HISTORII NAUKI I TECHNIKI
Zbigniew Strugalski (Instytut Fizyki
Politechniki Warszawskiej)
O W Y K Ł A D A C H I SEMINARIACH Z HISTORII F I Z Y K I
historia nauk nie może nie interesować uczonych — przyrodników: uczony znajduje w niej liczme nauki i, wzbogacony doświadczeniem własnym, on może, lepiej jak
ktokolwiek inny, w y j a w i ć je ze znajomością przedmiotu. Historia nauk może jedynie zyskać, jeśli ją będą w y k ł a -dać nie tylko ludzie mający głównie historyczne lub filo-zoficzne wykształcenie, lecz także badacze, którzy sami wno-szą wkład do nauki, znający rezultaty jej osiągnięć i roz-w a ż a j ą o jej roz-współczesnym lub minionym rozroz-woju".
L. d e B r o g l i e : Sur les Sentiers de la Science
Historia fizyki ma na celu poznanie i opisanie procesu rozwoju fizy-ki — dróg powstawania i rozwoju pojęć fizycznych, metod badawczych stosowanych przy odkrywaniu i ustalaniu praw przyrody, przebiegu ewolucji teorii fizycznych; istotnym elementem jej treści jest badanie przyczyn obserwowanej zmiany poglądów na otaczający nas świat. Nie jest ona Więc tylko dodatkiem do fizyki figurującym w niektórych pro-gramach uniwersyteckich, jest przedmiotem przy wykładaniu którego aktywnie pracujący fizyk, pomny własnych przeżyć, jakich doświadczył prowadząc prace badawcze, może omawiane zdarzenia wykorzystać umie-jętnie do nauczania sztuki badania przyrody studentów stojących u pro-gu ich życia naukowego.
Historia fizyki, jak historia każdej innej dziedziny aktywności ludz-kiej, może być potraktowana w różny sposób — albo, na przykład, jako opowieść o przeszłości tej nauki, o faktach charakteryzujących działal-ność różnych jej twórców, o ich osiągnięciach i błędach, albo jako kro-nika pojawiania się i doskonalenia idei fizycznych, odkrywania praw fizyki, badania zakresu ich stosowalności; może być ona ujęta jeszcze w inny sposób, z uwzględnieniem i wyeksponowaniem, na przykład, indy-widualności i charakterów jej wybitnych twórców. Sposobów prezentacji jest wiele, uzasadniony może być każdy. Jednak, wydaje się być naj-bardziej celowe takie ujęcie przedmiotu, które pozwalałoby, ucząc his-torii fizyki, uczyć pracy twórczej, umiejętności wartościowania odkry-wanych faktów, prawidłowego selektywnego korzystania z piśmiennic-twa naukowego, słowem — doprowadzić uczącego się do zdobycia na-wyków twórczego stosowania przyswajanej wiedzy i doświadczenia, czy to w trakcie lektur, czy w codziennej pracy laboratoryjnej i obserwa-cjach świata.
Nauczanie historii fizyki winno prowadzić do bardziej bezpośrednie-go zetknięcia się uczącebezpośrednie-go z fizyką, bo przecież, oprócz sposobu polega-K W A B T A L N I polega-K HISTORII N A U polega-K I I T E C H N I polega-K I , R O polega-K X X I I I — 1
158 Z. Strugalski
jącego na uczestniczeniu w eksperymentach i obserwacjach, czytanie oryginalnych fundamentalnych prac naukowych wielkich twórców nau-ki jest jednym ze skutecznych sposobów osiągnięcia tego celu; nie jest do pomyślenia studiowanie historii fizyki przez fizyka bez lektur prac oryginalnych.
Można zaobserwować ogólną tendencję — wielcy twórcy fizyki przy-dawali istotne znaczenie studiom ewolucji idei fizycznych, metod ba-dawczych w fizyce, rozwojowi teorii fizyki, studiom dzieł swoich po-przedników. Rezultat tego przejawiał się w ich twórczości, bądź w ory-ginalnych pracach badawczych, bądź w opracowaniach monograficznych. Fundamentalną pracę Маха Planoka poprzedziło napisanie monografii Das Prinzip der Erhaltung der Energie1 i Vorlesungen Über Thermo-dynamik 2. Z obu nich wynika, że autor znał doskonale dzieje rozwoju opracowywanego przedmiotu. Max von Laue wiele miejsca w swojej dzia-łalności poświęcał historii fizyki, napisał Geschichte der Physik 3 i przez wiele lat wykładał jej treść na uniwersytecie. L. de Broglie w pracy Sur les Sentiers de la Science 4 istotną uwagę poświęca zagadnieniom hi-storii fizyki w ramach ogólnej hihi-storii nauk. W twórczości A. Einsteina zagadnienia rozwoju różnych dziedzin fizyki zajmują wiele, miejsca — Fundamental Concepts of Physics and their Most Recent Changes 5, Über die Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung e, Raum, Ether- und Feld-problem der Phy-sik 7 układają się doskonale w ramki problematyki historii fizyki, a na-pisana wspólnie z L. Infeldem książka Ewolucja fizyki8 jest faktycznie w pewnym ujęciu historią fizyki i rozwoju idei fizycznych. I. E. Tamm niejednokrotnie w swoich wystąpieniach na seminariach i w swoich pra-cach drukowanych, pośredno lub wprost podkreślał ważność zgłębienia oryginalnych prac wielkich twórców fizyki dla tych, którzy nie poprze-stają tylko na rozwijaniu istniejących w fizyce teorii lecz także dążą do wzbogacenia tej nauki w nowe fundamentalne idee uczeni, których ambi-cją jest iść własną słuszną drogą w odkrywaniu tajemnic przyrody 9. Stu-dia z zakresu historii fizyki były nieodłącznym elementem twórczości prawie każdego z wielkich fizyków. Oddziaływanie bowiem idei i metod badawczych genialnych odkrywców czasów wcześniejszych jest
nie-zmiernie wielkie i określa w znacznym stopniu kierunki i charakter ba-dań współczesnych.
Doniosłość szerokiego udostępnienia źródeł naukowych zrozumiano już dawno i powszechnie. W różnych krajach wydawane są zbiorowe dzieła wybitnych uczonych. Niemieckie wydawnictwo Ostwald's Klassi-ker der Exacten Wissenschaften zyskało sobie zasłużoną światową
po-1 M. P l a n c k : Das Prinzip der Erhaltung der Energie. Leipzig 1887. B. G. 1 eubner.
2 M. P l a n c k : Vorlesungen über Thermodynamik. Leipzig 1897. B. G. Teubner. ' M a x L a u e v.: Geschichte der Physik. Bonn 1950. Athenäum—Verlag. 4 L o u i s B r o g l i e d e : Sur les Sentiers de la Science. Paris 1960. Albin Michel.
6A . E i n s t e i n : Fundamental Concepts of Physics and their Most Recent Changes. St. Louis Post-Dispatch, 9 December 1928 Supplement.
8 A. E i n s t e i n : Uber die Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung. „Physikalische Zeitschrift" 1909 z. 10 s. 817.
7 A. E i n s t e i n : Raum-, Äther- und Feld-problem der Physik. „Forum Philo-sophicum" 1930 z. 1 s. 173.
8 А. Эйнштейн, JI. И н ф е л ь д : Эволюця физики. Москва-Ленинград 1948. ОТИЗ; перевод из английского языка.
pularność. W ZSRR systematycznie wydaiwane są w tłumaczeniu na ję-zyk rosyjski dzieła klasyków fiję-zyki, nie zaprzestano ich wydawania na-wet w najtrudniejszych dniach II wojny światowej. W nowym polskim piśmiennictwie' bodajże jedną z pierwszych pozycji z zakresu udostęp-nienia polskiemu czytelnikowi literatury źródłowej była książka M. Gro-towskiego, M. Sadzewiczowej, M. Wernera i S. Ziemeckiego, wydana w Warszawie w 1931 roku. „Wydając niniejszy zbiór prac oryginalnych wybitnych fizyków, chcielibyśmy zapełnić tę lukę w skromnym tylko zakresie..." 10 — piszą autorzy w przedmowie.
Studiowanie dzieł oryginalnych i analizowanie więzi między praca-mi różnych twórców daje studiującemu pełniejszy obraz rozwoju po-glądów na zjawiska przyrody, głębsze zrozumienie interpretacji tych zjawisk. Twórczo pracującemu fizykowi lektury takie dają śmiałość sa-modzielnego tworzenia, pozwalają krytycznie podejść do istniejących pojęć i teorii fizycznych, prawidłowo planować pracę własną, selektyw-nie i racjonalselektyw-nie dobierać piśmiennictwo odnośselektyw-nie opracowywanych za-gadnień.
Zauważyć łatwo, że studiujący z trudem przyswaja sobie idee fizy-ki współczesnej, zwłaszcza idee teorii kwantów. Temu zagadnieniu po-święcono wiele miejsca. Między innymi na konferencji w sprawach nowych metod nauczania fizyki, w USA — Seattle, w 1965 г.; jako śro-dek zaradczy zalecano bardziej drobiazgowe omawianie oryginalnych eksperymentów leżących u podstaw kwantowej teorii, a więc przedsta-wienie studiującym historycznego rozwoju j e j podstaw. W rezultacie ukazała się niewielkiej objętości książka G. L. Trigga Crucial
Experi-ments in Modern Physics и, w której autor daje, ilustrując obszernymi cytatami z prac oryginalnych, zarys powstania pojęcia kwantu, opis za-gadnień przemiany pierwiastków, historię wprowadzenia do fizyki współczesnego pojęcia atomu i jądra atomowego, powstanie idei dualiz-mu korpuskularno-falowego materii. Analogiczny prawie cel — poda-nie rozwoju historycznego podstaw eksperymentalnych fizyki dla zrozu-mienia jej współczesnych tendencji rozwojowych postawił sobie także autor niewielkiej objętości książki The Great Experiments in Physics — H. Lipson 12. Daje w niej krótki opis ewolucji nauki o ruchu, o atmo-sferze ziemskiej, o cieple, gazach, o głosie i świetle, magnetyzmie i elek-tryczności, o promieniowaniu, o budowie materii i budowie atomów; książka jest bogato ilustrowana cytatami i rysunkami z prac oryginal-nych. Obaj autorzy nie są specjalistami z historii fizyki — są aktywnie pracującymi fizykami. Obaj oni odczuwali potrzebę zapoznania się z roz-wojem fizyki — na użytek własnej pracy naukowej.
Ciekawą wypowiedź o więzi historii fizyki z oryginalną twórczością współczesnych i o znaczeniu dla nich prac źródłowych możemy zna-leźć w posłowiu S. I. Wawiłowa — tłumacza Optyki I. Newtona na język rosyjski: „W wieku XIX Optykę pamiętali i znali tylko historycy i od-dzielne miejsca w t e j książce wydają się być zupełnie nowymi. W na-szych czasach [ ] teoria falowa sama spotkała się z trudnościami
10 M. G r o t o w s k i , M. S a d z e w i c z o w a , W. W e r n e r , S. Z i e m e c k i : Dzieje rozwoju fizyki. T. 1. Warszawa 1931. Mathesis Polska. Z przedmowy do I
wy-dania z 1913 r.
11 G. L. T r i g g: Crucial Experiments in Modern Physics. New York 1971. Com-pany Van Nostrand.
12 H. L i p s o n : Great Experiments in Physics. Edinburgh 1968. Oliver Boyd.
160 Z. Strugalski
w zetknięciu z faktami. Czynione są próby wskrzeszenia teorii larnej lub znalezienia dróg kompromisu między poglądami korpusku-larnym i falowym, pojawia się potrzeba w nowych kategoriach inter-pretować interferencję, dyfrakcję i polaryzację. Optyka Newtona nabie-ra w związku z tym chanabie-rakteru nieoczekiwanej nowości i świeżości. Moż-liwe, że to szczególne zainteresowanie w naszych czasach hipotezami Newtona okaże się nie długowieczne, jednak podstawa eksperymentalna
Optyki ma wartość nieprzemijającą" 13.
Nie tylko fizyków jednak interesuje i powinna interesować historia fizyki. Jest ona ważnym przecież elemenltem w historii kultury ludzkiej w ogóle. Nikt zapewne nie zaprzeczy, że duchowa, moralna i materialna kultura danej epoki uwarunkowana jest poziomem wiedzy, techniki i technologii owego czasu — te zaś poziomem wiedzy fizycznej. Nad-zwyczaj trafnie i doskonale zwięźle w interesującym nas aspekcie opi-suje proces rozwoju fizyki prof, dr A. Piekara w rozdziale 12 swej książ-ki Nayiaśnieyszemu y Naypotężnieyszemu Panu u, pisząc o kamieniach milowych w rozwoju fizyki: „Fizykę uprawiali już mędrcy Starożytności. Ale nauką, we wspomnianym znaczeniu tego słowa, fizyka stała się do-piero w epoce Odrodzenia. Bez wielkiej przesady można powiedzieć, że nauką eksperymentalną i ścisłą uczynił ją Galileusz. Jego doświadczenia ze spadaniem ciał — jak głosi legenda — z pochyłej wieży w Pizie stały się początkiem współczesnej nauki fizyki. A gdy Newton dał jej formę matematyczną, fizyka stała się potężnym narzędziem badania przyrody. Od tej pory zaczął się bezprzykładny, oszałamiający rozwój naszej wie-dzy o świecie. Coraz szybciej mnożyły się odkrycia eksperymentalne, powstawały nowe koncepcje teoretyczne, powstawało prawdziwe nau-kowe rozumienie zjawisk przyrody.
Zaczęliśmy się lepiej i inaczej przyglądać przyrodzie i rozgrywają-cym się w niej zjawiskom. Wśród dzikich krajobrazów i bezdroży za-częły się pojawiać ścieżki i drogi Nauki. Pędziliśmy i pędzimy wzdłuż nich coraz prędzej. Roztaczają się przed nami coraz piękniejsze widoki, coraz nowsze, niekiedy nie przewidywane i nie przeczuwalne. Nasz wóz pędzący coraz szybciej — to coraz lepsze i potężniejsze metody ba-dania. Ulepszamy je ustawicznie i doprowadzamy do doskonałości. Więc coraz prędzej, na drodze rozwoju Nauki, mijamy kamienie milowe".
Chciałoby się zacytować cały niemalże tekst profesora A. Piekary. Roztacza on przed czytelnikami użyteczny dla ilustracji naszych roz-ważań rozwój zdarzeń dramatycznych, obfitujący w porażki i wspaniałe zwycięstwa, zdarzeń które doprowadziły do dzisiejszej cywilizacji, do rewolucji naukowo-technicznej, która musi spowodować kolejno zmiany w całej naszej kulturze.
Czyż te elemen/ty dziejów ludzkości mogą nie interesować tych, któ-rzy tak wiele miejsca poświęcają historii rodów panujących, historii wojen i działań politycznych? Czyż nie należy doszukiwać się silnych charakterów u twórców fizyki, o wiële silniejszych i głębszych od cha-rakterów dotychczas w historii w ogóle przedstawianych? W historii fizyki można napotkać zdumiewające przykłady hartu woli, mrówczej pracowitości, całkowitego podporządkowania życia idei przewodniej.
13 И. Н ю т о н : Оптика. Перевод С. И. В а в и л о в а . Москва 1954. Гос. Тех. Теор. Литер.
14 A. P i e k a r a : Nayiaśnieyszemu у Naypotężnieyszemu Panu. Rozdz. 12 — „Kamienie milowe w rozwoju fizyki". Wairszawa 1976. Pax.
Na tle analizy charakterów twórców w połączeniu z analizą procesu tworzenia i warunków pracy w uprawianej przez nich dziedzinie fizyki spotykamy się z, możliwością przeprowadzenia badania działalności móz-gu ludzkiego. Takie studia już od dawna przedsięwzięto i można tu, dla przykładu, podać książkę R. Tatona Causalités et accidents de la
décou-verte scientifique 1S. Każde odkrycie dokonane przez uczonego jest re-zultatem przewidywania wynikającego z analogii i porównań, oryginal-ności spojrzenia; nie małą rolę gra jednak przypadek. U Rutherforda, na przykład w pracy Forty years of Physics nadzwyczaj wyraziście opi-sany jest proces odkrycia jądra atomowego; „Niegdyś przyszedł do mnie Geiger i powiedział: «Czy nie uważa Pan, że nastała pora aby młody Marsden, którego uczę metod radioaktywnych, rozpoczął ptrosite
bada-nia?« Ja byłem tego samego zdania, zatem odpowiedziałem: »Czyż nie należałoby powierzyć mu rozpatrzenia czy nie mogą niektóre cząstki alfa rozpraszać się na duży kąt?« Powiem wam w sekrecie, że nie prze-widywałem, aby one mogły tak rozpraszać się, ponieważ wiadomo było, że cząstki alfa — to szybkie masywne cząstki o nadzwyczaj dużej energii. Można przekonać się, że jeśli szerokie rozpraszanie jest rezul-tatem sumowania się dużej liczby małych rozproszeń, to prawdopodo-bieństwo rozproszenia cząstki alfa jest bardzo małe. Pamiętam, że
po dwóch lub trzech dniach zaszedł do mnie bardzo wzburzony Geiger i powiada: »Udało się nam zaobserwować cząstki alfa odrzucane do tyłu...« Było to najbardziej nieprawdopodobnym zdarzeniem, jakie przy-padło mi przeżyć. Było to prawie tak nieprawdopodobne, jakgdybyście wystrzelili 15 calowy pocisk w kartkę bibułki papierosowej, a on po-wróciłby i ugodził w was. Po rozmyślaniach zrozumiałem, że takie roz-proszenie winno być rezultatem zderzenia jednokrotnego i, po dokonaniu obliczeń, zobaczyłem, iż nie jest możliwe uzyskanie wartości tego rzędu inaczej jak przy założeniu istnienia układu, w którym większa część masy atomu skoncentrowana jest w małym jądrze" 16. Max Plane dro-biazgowo opisał w pracy Zur Geschichte der Auffindung des
physika-lischen Wirkungsquantums, jak doszedł w roku 1900 do wprowadzenia
kwantu działania h do fizyki1 7. J. Perrin w książce Les Atomes opisał, w jaki sposób doszedł do eksperymentalnego uzasadnienia istnienia
ato-mów i molekuł18. Przykładów można przytaczać wiele — każdy z nich
daje materiał do dogłębnej analizy procesu twórczego myślenia.
Często podkreśla się rolę przypadku w odkryciach naukowych, wielu fizyków opisuje takie zdarzenia; sam miałem szczęście doświadczyć cze-goś takiego w e własnej pracy badawczej w laboratoriach.
Może historia fizyki powinna zainteresować ekonomistów, socjologów, ludzi zarządzających gospodarką narodową, planujących rozwój tech-niki i nauki w skali krajowej i międzynarodowej. Daje ona niezwykle cenny materiał do analizy mechanizmu postępu naukowego i praw roz-woju nauki.
Zarysowany tu zbiór różnych sfer działalności ludzi, gdzie historia fizyki powinna wywrzeć istotny wpływ, może być istotnie rozszerzony.
15 R. T a t o n: Cusalites et accidents de la découverte scientifique. Paris 1955. Masson.
1в E. R u t h e r f o r d : Forty years of Physics. Background to Modern Science.
Cambridge 1940 s. 47—74.
17 M. P l a n c k : Zur Geschichte der Auffindung des Physikalischen Wirkungs-quantums. „Naturwissenschaften" 1943 z. 31 s. 158.
18 J. P e r r i n : Les Atomes. Paris 1927. Felix Alcan. I i
162 Z . Strugalski
Poprzestańmy tylko na przytoczonym wyżej. Wystarczy to aby stwier-dzić, że znajomość historii fizyki jako działu historii nauki staje się koniecznością ludzi pracujących w różnych dziedzinach. Wynika jednak z powyższego i to, że wykłady z zakresu historii fizyki i seminaria win-ny obejmować różne programy w zależności od tego, dla kogo są prze-znaczone. Inaczej prowadzić je należy dla fizyków, inaczej dla filozo-fów, ekonomistów, techników, psychologów. Programy należy układać w korelacji z kręgiem zainteresowań potencjalnych uczestników semi-narium lub słuchaczy wykładów.
Ograniczę się tu do krótkiego scharakteryzowania seminariów wykła-dów z historii fizyki, jakie, moim zdaniem, winny być prowadzone dla studentów fizyki i fizyków twórczo pracujących.
W Instytucie Fizyki Politechniki Warszawskiej już od lat czterech prowadzone są zajęcia z historii fizyki. Prowadziłem je sam i nadal pro-wadzę. Początkowo, w ciągu lat 1973—1976 włącznie, zagadnienia z hi-storii fizyki wchodziły w wymiarze około 50% zawartości wykładu „Podstawy eksperymentalne fizyki" prowadzonego dla doktorantów Po-litechniki Warszawskiej i dla niektórych asystentów Instytutu Fizyki. Wykład prowadzony po dwie godziny tygodniowo, w ciągu ośmiu se-mestrów, objął takie działy jak mechanika, ciepło, akustyka, promienio-wanie elektromagnetyczne, budowa atomowa i molekularna materii, fizyka relatywistyczna, fizyka kwantów, problemy astrofizyki. Szcze-gólną uwagę zwracałem na ewolucję poglądów na zjawiska przyrody, na metodologię badań fizycznych. W wykładzie posługiwałem się orygi-nalną literaturą naukową, przytaczałem obszerne cytaty z dzieł oryginal-nych. Nie pomijałem podawania charakterystyk wybitnych fizyków. W rezultacie udało mi się zgromadzić notatki i wyciągi z prac oryginal-nych, które w wielu przypadkach wykorzystuję do opracowań tego ro-dzaju, jakie niedawno opublikowałem z okazji 75-lecia odkrycia kwantu działania 19. Materiały te mogą być wykorzystywane przez uczących się i wykładających w latach następnych.
Od roku bieżącego prowadzone jest dla studenltów semestru VIII Wy-działu Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej seminarium z hi-storii fizyki objęte obowiązującym programem studiów. Specjalnie do-łożyliśmy starań, aby na studiach z fizyki w Politechnice Warszawskiej wprowadzonych przed około czterema laty, zagadnienia historii fizyki miały odpowiednią rangę. Co tydzień studenci zbierają się na dwie go-dziny, dyskutują nad treścią opracowanego i wygłaszanego przez trzy-osobowy zespół studencki referatu. Tematyka obejmuje między innymi następujące problemy: R o z w ó j p o j ę c i a f i z y c z n e g o e n e r -g i a ; D z i e j e w p r o w a d z e n i a d o f i z y k i p o j ę c i a k w a n t u d z i a ł a n i a — s t a ł e j P l a n c k a ; E w o l u c j a p o g l ą d ó w na i s t o t ę c i e p ł a ; H i s t o r i a r o z w o j u m e c h a n i k i ; H i s t o r i a r o z w o j u n a u k i o e l e k t r y c z n o ś c i i m a g n e t y z m i e ; H i s -t o r i a b a d a n i a z j a w i s k o p -t y c z n y c h ; E w o l u c j a p o j ę ć : p r z e s t r z e ń , c z a s , m a t e r i a ; P o j ę c i e e t e r u w f i z y c e ; R o z w ó j p o g l ą d ó w na b u d o w ę a t o m o w o - m o l e k u l a r n ą m a t e r i i ; D z i e j e o d k r y c i a j ą d r a a t o m o w e g o .
Zagadnienia z historii fizyki wchodzą do programu studiów z zakre-19 Z. Strugalski: W 75-lecie wielkiego odkrycia Маха Plancka — Funda-mentala stała przyrody h. „Kwartalnik Hisitarii Nauki i Techniki" T. 21:1976 z. 3 s. 393.
su fizyki w Uniwersytecie Warszawskim — prowadzi je prof, dr Andrzej Wróblewski. O wykładach tych mówił on na Sympozjum Historii Fizyki jakie odbyło się w Pałacu Staszica wczesną wiosną bieżącego roku.
Historią fizyki interesują się coraz szersze kręgi studentów studiu-jących nauki techniczne. Studenci różnych wydziałów Politechniki War-szawskiej coraz częściej domagają się prowadzenia zajęć z zakresu hi-storii techniki. Jak komunikuje prof. Alfred Wiślicki „W semestrze let-nim 1974 r. przeprowadzono na Wydziale Samochodów i Maszyn Robo-czych Ciężkich eksperymentalny cykl wykładów z historii techniki. Po-traktowano je jako obowiązkowe dla dyplomantów kursu
magisterskie-go..." 20.
Sądzę, że nastał czas kiedy należy rozpocząć bardziej niż dotychczas intensywną pracę nad zaopatrzeniem chcących studiować historię fizyki w odpowiednie pomoce dydaktyczne. Czy należałoby stwarzać jakiś jed-nolity program zajęć z historii fizyki? Zapewne nie, jak już powiedzia-łem — program winien być dostosowany do audytorium i obejmować, w zależności od zainteresowań słuchaczy, różne aspekty przedmiotu.
20 A. Wiślicki: Wykłady z historii techniki na Politechnice Warszawskiej. .Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" Т. 2 Ы 976 z. 3 s. 614,—
