Systemowe uwarunkowania procesu transformacji w Polsce

Pełen tekst

(1)IIIC? 570. 2002. Ekonomicznej w Krakowie. Jarosław. Kaczmarek. Katedra Ekonomiki I OrganIzacli. Przedsiębiorstw. Systemowe uwarunkowania procesu transformacji w Polsce Podejmowane w Polsce do 1989 r. - w różnym zakresie, stopniu oraz z róż nymi efektami - działania dotyczące wprowadzania zmian w sferze regulacyjnej wiązały się wyłącznie z reformą gospodarczą i stanowity jedynie realizację kolejnych wariantów w ramach tego samego systemu. Zasadniczy kierunek podejmowanych działal\ w sferze regulacyjnej clotyczył rozszerzania zakresu i stopnia oddziaływania z wykorzystaniem narzędzi ekonomicznych, a zmniejszania tego oddziaływania dokonywanego w sposób administracyjny, bezpośredni. Dokonana w 1989 r. zmiana sił politycznych zapoczątkowała realizację w Polsce procesu transformacji systemowej. Proces ten różni się w sposób jakościowy od zmian obejmowanych pojęciem reform gospodarczych. Wynika to z faktu, że w takim przypadku zmienia się sama istota systemu ekonomicznego, a nie tylko zakres czy sposób samoregulacji i kierowania. Transfonnacja systemu ekonomicznego obejmuje zatem całokształt zmian sfery regulacyjnej w gospodarce związanych z przejściem do nowego typu systemu ekonomicznego [Woźniak 1995, s. 8]. W przypadku Polski l działania składające się na proces transformacji zmierzają do przejścia od systemu kierowanego przez pm\stwo (monocentrycznego) do gospodarki rynkowej (system policentryczny). Wprowadzenie systemu policentrycznego wymaga usunięcia bezpośrednich powiązal\ między pm\stwem jako domeną sfery regulacyjnej, a podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi w sferze realnej, co stanowi proces deregulacji. Proces ten współistnieje z procesem powstawania i rozwoju rynków, a warunek kompleksowości wprowadzanych zmian oznacza konieczność objęcia nimi również obszarów działal\ określanych jako deflacja, demonopolizacja, denacjonalizacja, restrukturyzacja i tworzenie nowych instytucji gospodarczych [Fischer, Oelb 1991]. Procesy zmian systemowych o podobnych charakterze - jak w przypadku Polski - zostały przez pozostałe kraje środkowo~ i wschodnioeuropejskie zaliczane wcześniej do grupy pmistw socjalistycznych. J. podjęle również.

(2) Jaroslaw Kaczmarek Określając pojęcie transformacji systemowej oraz mając na uwadze fakt jego formulowania w odniesieniu do zmian,jakie zachodzą w Polsce, należa łoby wskazać,jaki winien być podstawowy cel realizacji tego procesu. Aby go określić, konieczne jest zwrócenie się ku teorii transformacji przynajmniej w takim zakresie, jaki jest niezbędny do sformulowania celu dokonywania przemian strukturalno-systemowych. Pojawia się jednakże podstawowa trudność: przydatność teorii w rozwiązywaniu problemów zmiany systemowej może być bowiem rozpatrywana jedynie w sposób pośredni. Główne nurty badań systemowych koncentrują się zasadniczo na opisie i analizie funkcjonowania systemów, natomiast nie zajmują się szerzej przekształceniami systemu [Wilkin 1995, s. 65]. Znana jest zatem teoria funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej, jak i teoria funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Nie ma natomiast zbudowanego teoretycznego modelu obejmują cego procesy przejścia (przebudowy) z jednego systemu do drugiego'. Istnieje jedynie możliwość posługiwania się ogólną teorią transformacji, która powinna być przydatna do określenia krótkookresowej polityki ekonomicznej, jak i dłu gookresowej strategii wzrostu gospodarki [DYllamika ... 1997, s. 49]. Chcąc zatem - przy złożoności samego problemu transformacji systemowej, istnieniu pewnej luki teoretycznej oraz silnym wpływie uwarunkowalI jego przebiegu sformułować ogólny wniosek dotyczący celu nadrzędnego wprowadzanych zmian transformacyjnych i postrzegając go od strony zmian systemu ekonomicznego, należałoby przyjąć, że jest nim': - wzrost efektywności gospodarowania zasobami wytwórczymi, - poprawa równowagi makroekonomicznej, - zmiana struktury własnościowej gospodarki, - sformułowanie wobec państwa roli pomocniczej w gospodarce. Tak sformułowany cel wprowadzanych zmian systemowych, odnoszący się do sfery ekonomicznej, jest realizowany w aspekcie pozostalych celów głów nych transformacji systemowej w Polsce, które ulokowane są obszarach [Trzeciakowski 1996, s. 12]: politycznym, społecznym i obronnym. W stosunku do przemian, jakie mają miejsce w Polsce, można przyjąć stwierdzenie o ich wyjątkowym charakterze, który wynika głównie z równoczesnego pojawienia się wielu aspektów podejmowanych zmian, czy ściśłej, z równoczesności występowania radykalnych zmian w sferze politycznej, ekonomicznej i społecznej. Przy jednoczesnym braku rozwiniętej teorii opisującej sposób przejścia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, a także trudności w okreśłeniu modelu docelowego oraz sposobu dojścia do niego, wskazuje to na wystąpienie wahań w intensywności podejmowanych. 2 Sytuacja taka w zakresie teorii zmian systemowych jest podstawą do formułowunia przez wiciu autorów poglądu, że dokonuj'lcc sj~ w krajach postsocjnlistycznych przemiany systemowe przebiegają w wanmkach swoistej ..próżni teoretycznej". :l Szczegółowe zagadnienia modelowych rozwiQznń,jeśli chodzi o rolc;: pmlstwa w gospodarce i sarn typ gospodarki rynkowej, nie stanowią zasadniczego przedmiotu rozważań..

(3) Systemowe uwarunkowania. w Polsce. działań, co rzutuje jednocześnie na osiągane rezultaty. Wydaje się więc wła ściwe zwrócenie uwagi na zagadnienie sformułowania docelowego modelu. przemian oraz sposobu jego zrealizowania'. W praktyce chodzi zatem o udzielenie odpowiedzi na pytanie, jaki kapitalizm winien funkcjonować w warunkach polskich'. Pytanie to jest zasadne, gdyż istnieją różne odmiany kapitalizmu, a żadna z nich nie ma zdecydowanej przewagi nad pozostałymi. Ponadto dążąc do przemian systemowych w Polsce, istnieje możliwość i potrzeba kształtowania modelu (odmiany) kapitalizmu. Wynika to z faktu, że współczesna konkurencja między pm\stwami jest konkurencją w zakresie ładów instytucjonalnych. To kształt ładu instytucjonalnego (wsparty bieżącą polityką) decyduje o tym, czy narody są biedne czy też bogate". Na etapie realizowania przemian systemowych pojawia się dylemat wyboru jednego z funkcjonujących modeli lub też dokonania połączenia wybranych cech różnych modeli w jeden nowy, specyficzny, a jednocześnie odpowiadający uwarunkowaniom rozwojowym, jakie występują w Polsce. Nie podejmując szczegółowego uzasadnienia, należy stwierdzić, że transformacja systemowa w Polsce uległa spowolnieniu, a nawet można przyjąć, iż "utknęła" w miejscu, w odniesneiu do reform sfery instytucjonalnej oraz głębokich przeobrażeń strukturalnych. Potencjał zmian, które polegały na budowaniu nowych struktur obok istniejących (np. rynek kapitałowy) oraz na spontanicznym rozwoju od dołu poza istniejącymi strukturami (np. rozwój sektora prywatnego), został wyczerpany. W ten sposób unikanie zdecydowanych starć z istniej'lcymi strukturami, zasadami postępowania czy grupami interesów nie pozwala dokonywać zmian w kierunku rozwojowym. Wiadomo, że można mówić o wykrystalizowaniu się specyficznych cech polskiej transformacji systemowej, takich jak reforma już istniejących struktur, a nie tylko budowa nowych [Szomburg 1996, s. 7-8]. Jest to bowiem wyraz przyjęcia koncepcji transformacji równoległych, jakie zachodzą w polskich warunkach, gdzie istnieje konieczność tworzenia od podstaw instytucji gospodarki rynkowej, a ponadto istnieje konieczność dokonania zasadniczych zmian o charakterze strukturalnym jako następstwo dokonanego rozwoju niewlaściwie ukierunkowanego [Dynamika ... 1997, s. 137-138]. Stąd też problemem staje się nie tylko wybór wariantu systemu (laclu instytucjonalnego), ale także zapewnienic zdolności do utrzymania realizacji rozpoczętego procesu zmian strukturalno-systemowych. Ład instytucjonalny (ustrój społeczno-ekonomiczny) jest wynikiem ewolucyjnego rozwoju jako wypadkowa wpływu decyzji i działań polityki gospo"Glówny nurt analizy postawionego problemu ukierunkowywany jest na sFerę ekonomiczną procesu transformacji systemowej. 5 Nasuwa sil( tutaj pytanie, jaki kapitalizm jest wynikiem przyjęcia przedstawionej wcześniej definicji transformacji systemowej jako przejścia od gospodarki centralnie planowanej clo gospo~ darki rynkowej, obejmującej zmianę ustroju politycznego oraz tworzenie rynkowych warunków funkcjonowania wszystkich podmiotów. 6 M. Ołson, Big Bills 011 the Sidewalk: Wlly Some Natiolls are Rich and Others Paor, The Journa! of Economic Perspeclives, Spring 1996, cyt. za: [Szornburg 1996, s. 1-2]..

(4) Jarosław. Kaczmarek. darczej, bieżących decyzji i reakcji podmiotów gospodarczych oraz warunków zewnętrznych [Sadowski 1996, s. I). Z wymienionych czynników jako dąże nie do realizacji przyjętych zalożeń programowych należy uznać podejmowane decyzje i działania w obrębie polityki gospodarczej. W dążeniu tym brak jednak konsekwencji, podlega ono bowiem oddziaływaniu ze strony zawieranych różnych kompromisów politycznych, czy też wręcz konfliktów. W praktyce należaloby przyjąć, że istnieje pewna koncepcja kierunkowa, bazowa, jaką jest dążenie do budowy nowoczesnego systemu kapitalistycznej gospodarki rynkowej wraz z systemem społeczel\stwa obywatelskiego, którą należy traktować jako proces. Nie można jednakże przewidzieć a priori, a tym bardziej zaprogramować, wszystkich czynników wpływających na ten proces w czasie. Stąd też należałoby raczej mówić o kierunkach zmian, a nie o modelu docelowym [Sadowski 1996, s. 2-10]. W wielu wypowiedziach i opiniach stwierdza się, że kOl\cowym efektem (cełem ostatecznym) jest doprowadzenie do w pelni rozwiniętej gospodarki rynkowej. Pojawia się jednakże niejasność w pojmowaniu samej istoty gospodarki rynkowej . Postrzegana jest ona wylącznie poprzez pryzmat właściwych gospodarce rynkowej zewnętrznych mechanizmów, natomiast brakuje ujęcia w kontekście jej cech ustrojowych, określających w sposób właściwy istotę gospodarki rynkowej, do których zalicza się [Wilczyński 1996, s. 4-5]: - ukierunkowanie na racjonalność mikroekonomiczną, która wymaga wła sności prywatnej jako bazy, - funkcjonowanie jako formy podstawowej w postaci mechanizmu rynkowego, dla którego podstawą jest zasada wolności gospodarczej, - pełnienie przez pieniądz funkcji kryteryjnej, co wymaga zapewnienia jego stabilności i wymienialności. Z treści cech gospodarki rynkowej jako ustroju ekonomicznego' wynika konieczność istnienia odpowiedniego układu instytucjonalnego zapewniają cego właściwe stosunki własnościowe, wolność gospodarczą i niezależność banku centralnego, z zachowaniem nadrzędności stanowionego prawa. Gospodarka rynkowa występuje w różnych odmianach" i nie stanowi monolitu systemowego, identyczne cechy ustrojowe bowiem nie oznaczają braku różnic systemowych w zasadach funkcjonowania gospodarki, jej instytucjach, uprawnieniach decyzyjnych czy w podejściu do mechanizmu rynkowego oraz roli pal\stwa [Wilczyl\ski 1996, s. 8]. Mając na względzie wymienione różnice, jakie występują w poszczególnych gospodarkach, można wyróżnić cztery pod7. Su)d też nicjest. możliwe. istnienie "socjalistycznej gospodarki rynkowej",. tnka wykol'zystywalajedynie mechanizm rynkowy juko instrument. ułatwiający. gdyż. koncepcja. funkcjonowanie. systemu ekonomicznego o zupełnie obcych gospodarce rynkowej cechach ustrojowych (por.: [WiIcZYI\ski 1996, s. 6]). 8 W artykule prezentowana jest tylko ogólna charakterystyka modeli gospodarki rynkowej. niezb~dna dla dalszych rozważań poświęconych systemowym uwarunkowaniom transformacji gospodarki polskiej i wybrania zarówno modelu docelowego (czy też kierunku), jak i sposobu (ścieżki) dojści.. do niego..

(5) uwaru.nkowania. w. Polsce. stawowe typy gospodarki rynkowej, przyjmując za kryterium podzialu stopień i sposób ingerencji państwa w gospodarkę: - neoliberalna gospodarka rynkowa , - spoleczna gospodarka rynkowa, - socjaldemokratyczna gospodarka rynkowa, - gospodarka rynkowa krajów wschodnioazjatyckich tzw ... tygrysów". Każdemu typowi można przypisać zarówno zalety, jak i wady, zwłaszcza co istotne - biorąc pod uwagę możliwości wykorzystania ich w przypadku transformowanej gospodarki polskiej. Neoliberalna gospodarka rynkowa pojawiła się jako reakcja na nadmierny interwencjonizm państwowy, a zwłaszcza jego skutki od strony ekonomicznej w postaci wzrostu deficytu budżetowego i długu publicznego. Uznaje ona pań stwo jako gwaranta istnienia ustroju, lecz nie uznaje równocześnie jego wkraczania w obszar gospodarki. Nurt myślenia wlaściwy dla gospodarki rynkowej neoliberalnej wyrasta z tradycji USA'. Z kolei spoleczna gospodarka rynkowa wywodzi się z tradycji Niemiec, gdzie dążono do pogodzenia ostrych zasad liberalnej gospodarki rynkowej z koniecznością ustawowego zabezpieczenia określonego poziomu świadczeń socjalnych i stworzenia stosunków pracy zdolnych do zapewnienia pokoju społecznego [WilcZyli ski 1996, s. 10). Z czasem jednak gospodarka ta uległa zbytniej socjalizacji, co negatywnie odbiło się na poziomie jej konkurencyjności 10. Socjaldemokratyczna gospodarka rynkowa funkcjonuje częściowo w sposób realny w Szwecji i Austrii. Jej idea zasadzała się na przekonaniu, że w uję ciu globalnym korzyści spoleczne z tytułu zwiększonego zakresu ingerencji państwa w gospodarkę są większe aniżeli koszty powstałe wskutek ograniczenia wolności gospodarczej. Ten rodzaj gospodarki cechuje wysoki poziom świadczcli socjalnych, trudny do pogodzenia z koniecznością wzrostu ekonomicznej efektywności gospodarowania. Ostatni wyróżniony typ" to gospodarka krajów azjatyckich tzw ... tygrysów", którą cechuje znaczny zakres wolności gospodarczej, a jednocześnie silny autokratyzm państwa przejawiający się w jego wspomagającej ingerencji mającej na celu promowanie eksportu i inwestycji rozwojowych. Ten typ 9 Utrzymywanie przez USA linii neolibernlnej w stosunku do licznych przejawów socjalizacji gospodarek krajów europejskich dal o w efekcie znncwą przcwag~ USA, zarówno jeśli chodzi o wzrost gospodarczy. obniżenie stopy bezrobocia czy też wzrost stopy zysku przedsiębiorstw. Ponadto gospodarka USA jest obecnie postrzegania jako bardziej innowacyjna w stosunku do. gospodarek krajów europejskich. 10 Nasilenie kierunku socjalizacji gospodarki niemieckiej spowodowało obniżenie początkowo bnrdzo wysokiej jej efektywności. Gospodarka ta utraciła swoją silnI} konklll'cncyjność, co było konsekwencją wzrostu kosztów wynagrodzcli i świadczeń socjalnych, a także ponoszenia znacznych wydatków l.wiązanych z integracją z lrmcJami wschodnimi. W zasadniczym uj.;ciu gOlipocIarki "tygrysów azjnlyckich" nic powinny być traktowane jako model gospodarki rynkowej, lecz. jako forma przejściowa, zmienna, która ostatecznie przybierze kształt jednego z wykrystalizowanych typów gospodarki rynkowej. II. odrębny.

(6) Jarosław. Kaczmarek. gospodarki należy uznać w zasadzie jako przejściowy, a jego modelem docelowym będzie najprawdopodobniej neoliberalna gospodarka rynkowa. Głęboka wiedza o gospodarce rynkowej, jej typach, charakterze, cechach i ewolucji winna niewątpliwie ułatwiać konieczne wybory, przed jakimi znalazła się gospodarka polska w okresie transformacji, lecz w praktyce tak nie jest. Chociaż wiedza ta wskazuje, które modele gospodarki rynkowej odpowiadają wysokim wymogom sprawnego, a przede wszystkim efektywnego ustroju gospodarczego, to jednak możliwe wybory, podlegają silnemu wpływowi czynników pozaekonomicznych. Podnoszone argumenty za realizowaniem głę bokiej ingerencji pmlstwa w gospodarkę (z powodu chociażby tzw. nwrket failures)12 ścierają się z argumentami związanymi ze światowymi tendencjami w zakresie ewolucji roli pmlstwa w gospodarce (wycofywanie się z silnych pozycji interwencjonistycznych). Przyjęcie sposobu budowy rozwiniętej, nowoczesnej gospodarki rynkowej jako docelowego ustroju dla transformują cej się gospodarki polskiej oznacza z jednej strony konieczność bezwzględnego przyjęcia cech ustrojowych tej gospodarki, a z drugiej strony wymaga rozwią zania licznych problemów polityki strukturalnej i regulacyjnej, wynikających ze zróżnicowanych realiów tak natury ekonomicznej, jak i społecznej, jakie pojawiają się w trakcie realizacji procesu transformacji systemowej. W kontekście przedstawionych dotychczas rozważań powrócić należałoby do określenia uwarunkowań tych przemian. Ich analiza umożliwia formułowa nie wniosków związanych z wyborem określonego modelu docelowego funkcjonowania gospodarki i ścieżki dojścia do niego. W uproszczonym schemacie dokonywane procesy przemian systemowych sq uzależnione od trzech grup uwarunkowań, którymi są [Balcerowicz 1997, s. 178]: - początkowe warunki gospodarcze i społeczno-polityczne, - uwarunkowania i wydarzenia zewnętrzne, - polityka gospodarcza. Należy przyjąć, że zarówno warunki początkowe, jak i uwarunkowania zewnętrzne nie podlegają świadomemu kształtowaniu w przeciwieństwie do polityki, której tę cechę można przypisać, przy czym zakres i stopier\ tego kształtowania zależny jest od uwarunkowaJ\ natury ekonomicznej, społecznej i politycznej. W konsekwencji oznacza to, że występuje "złożona sieć wzajemnych oddziaływań", a w dodatku jej elementem jest także po części przypadkowość. Wyjątkowość zachodzących zmian w gospodarce transformowanej systemowo'" jaką jest gospodarka polska, ich złożoność, a także silne oddziaływanie zarówno warunków początkowych, jak i uwarunkowml 12 Niewątpliwie istnieją. obszary, w których mechanizm rynkowy nic może sam sprostać ist~ wymaganiom (lzw, market fai/w'es) , co wymaga ingCJ'cncji paJlstwa, szczególnie w okre~ sie dokonywania przemian strukturalno-systemowych. 13 Pojęcie transformacji systemowej zawiera w sobie dwa zasadnicze obszary polityki gospo~ darczej, tj. mikroekonomiczną liberalizację oraz przcbuclowC( instytucjonalne) (trzeci obszar polityki gospodarczej to makroekonomiczna stabilizacja). Por.: (Balcerowicz 1997, s. 179], niejącym.

(7) uwarunkowania procesu. "'"n{"mw(' jj. w Polsce. zewnętrznych - przy oddzialywaniu na realizowaną politykę wielorakich uwarunkowań o charakterze spoleczno-politycznym i gospodarczym - powoduje wybór określonych wariantów polityki wprowadzania zmian systemowych, które, odniesione do zakresu przemian gospodarczych, pozwalają na sformulowanie następujących wniosków: - początkowe warunki charakteryzujące się silną niestabilnością makroekonomiczną wymagają szybkiego wprowadzenia twardego programu stabilizacyj-. nego (odwlekanie takiego programu pogarsza sytuację makroekonomiczną, a jego stopniowa realizacja nie jest w stanie przezwyciężyć inflacyjnej inercji), - poszczególne elementy wprowadzanych kompleksowo zmian lączą ważne powiązania oraz efekty synergii (np. eliminacja niedoborów wymaga radykalnej liberalizacji cen, a ta jest z kolei warunkiem bardziej sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw i uzyskania racjonalnej struktury cen, z czym musi być związana liberalizacja handlu zagranicznego), - procesy skladające się na kompleksowe zmiany gospodarcze charakteryzują się różną maksymalną prędkością (np . polityka stabilizacji i liberalizacji przynosi efekty znacznie szybciej aniżeli zmiany instytucjonalne, takie jak np. reforma systemu podatkowego czy prywatyzacja sektora publicznego) [Balcerowicz 1997, s. 181-182). Analizując politykę gospodarczą jako zmienną, ksztaltowaną przez zlożone, wzajemnie się przeplatające uwarunkowania, należy postrzegać jej zmienność również w takich wymiarach,jak szybkość podjęcia realizacji, rozklad w czasie i tempo realizacjjl4. Jeżeli przyjmie się zatem kryteria podziału jako pochodne wskazanych trzech wymiarów polityki. to wówczas można dokonać wyodręb nienia licznych teoretycznych wariantów polityki gospodarczej. W praktyce chodzi jednakże o różnice w ocenie, jakie występują między wariantem radykalnym i kompleksowym (równoczesne podjęcie działm\ stabilizacyjnych, liberalizacyjnych i zmian instytucjonalnych o wysokim tempie realizacji), a wariantem nieradykalnym (nierównoczesne podjęcie dzialm\, założenie tempa niższego od moż liwego lub przerwanie któregoś z dzialań)'S W ocenie wariantu radykalnego należy także brać pod uwagę, że przebiega on w dwóch etapach'· jako efekt naturalnie wolniejszego tempa przebudowy instytucjonalnej aniżeli tempa podejmowanych działań stabilizacyjnych i liberalizacyjnych. Związane jest również z tym 11\ Szybkość podjęcia realizacji odnosi siQ do okresu, juki upływa między zmiUll<j politYCZnli. n rozpoczęciem zmian gospodarczych; rozkład w czasie opisuje czas trwania wyróżnionych trzech typów (obszarów) polityki gospodarczej, tj. stabilizacji, liberalizacji i przebudowy instytucjonalneJ; tempo realizacji opisuje cerowicz 1997, s. 182]).. prędkość wdrażania. kul.dcga z wyróżnionych obszarów (por.: [Bal-. J!I Trudność w ocenie tych dwóch wariantów (typów) polega również i na tym, że dotychczas brak przykladuudancj, zrealizowanej zmiany o chnrnktcrzc nicradykalnym. 1(, Pierwszy etap obejmuje głównie liberalizacjo i stabilizacj<;, a gospodarka ma charakter systemu mieszanego, natomiast w drugim etapie następuje umocnienic zdobyczy etapu picrwszego. i przej~cie do kapitalistycznej gospodarki rynkowej ornzjcj zinstytucjonalizowanic (por.: [Balcerowicz 1997, s. 183])..

(8) Jarosław. Kaczmarek. formułowanie tezy o "polityce nadzwyczajnej" i "normalnej", przy czym rozróżnienie wynika z wyczerpywania się początkowego kapitału politycznego istniejącego we wczesnym okresie transformacji 17, Mając na uwadze zagadnienia etapów i tempo zmian systemowych, należy wskazać, że jest możliwa analiza zasadniczych trzech obszarów (poziomów). [Wilkin 1995, s, 70]: - zakres zmian i ich sekwencji w przestrzeni związków między sferą ekonomii, polityki i świadomości społecznej (np, budowanie właściwych instytucji demokratyzacji w celu nadania instytucjom i mechanizmom gospodarki wymiaru społecznego), - sekwencja przebudowy podstawowych bloków systemu gospodarczego (np, prywatyzacja - stabilizacja makroekonomiczna; otwieranie gospodarki reformowanie systemu podatkowego i bankowego), - sekwencja i tempo zmian podstawowych segmentów gospodarki (np, prywatyzacja, przebudowa systemu finansowego), Dokonując analizy zmian systemowych (ich sekwencji i tempa), transformację systemową należy postrzegać głównie jako proces budowy i przebudowy instytucji, a potrzebne jest wykorzystywanie do tej analizy podejścia systemowego, gdyż celem transformacji jest zmiana całego systemu, a nie reforma niektórych jego elementów, co było podkreślane przy okazji definiowania pojęcia transformacji systemowej, Próbując podsumowywać zagadnienia związane z systemowymi uwarunkowaniami realizacji procesu przemian, wskazać można główne nurty i dylematy związane z określeniem tak modelu docelowego (kierunku zmian), jak i sekwencji oraz tempa dojścia do niego, Jako pierwszy jawi się problem sygnalizowany już wcześniej, a mianowicie zakresu ingerencji pm\stwa w gospodarkęl8, a więc przyjęcia wzorca systemu samoregulacji l9 lub systemu regulowanego przez paJ\stwo, Podjęta polemika jest o tyle istotna, o ile odnosi się do pryncypiów systemu gospodarki kapitalistycznej, a zatem w różny sposób są postrzegane takie zagadnienia, jak: struktura własności, zakres ograniczania sil rynkowych czy podstawy polityki gospodarczej pat\stwa, Rozbież ność stanowisk można przedstawić w sposób następujący: zwolennicy ingerencji uważają, że nawet nieudolny aparat państwowy potrafi kreować bardziej efektywne decyzje gospodarcze niż niedojrzały rynek, natomiast zwolennicy samoregulacji sądzą, że nawet całkowicie odporny na korupcję aparat biurokratyczny nie jest w stanie efektywnie zastąpić mechanizmu interakcji podmiotów gospodarczych [Dynamika", 1997, s, 66-67], Należy ponadto 17 Początkowy kapitał. polityczny,jaki pojawił. się. w procesie przemian systemowych. stanowi. niejako naturalne przyzwolenie do wprowadzenia radykalnych zmian systemowych. 18 Jest to zagadnienie o zasadniczym znaczeniu, gdyż kryteriulll znkrcsu ingerencji państwa w gospodarkQ jest podstawą wyodrębniania typów kapitalistycznej gospodarki rynkowej, co było. przedmiotem wcześniejszej prezentacji. 19 W tym moclelu państwo również pełni ograniczony (polityka makroekonomiczna),. rolę aktywnQ , jednakże. zakres jego ingerencji jest.

(9) uwarunkowania. IV. Pof"ce. zauważyć, że w nowoczesnej gospodarce rynkowej interwencja państwa jest niezbędna, a ponadto systemy instytucjonalne rozw iniętych gospodarek świata ewoluują ku ograniczeniu zakresu ingerencji pań stwa . Nie trudno również zgodzić się z tezą, że w okresie radykalnych przemian o charakterze systemowym państwo winno kierować procesami transformacji i likwidować niepożądane. efekty braku działania w pełni wykształconych, zinstytucjonalizowanych struktur rynkowych. Konieczność znacznej ingerencji państwa następuje również w związku z podjęciem zamierzeń adaptacyjnych w gospodarce, rozwoju jej innowacyjności i konkurencyjności 20 • Kolejny problem to wybór strategii realizacji podstawowych celów transformacji systemowej, a zatem czy optować za podejściem radykalnym (tzw. terapia szokowa), czy też wybrać drogę ewolucyjną (tzw. gradualną). Przyję cie metody radykalnej daje szybkie efekty w obszarze programu stabilizacyjnego , jednak nie można jej stosować do działmi restrukturyzacyjnych przy braku infrastruktury rynkowej i prywatyzacyjnej [Trzeciakowski 1996, s. 6-7]. Prowadzi to do obniżenia sprawności gospodarki oraz wzrostu kosztów transformacji. Z kolei podejście graduałne - w ocenie jego przeciwników - prowadzi do osłabienia tempa wprowadzanych zmian i może doprowadzić do sytuacji, w której reforma utknie w martwym punkcie [Dynamika ... 1997, s. 69]. Ponadto takie podejście prowadzić może do wzrostu znaczenia państwa w gospodarce, a zatem pojawia się problem wzajemnych relacji między charakterem wprowadzanych zmian, ich zakresem i tempem. Miernikiem jakościowych zmian ustrojowych tworzących podstawy gospodarki rynkowej jest stopieI\ zaawansowania prywatyzacji sektora publicznego oraz rozwój sektora prywatnego [Nasilowski 1995, s. 28]. A zatem - pozostawiając autonomiczny rozwój sektora prywatnego jako problem o odmiennym charakterze - prywatyzacji" przypisuje się miano glównego ogniwa transformacji, przy czym istotne, że może ona s łużyć różnym celom: politycznym (wzmocnienie stabilności systemu demokracji), spolecznym (podporządkowa nie postulatom sprawiedliwości społecznej), ekonomicznym (poprawa efektywności gospodarowania) i finansowym (sprzedaż przedsiębiorstw pmlstwowych w celu uzyskania wplywów do budżetu) [Dynamika... 1997, s. 70]. Wokół procesu prywatyzacji istnieje wiele dyskusji i sporów, które dotyczą wyboru celu, jakiemu prywatyzacja ma slużyć, stosowanych i preferowanych dróg prywatyzacji, przyjętych metod i ich różnorodności czy zakresu podmiotowego całego procesu. Najistotniejsze jest jednak to, że o efektach prywatyzacji i jej wpływie na całą gospodarkę decyduje nie sam fakt dokonania przeksztalcenia własnościowego, ale jakość tego procesu [Belka 1996, s. 8]. Kolejne dylematy związane z realizacją zm ian systemowych odnoszą się do zagadnienia otwierania gospodarki i stopnia tego otwarcia, przy czym podsta20 Jest lo zagadnienie o tyle istotne, że - jak wcześniej wspomniano - współczesna konkurencJa 10 konkurencja ladów instytucjonalnych. 21 Co dotyczy zasadniczo W1Iskicgo pojmowania prywolyzncji - prywatyzacji transformacyjnej..

(10) Jarosław. Kaczmarek. wowe znaczenie ma podporządkowanie strategii otwarcia ogólnej koncepcji formułowanej dla calej gospodarki [Dynamika ... 1997, s. 75]. Zyskiem z otwarcia gospodarki jest eliminowanie niekorzystnych zjawisk wynikających z realizowanej w systemie monocentrycznym polityki rozwoju autarkicznego i zmonopolizowania rynku wewnętrznego poprzez możliwość zastosowania rachunku efektywnościowego i uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy. Szybkie i pełne otwarcie gospodarki nie jest jednak możliwe w wypadku rozpoczę cia procesu transformacji, gdyż groziłoby to wyparciem niekonkurencyjnej produkcji krajowej z rynku, spadkiem jej wolumenu, a w dalszej kolejności recesją i bezrobociem. W okresie transfonnacji gospodarka musi dysponować środkami na przystosowanie się do międzynarodowej walki konkurencyjnej, zatem problem dotyczy nie tego czy w ogóle otwierać gospodarkę, lecz jak to przeprowadzić. W tym zakresie pojawia się na przykład problem zadłużenia zewnętrz nego" oraz określenia priorytetu dla polityki proeksportowej czy też polityki antyinflacyjnej23. W sferze zagadnienia otwartości gospodarki połskiej pojawia się kolejny problem związany z zapoczątkowanymi już procesami integracji ze strukturami Unii Europejskiej . Ten rodzaj zagadnień wykracza poza płaszczy znę ekonomiczną procesów transformacji , dotykając płaszczyzny obronnej (zagadnienie utrwałania niepodleglości jako jednego z celów podstawowych transformacji systemowej). Chodzi zatem o dostosowania strukturalne, przezwyciężenie istniejących barier zarówno w systemie ekonomicznym, politycznym, jak i obronnym"'. Wśród dylematów nie sposób również nie wskazać tego, który dotyczy wzajemnych rełacji między polityką stabilizacyjną, wzrostem gospodarczym i bezrobociem. Realizowana w początkowym okresie polityka makroekonomiczna znalazła się ostatecznie w obliczu wyboru między inflacją a wzrostem gospodat·czym. Zmiana w założeniach pozwoliła na pobudzanie elementów prorozwojowych, co dało efekt w postaci wzrostu gospodarczego, przy równoczesnym zmniejszeniu inflacji". Krótkie omówienie zagadnień związanych z systemowymi uwarunkowaniami procesu transformacji oraz dylematami wyboru wskazują, że nie jest moż22 Np. problem koniecznego, bardzo dynamicznego wzrostu eksportu jako źródln finansowa· nia spłaty zadłużenia zngnmiczncgo, a nadto konieczllość stopniowego zmnicjsznnia (wyst~ptljq. cego w ostatnim OkreSie) ujemnego salda wymiany handlowej z zagranicą. 23 Wybór między promowaniem eksportu a polityką alltyinnacyjną jest jednym z trudniejszyell problemów transformującej się gospodarki, z uwagi chociażby na taki jego wiclornki aspckt,jak możliwość. efektywnego wykorzystania rezerw dewizowych na inwestycje (lub neutralizowanie. tych rezerw zgodnie z zasadą twardej polityki monctnrncj), które jeśli tywnoścl są. spełniają. kryterium efek-. elementem dziulaiIlości antyinnacyjnej i równocześnie proeksportowej.. 24 Glównym problemem procesu integracji jest restrukturyzacja, wzrost konkurencyjności i rozwój gospodarki kraju. Niemniej jednak rodzi si(( pytanie, czy Unia El1I'opejska jest i w jakim stopniu, zninteresowana poszerzaniem i pogłębianiem Wspólnoty (por.: [Dynamika ... 1997, s. 79]). 25 W ol"awiancj kwestii istnieją silnie spolaryzowane poglqdy,jcśli chodzi o mode!l'ealizowanej polityki gospodarczej, które mają swoje podloże w odmiennych zalożeniach i pryncypiach natury teoretycznej..

(11) uwarunkowallia procesu. . w Polsce. liwe dokonanie jednoznacznych rozstrzygnięć ani w kwestii wyboru modelu docelowego, ani sposobu dojścia do niego. Chodzi bowiem o określenie zarówno pryncypiów wprowadzanej kapitalistycznej", nowoczesnej gospodarki rynkowej (w ujęciu długookresowym), jak i konieczność uwzględniania krótkookresowych celów reałizowanej polityki transfonnacyjnej, na którą majq wplyw wielorakie uwarunkowania i czynniki, w tym w znacznej mierze pozaekonomiczne.. Literatura Balcerowicz L. [1997], Socjalizm. kapitalizm. Irallj/armaeja. Szkice z przelOll/fi epok. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Belka M. [1996]. Odważnie do przodu albo do nikąd, referat na sesję Rady Strategii Społeczno-Go s podarczej nt. Jaki kapitalizm? Modelowe trendy i kierunki polityki, Warszawa (maszynopis powielony). Dynamika tralIsformacji polskiej gospodarki [1997]. pod red. M. Belki i W. Trzeciakowskiego, t. l, Poltext, Warszawa. Fischer S., Gelb A. [1991]. Problellly reformy gospodarki socjalistycznej, "Ekonomist"", nr 2 i 3. Nasiłowski M. (1995], Trall.'łiol'11Iaeja systemowa w Polsce, Key Text, Warszawa, S;ldowski Z. [1996J.Jaki kapitalizm? Modelowe u'endy i kierul/ki polil)'ki. referat na sesję Rady StrHtegii Spoleczno-Gospodarczej, Witrszawa (maszynopis powielony). Szomburg J . [1996], Kierunki i spo/eewo-polityczne lI1va/'//lIkowallia bl/dowy polskiego kapitaliZHlu, referat na sesję Rady Slrategii Społeczno-Gospodarczej nt. Jaki kapitalizm? Modelowe trendy i kierunki polityki, Warszawa (maszynopis powielony). Trzeciakowski W, [l996], Teoretycme przestanki i założe1lia trallsformacji systemowej polskiej gospodarki, referat na sesję Rady Strategii Spoleczno-Gospodarczej nt. Jaki kapitalizm ? Modelowe trendy i kiel'l/1!ki polityki, Warszawa (mnszynopis powielony). Wilczyński W. [1996], Jaki kapitalivl/? Modelowe trel/d)' i kierulIki paUtyki - próba odpowiellzi, refcrat na sesję Rady Strategii Spoleczno-Gospodnrezej nt. Jaki kapitalizm? Modelowe treudy i kierunki polityki , Warszawa (maszynopis powielony). Wilkin J. [1995]. Jaki kapitalizm, jaka Polska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Woźniak G.M. [1995], Ekol/omiczne problemy krajów po.\'t.l'ocjalistyczllycll. cz. II, AR w Krakowie, Kraków.. The Systemie Conditlons of the Transformation Process In Poland. or. The shin in political power thatlook place in 1989 lriggcred the beginning a process af systemie transformalion in Połand . This process differs in n qualitativc way from chnnges that fnll under the category ar ecollomic reform . This is duc to the fact that in sllch a case the very nature of the economic system itsclf is changcd, and not simply the scope Ol' 2(\ Można prz.ychylić się do wniosku, że właściwym modelem - n w zasadzie kierunkiem rcolizacji - jest polijczcnic zalet koncepcji I1colibcralncj z zaletami społecznej gospodarki rynkowej w jej wczesnej wersji, a zatem złagoc\zonego neolibcralizmu realizowanego obecnie w USA. Jak o chybione uznać należy l>roponowanic r07,wii)zal~ socjaldemokratycznych ze ZIluczlłcym Ud7,illlcm pm\stwa w gospodarce (por.: IWilezyński 1996, s. 18])..

(12) Jarosław. KacVIIarek. manner or self-regulation and management. When dcfining the cOllcept or systemie Iransformalion, bea ring in mind .hal il was formulaled in relation to the changes taking place in POhmd , ił is important to identify Ihe main objec ti ve of (his process. Here a problem arises, however, for the main ClIrrents ot system research essentially foeu s on. deseri bi ng and analysing the functioning of systems, and not on (he wider issue of the transformation of the system itself. Basic knowledge abolIt (he market economy. ils types, characteristics, and evolution would undoubtedJ y be of some assistance when determining the essential choices lhat musI be made during the transformation. In praclice, however, this is not the cnse. Therefore, an analysis is required of the conditions that led to the changes in qucstioll sa as to help formulate conclusions with rcgard to a specific target model for the functioning of the economy and the methods for achieving that model..

(13)