is an α-lipoic acid.
Aim. The aim of the study was to assess the influence α-lipoic acid on morphological
changes in heart and kidneys of rabbits exposed to oxidized or non-oxidized rapeseed oil.
Material and methods. The research was carried out on 36 rabbits of the Szynszyl breed.
The animals were divided into 6 groups of 6 individuals. They were given the standard diet Labofeed Kamet (DS). They were drinking water at libitum. The animals in the control group received standard Labofeed Kamet feed, in group I (DS + LA) a-lipoic acid (LA) was added to the feed at a dose of 10 mg/kg, in group II (DS + NOR) – there was added 10% non-oxidized rapeseed oil (NOR), in group III (DS + UOR) – 10% oxidized rapeseed oil (UOR) was given, in group IV (DS + NOR + LA) the rabbits received feed enriched with non-oxidized rapeseed oil and α-lipoic acid, and group V (DS + UOR + LA) was enriched with oxidized rapeseed oil and α-lipoic acid in the same amounts as in the each group. After the experiment was completed and the animals were euthanised, the kidneys and hearts of the rabbits were collected for histopathological evaluation.
Results. A high-fat diet causes adverse changes in both examined organs. The administration
of α-lipoic acid showed a preventive effect on changes observed in organs. It was fully effective in the case of exposure of rabbits to non-oxidized rapeseed oil. When exposed to an oxidized oil, persistence of changes of lesser intensity were observed than when exposed only to oxidized oil.
Conclusions. Dietary supplementation with antioxidants should be considered when
exposed to oxidized lipids. Keywords
lipids, α-lipoic acid, oxidative stress, antioxidants, heart, kidney, histopathological examination
kwasów tłuszczowych, tłuszczu pochodzenia zwierzęcego i nienasyconych kwasów tłuszczowych w konfiguracji trans. Dostarczane w nadmiarze zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania na miażdżycę i jej następstw w postaci choro-by niedokrwiennej serca i zawału (2). Hipercholesterolemia czy hipertriglicerydemia mogą prowadzić do powstawania blaszek miażdżycowych. Kumulujące się remnanty triglice-rydów (TRL) oraz małych, gęstych lipoprotein o małej gęsto-ści (sdLDL) powodują nasilenie utleniania lipoproteiny o małej
Grupa III (DS + UOR) – zwierzęta karmiono standardową paszą Labofeed Kamet z dodatkiem 10% utlenionego oleju rzepakowego (UOR).
Grupa IV (DS + NOR + LA) – zwierzęta otrzymywały stan-dardową paszę Labofeed Kamet z dodatkiem nieutlenionego 10% oleju rzepakowego oraz kwasu α-liponowego w dawce 10 mg/kg m.c.
Grupa V (DS + UOR + LA) – zwierzętom podawano stan-dardową paszę Labofeed Kamet z dodatkiem utlenionego 10% oleju rzepakowego oraz kwasu α-liponowego w dawce 10 mg/kg m.c.
Po 6 miesiącach zwierzęta usypiano. Podczas sekcji pobrano narządy królików – serca i nerki – do badań hi-stopatologicznych. Ocenę mikroskopową przeprowadzano na podstawie preparatów wykonanych techniką parafinową, wybarwionych metodą przeglądową, wybarwionych hema-toksyliną i eozyną.
Badania finansowane były z umowy nr: KNW-1-044/N/7/0.
Wyniki
Ocena mikroskopowa nerki
W nerkach pobranych od królików, którym podano z paszą bytową kwas α-liponowy (grupa I), nie stwierdzo-no żadnych zmian (ryc. 1). Natomiast niewielkie nacieki z komórek jednojądrzastych zaobserwowano w nerkach królików z grupy II (DS + NOR) utrzymywanych na diecie wzbogaconej nieutlenionym olejem rzepakowym (ryc. 2). Podanie królikom utlenionego oleju rzepakowego w gru-pie III (DS + UOR) spowodowało wiele zmian w badanym narządzie (ryc. 3-5). Wykazano przekrwienie nerek widocz-ne zarówno w korze (ryc. 3), jak i w rdzeniu widocz-nerki (ryc. 4). W korze nerek wystąpiły również liczne nacieki z komórek jednojądrzastych (ryc. 5). Nie stwierdzono zmian miażdży-cowych w naczyniach nerki. W grupie IV (DS + NOR + LA) po podaniu z dietą nieutlenionego oleju rzepakowego i kwasu α-liponowego nie stwierdzono żadnych zmian w zakresie miąższu i zrębu nerki oraz w naczyniach krwiono-śnych (ryc. 6), co wskazuje na pełną skuteczność antyoksy-dacyjną przed szkodliwym działaniem nieutlenionego oleju rzepakowego. Natomiast nie wykazano pełnej skuteczności -4-hydroksynonenal (4-HNE). MDA jest związkiem silnie
mutagennym. Poprzez oddziaływanie na komórkowy kwas deoksyrybonukleinowy (DNA) indukuje mutacje, co może się przyczyniać do rozwoju nowotworów. Jest to jeden z naj-lepszych markerów stresu oksydacyjnego. Natomiast 4-HNE jest najsilniej toksycznym produktem utleniania lipidów. Obecność MDA i 4-HNE powoduje liczne schorzenia. Sprzyja rozwojowi zwyrodnienia plamki żółtej oka związanego z wie-kiem (AMD). Dochodzi do hamowania aktywności proteazy lizosomalnej (RPE), a następnie do dysfunkcji lizosomalnej. Nasila się produkcja lipofuscyny, co jest jedną z przyczyn AMD (5). Związki te mają swój udział w patomechanizmie chorób neurodegeneracyjnych: w chorobie Huntingtona, Alzheimera oraz Parkinsona (6). Zauważono również, że u pacjentów z zespołem antyfosfolipidowym nadmierne krzepnięcie krwi jest spowodowane wysokim poziomem utlenionych fosfolipidów. W wyniku działania reaktywnych form tlenu (ROS) na cholesterol może powstać 7-ketochole-sterol. Ta utleniona forma indukuje śmierć kardiomiocytów. Wykazano obecność 7-ketocholesterolu w erytrocytach osób cierpiących na niewydolność serca, dlatego uznano go jako czynnik biorący udział w patogenezie niewydolności serca (7).
Liczne badania dowodzą, że sposobem na spowolnienie utleniania lipidów w organizmie jest suplementacja an-tyoksydantami (8-12). Jednym z dobrze poznanych takich związków jest kwas α-liponowy (13-20).
Cel pracy
Celem pracy była ocena wpływu kwasu α-liponowego – dobrze poznanego antyoksydantu – na morfologię serca i nerki królików karmionych paszą wzbogaconą utlenionym lub nieutlenionym olejem rzepakowym.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono na trzymiesięcznych samcach królików rasy Szynszyl. Przed rozpoczęciem badania odbyła się dwutygodniowa adaptacja do warunków eksperymentu. Króliki przez cały czas były trzymane w oddzielnych klatkach. Podzielono je losowo na grupy po 6 osobników i utrzymywa-no je na standardowej paszy bytowej Labofeed Kamet. Po-jono je wodą at libitum. Do badań użyto nieutlenionego lub utlenionego oleju rzepakowego. Olej rzepakowy utleniano
Ryc. 1. Grupa I (DS + LA). Nerka królika. Brak zmian
morfologicz-nych w strukturach nerkowych. Widoczne przekroje przez kanaliki proksymalne i dystalne oraz ciałka nerkowe. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 2. Grupa II (DS + NOR). Nerka królika. Widoczne ogniskowe
nacieki między kanalikami w zrębie. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 3. Grupa III (DS + UOR). Nerka królika. Widoczne wyraźne
przekrwienie kłębuszków nerkowych. Barwienie H-E. 100x
Ryc. 4. Grupa III (DS + UOR). Nerka królika – rdzeń. Widoczne
przekrwienie w rdzeniu nerki. Barwienie H-E. 100x
Ryc. 5. Grupa III (DS + UOR). Nerka królika. Obecne obfite nacieki
z komórek jednojądrzastych w korze nerki. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 6. Grupa IV (DS + NOR + LA). Nerka królika. Brak zmian
kowym wykazało działanie prewencyjne na serca badanych zwierząt (ryc. 15, 16). Nie wykazano żadnych zmian w obrębie kardiomiocytów, zrębu i naczyń krwionośnych.
olejem rzepakowym, obserwowano jedynie niewielki rozrost tkanki tłuszczowej pod nasierdziem. Nie wykazano zmian w kardiomiocytach i zrębie (ryc. 11). Natomiast u królików
Ryc. 7. Grupa V (DS + UOR + LA). Nerka królika. Widoczne
nie-wielkie nacieki pomiędzy kanalikami. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 8. Grupa V (DS + UOR + LA). Nerka królika – rdzeń.
Widocz-ne nieznaczWidocz-ne przekrwienie w rdzeniu Widocz-nerki. Barwienie H-E. 100x
Ryc. 9. Grupa kontrolna (DS). Serce królika. Obraz prawidłowy.
Tętnica wieńcowa o niezmienionej ścianie. Brak zmian w kardio-miocytach. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 10. Grupa badana I (DS + LA). Serce królika. Obraz
prawi-dłowy. Widoczny fragment ściany serca oraz tętnica. Brak zmian w zrębie i kardiomiocytach. Barwienie H-E. 100x
Ryc. 11. Grupa badana II (DS + NOR). Serce królika. Brak zmian
w kardiomiocytach i zrębie narządu. Widoczna niewielka ilość tkanki tłuszczowej pod nasierdziem. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 12. Grupa badana III (DS + UOR). Serce królika. Fragment
ściany serca z nasierdziem. Widoczny rozrost tkanki tłuszczowej pod nasierdziem, przekrwienie w śródsierdziu oraz kardiomiocyty ulegające martwicy. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 13. Grupa badana III (DS + UOR). Serce królika. Widoczne
martwe kardiomiocyty i rozrost tkanki łącznej pomiędzy kardio-miocytami w mięśniu sercowym. Barwienie H-E. 200x
Ryc. 14. Grupa badana III (DS + UOR). Serce królika. Fragment
śródsierdzia. Widoczny niewielki naciek z komórek jednojądrza-stych pomiędzy martwymi kardiomiocytami w mięśniu sercowym. Barwienie H-E. 100x
Ryc. 15. Grupa badana IV (DS + NOR + LA). Serce królika. Brak
zmian w kardiomiocytach i naczyniach wieńcowych. Barwienie H-E. 100x
Ryc. 16. Grupa badana V (DS + UOR + LA). Serce królika. Brak
15% dodatkiem oleju sojowego: świeżego, ogrzewanego jednokrotnie lub ogrzewanego pięciokrotnie, stwierdzono, że zarówno świeży, jak i ogrzewany olej prowadzą do po-wstania w wątrobie zapalenia, martwicy i stłuszczenia, a wie-lokrotność podgrzewania oleju wpływa na zaawansowanie zapalenia (26).
W obecnych czasach mimo że popularyzuje się spoży-wanie nieutlenionych, świeżych olejów roślinnych (oliwa, oleje), to dieta bogata w lipidy nasycone, w tym lipidy utle-nione, zwiększa ryzyko miażdżycy naczyń oraz stłuszczenie narządów, co poza ograniczeniem aktywności zawodowej zwiększa śmiertelność wśród chorych osób. W dotychcza-sowych badaniach na zwierzętach wykazano, że ryzyko tych chorób w dużej mierze związane jest zarówno z zaburzeniem metabolizmu tłuszczów, jak i z zaburzeniami dotyczącymi układu oksydacyjno-redukcyjnego.
W ustroju każdego człowieka działają mechanizmy an-tyoksydacyjne, które mają równoważyć działanie wolnych rodników. Dzieli się je na enzymatyczne i nieenzymatyczne. W obrębie pierwszego z nich działają głównie katalaza, reduktaza glutationowa i dysmutaza nadtlenkowa. Hamują one powstawanie wolnych rodników, a jeśli już dojdzie do ich nagromadzenia, usuwają je. Do przeciwutleniaczy niebędących enzymami należą: witaminy A, E, C oraz niewitaminowe związki o działaniu antyoksydacyjnym: glutation, flawonoidy, kwas liponowy czy wiele innych substancji egzogennych, w które obfitują owoce i warzywa. Tego rodzaju substancje oddając elektrony reaktywnym formom tlenu lub azotu, utleniają je i unieszkodliwiają. An-tyoksydanty cieszą się coraz większym zainteresowaniem. W wielu badaniach dowiedziono ich korzystnego działania, możliwość ograniczenia rozwoju różnych chorób lub zmian w narządach przy narażeniu na substancje generujące stres oksydacyjny.
W przeprowadzonych badaniach wykazano korzystny wpływ kwasu α-liponowego na zmiany powstające u króli-ków utrzymywanych na diecie wysokotłuszczowej z dodat-kiem nieutlenionego lub utlenionego oleju rzepakowego. Wykazano pełną jego skuteczność na zmiany obserwowane w sercach badanych zwierząt, natomiast w nerkach ta ochro-na nie wykazała pełnej skuteczności. Uzyskane wyniki wska-zują na udział procesów wolnorodnikowych w powstawaniu Powstające w tym procesie pierwotne i wtórne produkty
utleniania są szczególnie niebezpieczne dla organizmu. Należą do nich dialdehyd malonowy (MDA) i trans-4-hy-droksynonenal (4-HNE). Związki te mogą się przyczyniać do rozwoju wielu chorób. Podczas peroksydacji lipidów powstają również wolne rodniki i dochodzi do zaburze-nia równowagi oksydacyjno-redukcyjnej. Uzyskane wyniki w wielu badaniach wskazują, że skutkom narażenia na stres oksydacyjny, wynikający z zaburzenia równowagi między wolnymi rodnikami a układami antyoksydacyjnymi ustroju, można przeciwdziałać, stosując antyoksydanty, które wzma-gają obronę antyoksydacyjną i ograniczają szkodliwy wpływ utlenionych lipidów.
W przeprowadzonych badaniach wykazano zmiany w bu-dowie morfologicznej nerki i serca u królików utrzymywa-nych na diecie standardowej z dodatkiem nieutlenionego i utlenionego 10% oleju rzepakowego. Tym samym norma tłuszczów została przekroczona. Obserwowane skutki były znacznie bardziej rozległe w przypadku zastosowania utle-nionego oleju. W badanych narządach obserwowano na-cieki komórek jednojądrzastych, przekrwienie oraz zmiany wsteczne, np. rozsianą martwicę. W sercu odnotowano rozrost tkanki tłuszczowej pod nasierdziem. Wszystkie ob-serwowane zmiany narastając mogą prowadzić do ważnych powikłań wynikających z upośledzenia pracy powyższych narządów.
Utlenianie oksydacyjne pożywienia związane jest naj-częściej ze smażeniem w głębokim tłuszczu. Zachodzi także podczas niewłaściwego i długotrwałego przechowywania produktów żywnościowych, zwłaszcza tłuszczów. Podczas smażenia dochodzi do hydrolizy, utlenienia i polimeryzacji tłuszczów, co skutkuje pojawieniem się takich produktów, jak: nadtlenki lipidów, wodoronadtlenki, alkohole, endo-nadtlenki, aldehydy, ketony, węglowodory oraz produkty polimeryzacji tłuszczów (4).
W wielu dotychczas przeprowadzonych badaniach wy-kazano, że utleniony olej rzepakowy powoduje szkodliwe skutki w narządach. Zalejska-Fiolka i wsp. (24) w ekspery-mencie na królikach – samcach, żywionych paszą zawiera-jącą nieutleniony lub utleniony olej rzepakowy, wykazali w wątrobie stłuszczenie hepatocytów. Natomiast we krwi zwierząt, którym dodawano do pożywienia utleniony olej
powstałemu w wątrobie szczurów po narażeniu na sma-lec. Uzyskane przez badaczy wyniki wskazują, że podając kwas α-liponowy w oleju lnianym, można przeciwdziałać stłuszczeniu wątroby.
W badaniach wykazano także wpływ kwasu α-liponowego i czosnku na rozwój niekorzystnych zmian w wątrobie i surowicy krwi królików utrzymywanych na diecie z do-datkiem utlenionego oleju rzepakowego. Wykazano, że kwas α-liponowy oraz ekstrakt czosnku przeciwdziałają stłuszczeniu wątroby. Hamują również powstawanie zmian we wskaźnikach biochemicznych – w tym stężeniu MDA w homogenatach wątroby. Ponadto mają korzystny wpływ na całkowity status oksydacyjny osocza (TOS) i poziom nad-tlenków lipidów (LOO) (31).
Zaś Kwiecień i wsp. (32) zbadali wpływ produktu bio-transformacji kwasu α-liponowego (kwasu 2,4-bismetyltio--butanowego, BMTBA) i analogu DHLA (kwasu tetranor--dihydroliponowego, tetranor-DHLA) na rozwój zapalenia u myszy rasy Albino-Swiss. Myszom podano Zymosan A, który wywołał objawy zapalenia otrzewnej. Wykazano ko-rzystne działanie tetranor-DHLA w dawkach 75, 100 i 200 mg/kg m.c. i BMTBA w dawkach 200, 400 i 1000 mg/kg m.c. Stwierdzono, że kwas α-liponowy może skutecznie zapobiegać stresowi oksydacyjnemu i stanom zapalnym w wątrobie i być użyteczny w odbudowie uszkodzonej tkanki wątrobowej.
Reasumując, uzyskane wyniki oceny patomorfologicznej serca i nerek wskazują na powstawanie zmian w obydwu narządach po ekspozycji na dietę wysokotłuszczową zawie-rającą utleniony lub nieutleniony olej rzepakowy. Suple-mentacja diety kwasem α-liponowym wykazuje działanie zapobiegające skutkom narażenia na podane oleje. Działanie to nie było w pełni skuteczne przy narażeniu na utleniony olej rzepakowy.
Suplementacja diety kwasem α-liponowym powinna być brana pod uwagę przy spożywaniu posiłków bogatych w lipidy. Jest to szczególnie niebezpieczne przy nadmiarze tłuszczów poddawanych działaniu wysokich temperatur. Wy-daje się, że dobór produktów zawierających kwas liponowy i inne antyoksydanty byłby najbardziej właściwy.
Wnioski
1. Dieta wzbogacona w nieutleniony olej rzepakowy nie powoduje istotnych zmian w strukturach badanych na-rządów królików: w nerkach i sercu.
2. Narażenie badanych zwierząt na utleniony olej rzepa-kowy powoduje zmiany wsteczne w obydwu badanych narządach.
3. Podanie kwasu α-liponowego przeciwdziała szkodliwym skutkom powstałym w nerkach i sercu przy narażeniu zarówno na olej nieutleniony, jak i utleniony.
4. W przypadku utlenionego oleju rzepakowego kwas α-liponowy nie wykazuje pełnej skuteczności.
5. Wzbogacenie diety w antyoksydanty powinno być brane pod uwagę w przypadku narażenia na tłuszcze, które generują stres oksydacyjny.
zmian obserwowanych przy narażeniu na utleniony olej rzepakowy. Kwas α-liponowy należy do najlepszych anty-oksydantów. Potrafi wykazywać działanie w dwóch fazach: wodnej i lipidowej. Związek ten potrafi regenerować inne antyoksydanty, np. witaminy C i E (14). Bezpośrednio może wpływać na podwyższenie stężenia GSH w ustroju przez sty-mulację jego syntezy i uwalnianie glutationu z połączeń z in-nymi cząsteczkami (np. z białkami). Uczestniczy w zmiataniu wolnych rodników, szczególnie OH· i 1O
2. Kwas α-liponowy może również chelatować jony metali, które nie są związane z białkami i uczestniczą w reakcjach oksydo-redukcyjnych, zwiększając stres oksydacyjny. Jest to możliwe dzięki grupie karboksylowej związku (15).
W wielu dotychczas przeprowadzonych badaniach wy-kazano korzystne działanie omawianego antyoksydantu. Wongmekiat i wsp. (27) wykazali działanie nefroprotekcyjne kwasu α-liponowego w nefropatii zaporowej. Badanie prze-prowadzili na szczurach Sprague-Dawley, które poddano zabiegowi podwiązania jednego z moczowodów. Dwa dni przed operacją zaczęto podawać jednej z grup 60 mg/kg m.c. ALA i kontynuowano to przez kolejne 7 dni. W tej grupie nie zaobserwowano zmian w morfologii nerek w przeciwień-stwie do grupy zwierząt nieotrzymujących antyoksydantu. W preparatach z nerek szczurów z nieleczoną nefropatią zaporową zauważono poszerzone kanaliki nerkowe, znacz-ny naciek leukocytarznacz-ny (leukocyty wielojądrzaste), a także silne zwłóknienie. Natomiast w preparatach pochodzących od zwierząt, którym aplikowano ALA, widać było jedynie łagodny naciek leukocytów i znacznie słabszą proliferację fibroblastów.
W badaniach na królikach rasy Szynszyla, którym po-dawano nieutleniony albo utleniony olej rzepakowy, wy-kazano korzystny wpływ kwasu α-liponowego na zmiany wsteczne (martwicę i stłuszczenie hepatocytów w wątrobie), przy czym nie był on w pełni skuteczny w grupie królików narażonych na utleniony olej rzepakowy (28).
Cichoń i wsp. (29) w eksperymencie trwającym 3 mie-siące badali wpływ kwasu α-liponowego na wskaźniki procesów wolnorodnikowych w surowicy krwi szczurów utrzymywanych na wysokotłuszczowej diecie. Badacze wy-kazali, że podanie antyoksydantu w dawce 10 lub 50 mg/ kg m.c. królikom narażonym na utleniony lub nieutleniony olej wykazuje korzystny wpływ na stężenie grup sulfhydry-lowych, nadtlenków lipidowych i MDA w poszczególnych grupach.
Stężenia MDA i nadtlenków lipidowych u szczurów kar-mionych paszą z dodatkiem utlenionego oleju były znacznie niższe, a w przypadku grup sulfhydrylowych wyższe po za-stosowaniu kwasu α-liponowego, co potwierdza zdolności tego kwasu do zapobiegania skutkom peroksydacji lipidów i stresu oksydacyjnego.
Xu i wsp. (30) w 10-tygodniowych badaniach wykazali prewencyjne działanie kwasu α-liponowego na wystąpie-nie wystąpie-niealkoholowego stłuszczenia wątroby u szczurów, indukowanego wysokotłuszczową dietą (smalec). Kwas α-liponowy przeciwdziałał obserwowanemu stłuszczeniu,
cholesterol in erythrocytes of heart failure patients. Redox Biol 2018; 14: 499-508. 8. Kowalska D: Wzbogacanie mięsa królików w nienasycone kwasy tłuszczowe
i witaminy oraz przeciwdziałanie procesom utleniania. Rocz Nauk Zoot 2011; 38(2): 227-243.
9. Mika M, Kostogrys RB, Franczyk-Zarow M, Wikiera A: Wpływ dawki katechin mo-dyfikowanych termicznie na hamowanie rozwoju miażdżycy u myszy apoE-knockout. Nauka Przyr Technol 2015; 32: 1-9.
10. Fenercioglu AK, Saler T, Genc E et al.: The effects of polyphenol-containing antioxi-dants on oxidative stress and lipid peroxidation in type 2 diabetes mellitus without complications. J Endocrinol Invest 2010; 33: 118-124.
11. RafieiKopaei M, Shahinfard N, Rouhi-Boroujeni H et al.: Effects of Ferulago
an-gulata extract on serum lipids and lipid peroxidation. Hindawi 2014; 1-4.
12. Kalender Y, Kaya S, Durak D et al.: Protective effects of catechin and quercetin on antioxidant status, lipid peroxidation and testis-histoarchitecture induced by chlor-pyrifos in male rats. Environ Toxicol Pharm 2012; 33: 141-148.
13. Prathima P, Venkaiah K, Pavani R et al.: α-lipoic acid inhibits oxidative stress in testis and attenuates testicular toxicity in rats exposed to carbimazole during embryonic period. Tox Reports 2017; 4: 373-381.
14. Rochette L, Ghibu S, Muresan A, Vergely C: Alpha-lipoic acid: molecular mechanisms and therapeutic potential in diabetes. Can J Physiol Pharmacol 2015; 93: 1021-1027. 15. Malińska D, Winiarska K: Kwas liponowy – charakterystyka i zastosowanie w terapii.
Post Hig 2005; 59: 535-543.
16. Shimaa OA, Hebatallah AD, Nabila AI: Curcumin, silybin phytosome and α-R-lipoic acid mitigate chronic hepatitis in rat by inhibiting oxidative stress and inflammatory cytokines production. Basic Clin Pharmacol Toxicol 2016; 118: 369-380.
17. Koga T, Ishida T, Takeda T et al.: Restoration of dioxin-induced damage to fetal steroidogenesis and gonadotropin formation by maternal co-treatment with α-lipoic acid. PLoS 2012; 7(7): 1-12.
18. Ziegler D, Low PA, Litchy WJ et al.: Efficacy and safety of antioxidant treatment with α-lipoic acid over 4 years in diabetic polyneuropathy. Diab Care 2011; 34: 2054-2060. 19. Li Y, Liu YZ, Shi JM, Jia SB: Alpha lipoic acid protects lens from H2O2-induced cataract by inhibiting apoptosis of lens epithelial cells and inducing activation of anti-oxidative enzymes. APJTM 2013; 6(7): 548-551.
20. Al-Rasheed NM, Abdel Baky NA, Faddah LM et al.: Prophylactic role of α-lipoic acid and vitamin E against zinc oxide nanoparticles induced metabolic and immune disorders in rat’s liver. Eur Rev Med Pharmacol Sci 2014; 18: 1813-1828.
21. Herman-Edelstein M, Scherzer P, Tobar A et al.: Altered renal lipid metabolism and renal lipid accumulation in human diabetic nephropathy. J Lipid Res 2014; 55(3): 561-572.
22. Lozano I, Werf R, Bietiger W et al.: High-fructose and high-fat diet-induced disorders in rats: impact on diabetes risk, hepatic and vascular complications. Nutri Metab 2016; 30(15): 1-13.
23. Dutta M, Ghosh D, Ghosh AK et al.: High fat diet aggravates arsenic induced oxidative stress in rat heart and liver. Food Chem Toxycol 2014; 66: 262-277.
24. Zalejska-Fiolka J, Kasperczyk A, Kasperczyk S et al.: Influence of non-oxidised and oxidised repeseed oil consumption on liver metabolism pathways and non-alcoholic steatohepatitis development in rabbits. Bull Vet Inst Pulawy 2012; 56: 255-259. ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec
tel.: +48 (32) 323-641-352 farpat@sum.edu.pl
25. Ghobadi S, Akhlaghi M, Mokhtari M, Mohammadian F: The effects of heated oils used in fast food restaurants on metabolic, inflammatory and oxidative stress markers, blood pressure, and liver histology in Sprague-Dawley rats. Iran Red Crescent Med J 2018; 20(2): 1-9.
26. Jaarin K, Hwa TC, Umar NA et al.: Enzymatic and microstructural changes in the liver of experimental rats fed with fatty diet and fresh or heated soy oil concurrently. Clin Ter 2010; 161(5): 429-433.
27. Wongmekiat O, Leelarungrayub D, Thamprasert K: Alpha-lipoic acid attenuates renal injury in rats with obstructive nephropathy. BioMed Research International 2013; 2013: 138719.
28. Stawiarska-Pięta B, Zalejska-Fiolka J, Wyszyńska M et al.: Influence of α-lipoic acid on morphology of organs of rabbits fed a high fat diet with the addition of oxidised rapeseed oil. J Vet Res 2017; 61: 1-9.
29. Cichoń M, Błaszczyk U, Zalejska-Fiolka J: Wpływ kwasu α-liponowego na procesy wolnorodnikowe w surowicy szczurów utrzymywanych na diecie wysokotłuszczowej. MED PR 2017; 68(3): 391-399.
30. Xu J, Gao H, Song L et al.: Flaxseed oil and alpha-lipoic acid combination ameliorates hepatic oxidative stress and lipid accumulation in comparison to lard. Lipids Health Dis 2013; 12(58): 1-7.
31. Zalejska-Fiolka J, Wielkoszyński T, Rokicki W et al.: The Influence of 𝛼-Lipoic Acid and Garlic Administration on Biomarkers of Oxidative Stress and Inflammation in Rabbits Exposed to Oxidized Nutrition Oils. Biomed Res Int 2015; 2015: 827879. 32. Kwiecień B, Dudek M, Bilska-Wilkosz A et al.: In vivo anti-inflammatory activity of
lipoic acid derivatives in mice. Post Hig 2013; 67: 331-338. nadesłano: 28.04.2020
