oczywist jest bowiem wzrost zapotrzebowania na tego typu ekspertyzy. Pro-blem stanowi natomiast brak odpowiedniego przygotowania lingwistycznego ekspertów. Faktem jest, e do przeprowadzenia tego typu bada niezbdna staje si gruntowna wiedza jzykoznawcza o bardzo szerokim zasigu, wyma-gana jest bowiem znajomo wielu dziedzin, takich, jak: gramatyka opisowa, dialektologia, socjolingwistyka, psycholingwistyka, statystyka jzykoznaw-cza. Z powodzeniem mona wic zaryzykowa stwierdzenie, i jedynie wni-kliwe studia z zakresu jzykoznawstwa gwarantuj uzyskanie stopnia wiedzy niezbdnego do wykonania ekspertyzy lingwistycznej tekstu na odpowiednim poziomie merytorycznym. Istnieje zatem potrzeba cisej wspópracy krymi-nalistyków ze specjalistami z dziedziny jzykoznawstwa, polegajca na wy-pracowaniu nowoczesnych metod badawczych rozwijajcych dyscyplin ana-lizy pismoznawczej oraz na opracowywaniu wspólnych ekspertyz. By moe jest to jedna ze cieek, którymi w przyszoci bdzie podao jzykoznaw-stwo stosowane.
Karolina Szafranek Katedra Jzyka Polskiego KUL
Tomasz M i k a, „Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia
tekstu, Pozna : Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2012, ss. 244
Praca „Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia tekstu autor-stwa Tomasza Miki jest tekstem, który systematyzuje interpunkcj staropol-skiego dziea, ale te stawia nowe pytania i postulaty badawcze. Ksika uka-zuje interpunkcj Kaza witokrzyskich w nowym wietle. Zdawa by si mogo, e o dziele odnalezionym w bibliotece petersburskiej przez Aleksandra Brücknera wszystko ju powiedziano. Sam Mika interpunkcj Kaza wielo-krotnie opisywa w sposób pieczoowity i dogbny, a doszedszy do pewnych konkluzji, jak sam o tym wspomina1, dziki wspópracy przy nowej edycji
1
T. M i k a, „Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia tekstu, Pozna 2012, s. 11.
za1, napisa monografi, któr autorka niniejszej recenzji podja si scha-rakteryzowa i oceni.
Swoje zainteresowania naukowe nad zabytkiem jzyka polskiego Autor rozpocz od przyjrzenia si ich retorycznemu uksztatowaniu, charakterowi. Problem ten podj wraz ze Zdzisaw Kry sk2, w 2003 r. za zwróci uwag na bdy popenione przez Ryszarda Skrzyniarza w pozycji Kazania witokrzyskie. Przepowiadanie z XIII w.3 W tej recenzji Mika ubolewa nad niezrozumieniem staropolskiego sownictwa, skadni, dopuszczaniem si b-dów fleksyjnych w domniemanej edycji Kaza, z której Skrzyniarz korzysta. Kolejnym przejawem zainteresowa Miki Kazaniami witokrzyskimi by ar-tyku, napisany wspólnie z Kry sk, powicony transkrypcji Kaza wanie oraz transkrypcji Rozmylania przemyskiego4. Autorzy skrupulatnie wyliczaj te fragmenty transkrypcji Wacawa Twardzika, które budz ich wtpliwoci. W artykule czytelnik od razu zauway przejaw wnikliwoci nie tylko jzyko-znawczej, ale te edytorskiej, tekstologicznej Autorów. Jest to niejako zapo-wied analizy transkrypcji rkopisu witokrzyskiego, której Mika dokona w nowej edycji Kaza. Ale wczeniej jeszcze napisa artyku, w którym zwróci uwag, prócz wielu innych kwestii, take na dydaktyzm zbioru witokrzyskiego, ujawniajcy si w zwrotach do odbiorcy umieszczonych w aci skich fragmentach5. Na tym tle swych docieka jzykoznawca opisa Kazania witokrzyskie w omawianej tutaj ksice, przechodzc od warstwy rónic midzy kazaniami, poprzez znaki delimitacji tekstu, ich funkcji a do interpretacji uy wielkich liter.
„Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia tekstu to ksika, która niejako uzupenia now edycj witokrzyskiego rkopisu. We wstpie Autor zwraca uwag na podobie stwo dyskusji, która dotyczya i dotyczy cay czas tekstu Bogurodzicy do dyskusji na temat Kaza witokrzyskich (s. 7). Wedug Miki wymian zda w sprawie Kaza witokrzyskich otworzya
1
Kazania witokrzyskie. Nowa edycja, nowe propozycje badawcze, red. P. Stpie , War-szawa 2009.
2
Z. K r y s k a, T. M i k a, Jzyki „Kaza witokrzyskich. Referat wygoszony podczas konferencji Idee chrzecijaskie w yciu Europejczyka, ód , 15-17 V 2000 r.
3
R. S k r z y n i a r z, Kazania witokrzyskie przepowiadanie z XIII w., Lublin 2001. Recen-zja T. Miki ukazaa si w: „Jzyk Polski” 83(2003), nr 3, s. 217-223.
4
Z. K r y s k a, T. M i k a, Transkrypcja a granice interpretacji, w: Ammoenitates vel lepore philologiae, red. R. Laskowski i R. Mazurkiewicz, Kraków 2007, s. 160-170.
5
T. M i k a, Domniemany przeom. Kilka myli na temat odrbnoci stylu i skadni „Kaza witokrzyskich”, w: redniowieczna wizja wiata. Jedno czy rónorodno . Idee i teksty, red. T. Woli ska, M. J. Leszka, ód 2009, s. 207-219.
nowa edycja pod redakcj Pawa Stpnia, któr te Autor postanowi w swej monografii pokrótce scharakteryzowa (s. 8-10). W tym miejscu zwraca uwag na zastpienie stanu bada nad Kazaniami gosami rónych specjali-stów odnoszcych si do wielorakich aspektów problemu. Nastpnie Badacz wyjania zastosowane zasady transliteracji i transkrypcji (Mika bada skadni Kaza wanie), jakie wraz z zespoem redakcyjnym musia przyj. Te in-formacje wstpne s bardzo pomocne przy lekturze pó niejszych rozdziaów ksiki, a take uatwiaj zrozumienie krytyki Autora co do zastosowanych zasad i bdów popenionych w edycji.
W drugim rozdziale, zatytuowanym Wprowadzenie, pozna ski lingwista zauwaa problem braku zainteresowania badaczy rónicami, jakie widoczne s w poszczególnych kazaniach (s. 14). Jedyn zbadan kwesti na tym polu – jak zauwaa Mika – jest wielko kaza . Jzykoznawca w tym fragmencie do-konuje analizy statystycznej wyrazów we fragmentach tekstu (s. 18). Za jed-nostk statystyczn obiera wyraz, za materia badawczy za transkrypcj; dla-tego transkrypcj, tumaczy Mika, e rkopis wymagaby kadorazowego roz-strzygania, czy posugiwa si wyrazem caym czy ucitym, niepenym. I tak polskich wyrazów w Kazaniach jest 1770 – co stanowi 70% wszystkich wyra-zów, aci skich za – 749, czyli 30% caoci. Nie bardzo wiadomo, dlaczego Badacz podejmuje si tak dokadnej analizy statystycznej, skoro wczeniej zwraca uwag na to, i luki badawczej w tym zakresie nie ma (s. 14). Od tego statystycznego ujcia przechodzi Autor do charakterystyki pisma (s. 19-22). Pokazuje jasno, e kopista nie oszczdza materiau pisarskiego i doskonale zna si na swym fachu. Ta analiza doprowadza Mik do stwierdzenia, e by moe skryba pracowa w klasztornym skryptorium i prawdopodobnie dopiero przyucza si do fachu, skoro w tekcie widoczne s niedbaoci w pimie. W tym samym rozdziale Autor zwraca te uwag na funkcje tekstu aci skiego i polskiego w poszczególnych kazaniach (s. 22). Konkluzja jest nastpujca: „[…] jeli chodzi o wystpujc w nich acin, to nie suy ona budowaniu ramy retorycznej: struktur kazania zawsze tworzy si po polsku” (s. 23). Jest to odpowied na czsto stawiane w rozwaaniach o Kazaniach witokrzyskich pytanie, czy gospodarzem tekstu jest tu acina czy polszczyzna, do czego sze-rzej Autor powraca w kolejnym rozdziale. Nastpnie Mika rozwaa problem kopista–autor i po analizie rónych wypowiedzi w dyskusji na ten temat uznaje, e obecny rkopis stworzy kopista, który by nie tylko przepisywa-czem, ale i mutatorem tekstu (s. 32). Ostatnim zagadnieniem w tej czci pracy jest analiza bdów kopisty. Moim zdaniem owe bdy powinien Autor wydzieli w osobnym podrozdziale, gdy zamieszczajc je w paragrafie Autor
– kopista; orygina – kopia nie informuje czytelnika wprost, e fragment b-dzie dotyczy lapsusów kopisty i wniosków, jakie mona na tej podstawie wy-cign o pisarzu tekstu Kaza. Rzecz jasna na tle doniosoci samej analizy tekstologicznej, a niekiedy nawet paleograficznej, to uchybienie organizacyjne monografii jest jedynie drobiazgiem.
W kolejnym rozdziale czytelnik szczegóowiej ni we Wprowadzeniu za-pozna si ze stanem bada dwujzycznoci Kaza witokrzyskich, opiniami Mieczysawa Mejora, Krzysztofa Brachy, Wiesawa Wydry. Mika stawia py-tania o funkcje obu jzyków w tekcie, o genez tej dwujzycznoci. Autor mówi, e wane jest caociowe zbadanie obu jzyków, zwrócenie uwagi na wzajemne komponowanie si polszczyzny i aciny, co przejawia si ju w tym, e po fragmencie aci skim nastpuje wplecenie tekstu polskiego za po-moc mowy niezalenej lub wprowadzenie wypowiedzenia po acinie w zda-niu zoonym, gdzie aci ska cz zdania zawsze jest podrzdna (s. 77). Szczególnie wana wydaje si w tym rozdziale przytoczona opinia Mejora, który zauway, e autor aci skich fragmentów Kaza popenia omyki zwaszcza przy przytoczeniach, std w Kazaniach wicej parafraz ni cytatów (s. 61).
Od tego „opowiadania o grze w dwa jzyki” przechodzi Mika do rozdziau, który – moim zdaniem – jest szczególnym walorem ksiki. Badacz stosuje bardzo precyzyjn, tekstologiczn terminologi. Z godn uznania skrupulatno-ci opisuje bdy rónych transliteracji – od wydania Kaza przez osia i Semkowicza po wydanie Stpnia. Dziki temu czytelnik pewnie porusza si w zacytowanych przez lingwist fragmentach Kaza witokrzyskich. Rozdzia ten, zatytuowany Transliteracja jako interpretacja. O trudnej interpunkcji Kaza witokrzyskich, traktuje o funkcji systemu interpunkcyjnego Kaza. Na wstpie Autor ubolewa, e badacze polskiego redniowiecza rzadko po-dejmowali analiz interpunkcji, jaka charakteryzowaa t epok (s. 80). Trzy-majc si w tej czci pracy przede wszystkim kwestii transliteracji, Mika nie waha si przedstawi opinii krytycznej wobec transliteracji w wydaniu Kaza osia i Semkowicza (s. 85). Pisze, e dwaj wydawcy, notujc wszystkie znaki delimitacji tekstu (kropki), niepotrzebnie zagcili transliteracj, wszak kropki, penice jedynie funkcj abrewiacyjn, nie s w niej konieczne. W tym miej-scu pozna ski Badacz wyraa sowa uznania dla transliteracji Wydry, który uwzgldnia tylko te kropki, które peni funkcj retoryczn i pauzujc tekst. Zamieszczone w pracy porównanie obu transliteracji – osia i Semkowicza – z edycj Wydry i wynikajce z rónic konsekwencje dla zrozumienia zbioru witokrzyskiego jest, zdaje si, najwaniejsz uwag, twierdzeniem „Kaza witokrzyskich” – od rkopisu do zrozumienia tekstu. Pojawia si przy tym
wtpliwo, któr sygnalizuje i Mika, e trudno niekiedy jednoznacznie orzec, czy dana kropka peni funkcj skrótu i jednoczenie funkcj punctum czy moe peni tylko jedn rol (s. 85). Nastpnie czytelnik zapoznaje si z ana-liz tych miejsc nowej edycji Kaza, gdzie w przekonaniu Miki Wydra nie wzi pod uwag wszystkich intencji kopisty. I tak po krótkim omówieniu przykadów rymów, które s zdaniem Autora dodatkowym ladem, oznak delimitacji tekstu (s. 87), czytelnik zapoznaje si z problemem postawienia bd niepostawienia kropki w linii tekstu po nazwach osobowych (s. 90). Autor na tym polu podaje przykady transliteracji Kazania II w wersji Wydry, który po nazwach osobowych usun kropki, zakadajc, i s one li tylko znakiem abrewiacji. Mika podejmuje dyskusj z takimi rozwizaniami, udowadniajc, e kropki po nazwach Ezechyjasz, Salomon, Katerina powinny si pojawi w nowej edycji (s. 89, 90). Jako argument podaje, e szczególne miejsca kilkukrotnego pojawienia si imienia Katarzyna, co wiadczy o tym, e kropka pojawia si systemowo, a wic peni funkcj (poza abrewiacyjn) take delimitacyjn. Dla lepszego zobrazowania argumentu Autor umieszcza ponadto tekst przeksztacony przez siebie w wersy, podpowiadajc czytelni-kowi, e Kazania przeznaczone byy do wygoszenia wanie. Przeszedszy w ten sposób do perspektywy leksykalnej (analiza nazw wasnych), Badacz omawia dalej abrewiacj i delimitacj na przykadzie tzw. verba dicendi. Wskazuje na pocztek pewnik, e kropka po verba dicendi oznacza abrewia-cj. Analiz rozpoczyna od sowa prawi , które w dziele witokrzyskim jest sowem-kluczem stylu jego pisarza. Ale ponad t uwag, przytoczon przez Autora, jest jeszcze sam zapis, dla potrzeb pracy Miki waniejszy. Otó wyraz prawi skracany jest w trzech wersjach: p, pui oraz p•. Mika zauwaa, e kropka wystpujca po znaku pojawia si lub nie i jeli kopista akurat j za-pisa, to chcia poprzez to podzieli tekst do wygoszenia, jest wic znakiem delimitacji, a nie wycznie oznak dublowania abrewiacji (s. 99, 100). Wyja-niajc skróty prawi w Kazaniu I pozna ski Badacz dodaje, e przecie ju samo zapisywanie „ulubionego” wyrazu powinno retorycznie wystarczy do pauzowania tekstu, niemniej jednak pisarz niejako pragn podkreli ko-nieczno postawienia pauzy po prawi dodatkowo przez oznaczenie kropk (s. 104). Drugim przykadem czasowników mówienia w Kazaniach wito-krzyskich jest wyraz mowi , który – wedug Miki – ma inn funkcj ni po-przednie prawi , nie jest ju ono wyznacznikiem osobniczego stylu kazno-dziei, ale ma funkcj retoryczno-skadniow. To dociekanie doprowadza ba-dacza do wniosku, e kropka-pauza po mowi jest waciwa tylko przy okazji wprowadzania mowy niezalenej (s. 108). Przy okazji tych wniosków
lingwi-sta zalingwi-stanawia si nad dwoma wypadkami wystpienia suspensji, a po niej kropki i zadaje pytanie, czy owa kropka miaa w tych dwóch miejscach (Ka-zanie II, br/10, br/14-15) wycznie oznacza skrót (s. 109, 110). Co do pierw-szego przykadu Autor wyrozumiale podchodzi do rozwizania Wydry, ale w drugim wypadku ju nie zgadza si z usuniciem znaku pauzy przez wy-dawc. Argumentujc, odwouje si do dziedziny retorycznej, mianowicie krop-ka we frazie „mowi • rzekrop-ka” jest „elementem partytury wygoszeniowej” (okrelenie J. Godynia1, którego uywa tu Mika). Przechodzc do analizy czasownika rzec, Mika krótko tylko stwierdza, e nigdzie nie zosta on zapisany skrótem oraz e w Kazaniach wystpuje sze razy. Odsya te czytelnika do Wprowadzenia, gdzie stwierdza, e rzec jest prawdziwym synonimem czasownika mowi (s. 25). Rozdzia ten w peni pokazuje, e transliteracja jest take interpretacj, co Autor zaoy udowodni. Mika wy-kaza t tez, odnoszc si krytycznie do niektórych rozwiza interpunk-cyjnych Wydry. Udowodni, e wiele zmienia wzicie pod uwag innego punktu widzenia, siganie po metody innych dziedzin, np. retoryki. Na koniec rozdziau jasno, niemale jednym sowem Autor odpowiada na pytanie wielokrotnie stawiane przez badaczy Kaza witokrzyskich, tj. kto mia by odbiorc tekstu – sam kaznodzieja, stwierdza Mika (s. 113).
W kolejnym, pitym rozdziale pozna ski Badacz pyta o kompleksowo i konsekwencj stosowanej w Kazaniach interpunkcji. Na wstpie wyjania trudnoci w analizie materiau. S to: omówione w rozdziale poprzednim pro-blemy z odczytaniem intencji pisarza, jakie mia on przy przygotowywaniu tekstu do wygoszenia, uszkodzenie pasków, na których dzi moemy praco-wa, szczególnie uszkodzenie pasków na granicy wersów – tam, gdzie móg by znak interpunkcyjny. Mika wyliczy dokadnie, które fragmenty daj si caociowo zbada – tylko poowa dostpnego tekstu podlega takiemu badaniu (s. 122) i te fragmenty poddaje dokadnej analizie kazanie po kazaniu, odwo-uje si do najnowszego wydania rkopisu witokrzyskiego, zwracajc uwag na te miejsca, które budz jego wtpliwoci. Wnikliwo lingwisty szczegól-nie uwydatnia si przy okazji analizy Kazania II br/9-18, w którym Mika dla zbadania pauzy przed wyrazem cztwiorodla porusza kwestie intonacyjne czy – jak sam mówi – suchowe, podobnie w czonie „i czego jim doj, nie pami-taj” (s. 124). W tym samym rozdziale Autor zauwaa powan luk badaw-cz w zakresie koniektur interpunkcji (s. 129). Postulat pokuszenia si o takie
1
Retoryka w pieni pasyjnej Wadysawa z Gielniowa, „Psaterzu floriaskim” i „Kaza-niach tzw. witokrzyskich”, „Ruch Literacki” 1996, z. 6, s. 683.
koniektury Kaza zdaje si potrzebny, ale sam Badacz ma wiadomo, e nie sposób uzupeni kadego znaku. Po tej uwadze, wiele miejsca powica ana-lizie materiau, w którym polszczyzna przeplata si z acin. Zauwaa, e fragmenty aci skie s niejako brulionowe, polskie za dopracowane retorycz-nie (s. 133). Ponadto fragmenty aci skie kulej take pod wzgldem inter-punkcyjnym, co pozwala Badaczowi wysnu wniosek, e aci skie passusy nie byy przeznaczone do gonej realizacji, a pisarz umieci je tylko jako notatk do przetumaczenia przy wygaszaniu (s. 135).
W rozdziale szóstym czytelnik zapozna si z analiz znaków paragrafu (¶), które zdaniem Miki peni wielorak funkcj. Omawiajc ich przykady uy-cia, pozna ski Badacz odwouje si po kolei do rónych fragmentów poszcze-gólnych kaza . Uwydatnia w ten sposób bardzo jasno, e zastosowanie owego znaku rónicowao kazania nie tylko pod wzgldem jego umiejscowienia, ale take zwizanej z tym innej funkcji uycia znaku paragrafu. I tak Autor cytuje konkretne caoci, zaznaczajc znak ¶, po czym nie ucieka od badania struk-tury kazania, co ostatecznie doprowadza go do wniosku, e w Kazaniach od I do IV paragraf suy dzieleniu tekstu na „czci lub podczci”, ponadto mia on przypomnie kaznodziei o duszej pauzie w miejscu pojawienia si znaku (s. 148). W Kazaniu V za znak ¶ jakby bardziej otwiera struktur zdania po nim nastpujcego, anieli zamyka zdanie poprzednie (s. 152). W Kazaniu VI znak paragrafu ma wymiar tylko techniczny. Autor studium o interpunkcji Ka-za witokrzyskich nie ogranicza si tylko do analizy funkcjonalnej, ale z waciw sobie skonnoci do chwytania si metod pozostaych dziedzin po-mocniczych zwraca uwag take na graficzny wygld znaku ¶, dziki czemu odkry, e w Kazaniu II jeden znak wygldajcy jak nawias, co te nowa edy-cja za osiem i Semkowiczem oddaa nawiasem, w istocie mia by znakiem paragrafu (s. 160).
Ostatni rozdzia dotyczy zastosowania wielkich liter w Kazaniach. Mika stawia problem na tle przyczyn ich uycia oraz porównania z delimitacj wczeniej omówionych znaków (s. 171). Poruszenie tego problemu wydawa by si mogo zbdne, skoro, jak sam Badacz to podkreli, dopiero w XIX w. uksztatowaa si zasada ortograficzna co do uycia wielkich liter (s. 170). Po-zna ski jzykoznawca jednak przoduje tu w swej dociekliwoci, skoro zauwa-y, e wielkie litery w Kazaniach witokrzyskich zostay uyte celowo i tego dowodzi, biorc pod uwag cao witokrzyskiego dziea, gdy w jego prze-konaniu znaki te nie rónicuj poszczególnych kaza (s. 173). Analiza miejsc uycia wielkich liter doprowadza Badacza nie tylko do odpowiedzi na pytania postawione na pocztku rozdziau – i wielkich liter pisarz uywa dla
ua-twienia gonej realizacji, uwypuklenia granic strukturalnych tekstu (np. przejcia od komentarza do cytatu) oraz dla podkrelenia wanoci niektórych sów (s. 176), ale take nakierowuje na przeznaczenie samego tekstu Kaza – a wic na to, e tekst mia cel dydaktyczny, zawiera wskazówki dla kazno-dziei-ucznia (s. 184).
Recepcj lektury „Kaza witokrzyskich” – od rkopisu do zrozumienia tekstu uatwia rozdzia kolejny, zawierajcy konkluzje. W sposób zrozumiay i treciwy jeszcze raz przedstawia w nim Autor zamiar badawczy kadej z analiz oraz formuuje wynikajce z nich ogólne wnioski. Do ksiki jest doczony aneks. W jego skad wchodz transkrypcje kaza , w których Mika umieci znaki interpunkcyjne, jakie pojawiay si w wydaniu Kaza wito-krzyskich osia i Semkowicza oraz w wydaniu nowym pod redakcj Stpnia. Zestawienie to uzmysawia czytelnikowi przede wszystkim wyra ne rónice w interpunkcji midzy oboma wydaniami.
Sama lektura monografii nie jest najlejsza, gdy przedmiot bada do naj-lejszych nie naley, na co i sam Autor zwraca uwag. Niemniej jednak ta publikacja zdecydowanie, co naley podkreli, uatwia zrozumienie samego tekstu Kaza witokrzyskich, czasu, w którym powstaway, oraz intencji au-torskich. Dziki dostrzeeniu i przedstawieniu celu transliteracji, mianowicie tego, e suy ona przede wszystkim zrozumieniu tekstu kadego z kaza , i dziki wnikliwej analizie poszczególnych zagadnie Mika dokona penej charakterystyki interpunkcji Kaza witokrzyskich. Uwydatni w ten sposób konieczno krytyki bdnych propozycji w transliteracji i odpowiadania tej krytyce poprzez nieunikanie trudnych pyta , jak na przykad dociekania na paszczy nie organizacji wielkich liter w Kazaniach, stawianie znaku punctum po nazwach osobowych czy te postulowanie podjcia koniektur interpunkcji w dziele witokrzyskim na granicy wersów oraz wiele innych. Autor „Kaza witokrzyskich” – od rkopisu do zrozumienia tekstu wykaza si erudycj nie tylko jzykoznawcz, ale i tekstologiczn oraz retoryczn. Tomasz Mika jasno pokaza, jak propozycje transliteracji wpywaj na zrozumienie tekstu i jego interpretacj.
Paulina Sieradzka Katedra Jzyka Polskiego KUL
