A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOU A LINGUI STICA 3, 1982
Z d z i s ł a w a S ta s z e w s k a
SEMANTYCZNE PRZECZYNY WAHAŃ I ZMIAN RODZAJU GRAMATYCZNEGO RZECZOWNIKÓW RODZIMYCH
W JĘZYKU POLSKIM1
P rz y c z y n y wahań i zmian r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o rzeczow ników o r o d z a j u konw encjonalnym , zarówno ro d z im y c h , J a k i obcego pocho d z e n i a , s ą n a t u r y b ą d ź t o ( c z ę ś c i e j ) s e m a n t y c z n e j , b ą d ź t e ż ( r z a d z i e j ) f o r m a l n e j ( m o r f o l o g i c z n e j ) . Wśród rz eczow ników r o dzim ych, k t ó r y c h r o d z a j g ra m a ty c z n y u s t a l i ł s i ę w o p a r c i u o u - d z i a ł czynników f o r m a ln y c h n a l e ż y w ym ienić, m a ją c e w y r a z i s t ą budowę, formy r o d z a j u n i j a k i e g o t y p u p r z e s t w o r z e , k t ó r e f u n k c j o n o w a ły w h i s t o r i i j ę z y k a o b o c z n i e z dwurodzajowyml wyrazami t y p u p r z e s t w o r z . Także a l t e r n a c j e t y p u l i s t , l i ś ć || l i ś c i e r o z s t r z y g n i ę t e z o s t a ł y zw ykle na k o r z y ś ć rzecz o w n ik ó w s y n g u l a t y w - n ych w w i e l u wypadkach u tw o rz o n y c h w t ó r n i e ze z d e p l u r a l i z o w a n y c h k o l e k t i w ó w . R zec zo w n ik i b ę d ą c e pierw szym cz łone m a l t e r n a c j i Jaw II j a w a , karm II k a rm a , z a k o ń czo n e p i e r w o t n i e n e s p ó ł g ł o s k ę wa rgową p a l a t a l n ą , z m i e n i ł y r o d z a j z dawnego ż e ń s k i e g o n a m ęski w zw ią zk u z z a n ik i e m m ię k k o ś c i s p ó ł g ł o s e k wargowych w p o z y c j i w y g ło s o w e j2 .
1 A r ty k u ł t e n s ta n o w i f r a g m e n t ro z p raw y d o k t o r s k i e j p t . "U- s t a l a n i e s i ę r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o wybranych rz ecz ow ników w j ę zyku p o l s k i m " . W skazuje s i ę w n i e j n a c z y n n i k i m a ją c e wpływ na k s z t a ł t o w a n i e s i ę r o d z a j u g r a m a ty c z n e g o w j ę z y k u p o l s k i m r z e c z o wników, w k t ó r y c h zmiana r o d z a j u to w a r z y s z y z m i a n i e N s g . P r z e d m i o t a n a l i z y s t a n o w i ą wyrazy w y k a z u ją c e w p o l s z c z y ź n i e h i s t o r y c z n e j w a h a n ia , J e ś l i c h o d z i o t ę k a t e g o r i ę g r a m a t y c z n ą . Wahania i zm iany r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o spowodowane s ą b ą d ź p r z e z r o d z a j n a t u r a l n y , b ą d ź p r z e z c z y n n i k i n a t u r y s e m a n t y c z n e j l u b f o r m a l n e j ( m o r f o l o g i c z n e j ). 2
-Z n a c z n i e c z ę ś c i e j j e d n a k o r o d z a j u gram atycznym danego r z e c z o w n ik a d e c y d u j ą c z y n n i k i s e m a n t y c z n e , a w śró d n i c h n a j w a ż n i e j s z a r o l a p r z y p a d a synonimom i wyrazom b li s k o z n a c z n y m ; w z g lą d n a h i p e r o n i m y , a n to n im y c z y d ą ż n o ś ć do u n i k a n i a homonimów odgrywa t u z n a c z n i e m n i e j s z ą r o l ę . P r z y c z y n y n a t u r y z n a c z e n i o w e j wywie r a j ą wpływ n a r o d z a j g r a m a t y c z n y z w ła s z c z a t a k i c h rz e c z o w n ik ó w , k t ó r e m a ją r o d z i n ę wyrazów; o r o d z a j u gram atycznym rzeczow ników pozbaw io n y ch r o d z i n y wyrazów d e c y d u j ą względy f o r m a l n e .
W a r t y k u l e tym z a g a d n i e n i e k a t e g o r i i r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o rz ecz ow ników ro d z im y c h z o s t a ł o omówione na p r z y k ł a d z i e 6 7 p a r wyrazów, k t ó r e w y k a z u ją w a h a n ia b ą d ź zmiany r o d z a j u n a g r u n c i e J ę z y k a p o l s k i e g o w o k r e s i e c z a s u wyznaczonym p r z e z m a t e r i a ł s ł o wników: s t a r o p o l s k i e g o i D o r o s z e w s k i e g o . W k r ę g u n a s z y c h z a i n t e r e s o w a ń p o z o s t a ł a t a g r u p a r z e c z o w n i ków, w k t ó r e j z m i a n i e r o d z a j u t o w a r z y s z y zm iana z a k o ń c z e n i a w N s g . C h o d z i - t u . o zmiany w o b r ę b i e r o d z a j ó w m ęskiego i ż e ń s k i e g o , n p . objaw ii ob j a w a , m ęsk ieg o i n i j a k i e g o , n p . cud llcudo o r a z ż e ń s k i e g o i n i j a k i e g o , n p . chowanka IIchowanko.
Sprawę p r z y n a l e ż n o ś c i rz ecz o w n ik ó w do k t ó r e g o ś z t r z e c h r o d z a jó w r o z p a t r u j e s i ę . t u w z w ią z k u ze z r ó ż n ic o w a n ie m formalnym wyrazów, w o p a r c i u o s u f i k s y z w ią z a n e z o k re ś lo n y m wyrazem. Ro- d 2a j g r a m a ty c z n y j e s t w ię c t u t a j t r a k t o w a n y w a s p e k c i e m o r f o l o g ic z n y m . Chodzi o z j a w i s k a z p o g r a n i c z a f l e k s j i i s ł o w o t w ó r s t w a . N a le ż y d o d a ć , ż e m a t e r i a ł , na k t ó r y s k ł a d a j ą s i ę J e d y n i e r z e c z o w n i k i p o s p o l i t e ^ , s ta n o w i l i t e r a c k a odmiana J ę z y k a p o l s k i e g o , t y l k o w s p o r a d y c z n y c h wypadkach k o n f r o n to w a n a z p o l s z c z y z n ą mó w i o n ą . P o m i n i ę ty z o s t a ł t a k ż e m a t e r i a ł gwarowy.
cz y n y wahań i zmian r o d z a j u g r a m a ty c z n e g o rz ecz o w n ik ó w ro d z im y c h w j ę z y k u p o l s k i m , RKJ ŁTN 1980, t . XXVI.
J W o d n i e s i e n i u do nomina p r o p r i a spraw a wahań r o d z a j u g r a m a ty cz n eg o s t a j e s i ę osobnym problem em . N azew nictw o, o p r ó c z praw o g ó l n y c h , k tó ry m p o d le g a j ę z y k , p o s i a d a sw oją s p e c y f i k ę sw oje odm ienne p ra w a, p o r . z t e g o z a k r e s u p r a c e H. W a s z к i s , Ro d z a j g r a m a ty c z n y n i e k t ó r y c h nazw g e o g r a f i c z n y c h w u t w o r a c h J . U. N iem ce w icza , [w : ] S t u d i a ję z y k o z n a w c z e p o św ię c o n e P r o f . Dr S. R ospcndow i, Wrocław 1966, s . 16 1-16 3 o r a z К . L. N a 1 i b o w a, Genus v e r s u s s e x u s . P r o f e s s i o n i T i t l e s , Working T i t l e s and S u r names f o r Women i n C o ntem porary S t a n d a r d P o l i s h , B ern 1973 - p r a c a o j ę z y k u p o l s k i m n a p i s a n a po a n g i e l s k u i wydana n a Z a c h o d z ie d o t y c z y w ą s k i e g o z a g a d n i e n i a , ja k i m s ą nazwy f o r m a l n i e r . męs k i e g o , k t ó r e mogą t e ż o z n a c z a ć o so b y o r o d z a j u n a t u r a l n y m ż e ń s k i a ( z a s ł u ż o n y p r a c o w n ik J a n i n a Nowak).
R o d z a j g r a m a ty c z n y wyrazów ro d z im y c h j e s t w w i ę k s z o ś c i p r z y padków o d z i e d z i c z o n y z doby p r a s ł o w i a ń s k i e j . D l a t e g o u w z g lę d n i e n i e p odstaw y p r a s ł o w i a ń s k i e j j e s t t u nieodzowne^*. R z e c z o w n ik i w y k a z u ją c e w a h a n ia pod względem r o d z a j u k o n f r o n to w a n o z e stan em w i n n y c h J ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h '’ . N a le ż y Je d n a k z a z n a c z y ć , ż e n i e podejmowano w tym z a k r e s i e s z e r z e j z a k r o j o n y c h b a d a ń h l s t o r y c z n o - Ję z y k o w y ch .
Problem wahań i zmian r o d z a j u g r a m a ty c z n e g o r z e c z o w n i k a na g r u n c i e o g ó l n o s ł o w i a ń s k i m j e s t og ro m n ie i n t e r e s u j ą c y , j e d n a k , p e ł n e j e g o o p r a c o w a n i e s t a n i e s i ę m ożliw e d o p i e r o po dokładnym p r z e ś l e d z e n i u t e g o z a g a d n i e n i a w p o s z c z e g ó l n y c h J ę z y k a c h s ł o - w i a ń s k i c h ^ .
A r t y k u ł n i n i e j s z y pośw ięc o n y J e s t a n a l i z i e rz ecz o w n ik ó w , d l a k t ó r y c h można w skazać n a s e m a n ty c z n e p r z y c z y n y wahań i zmian r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o . Na u s t a l e n i e s i ę r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o rz ecz o w n ik ó w t e j g ru p y w p ły w a ją , o p r ó c z c z y n n ik ó w fo r m a ln y c h ( g ł ó w n i e z a k o ń c z e n i a w N s g ) , i c h z w ią z k i s e m a n ty c z n e z innymi
U
Nie zawsze J e s t t o j e d n a k m o ż liw e , bo S ło w n ik p r a s ł o w i a ń s k i j e s t n i e k o m p l e t n y , a i n n e s ł o w n i k i e t y m o l o g i c z n e c z ę s t o n i e p o d a j ą p i e r w o t n e j p o s t a c i w y ra z u .
Podawane w n a w i a s a c h i n n o s ł o w l a ń s k i e o d m ian k i omawianych wyrazów cytow a ne s ą z n a s t ę p u j ą c y c h słow ników : A. B r ü c k n e r , S ło w n ik e t y m o l o g ic z n y j ę z y k a p o l s k i e g o , Warszawa 1957} J . G e b a u e r , S l o v n i k s t a r o c e s k ÿ , t . I - I I , P r a h a 1970; S . H r l n c z e n k o , S t o v a r , u k r a i n s k o j mowy, t . I - I I , Kylw T907- - 1 9 0 9 ; y . M a с h e к , E t y m o lo g ic k y s l o v n i k j a z y k a c z e s k é h o a s l o v e n s k é h o , P r a h a 1957; F . M i к 1 о s i c h , E t y m o l o g i s c h e s W ö rte rb u ch d e r s l a v i sehen S p r a c h e n , Wien 1886; A. H u k a , S ło w n ik d o l n o s e r b s k e j e r ë c y a j e j e n a r ë c o w , t . I - I I I , P e t r o g r a d - - P r a h a 1911-1928; F . S ł a w s k i , S łow nik e t y m o l o g ic z n y j ę zy k a p o l s k i e g o , Kraków 1952 i n . ; S łow nik p r a s ł o w i a ń s k i pod r e d . F . S ł a w s k i e g o , t . I - I I I , Wrocław 197**-19/9; I . I . S r l e z n l e w s k i j , K a t i e r i a ł y d l a s ł o w a r i a d r l e w n i e r u s - skogo j a z y k a , t . I - I I I , Moskwa 1958; М. V a s m e r , R u s s i s c h e s e t y m o l o g i s c h e s W ö rte rb u c h , t . I - I I I , H e i d e l b e r g 1 9 5 3 -1 9 5 8 . ^ S t a n w j ę z y k i b u ł g a r s k i m z r e f e r o w a ł a II. O r z e c h o w s k a , Wpływ n i e b a ł k a ń s k l c h języków s ł o w i a ń s k i c h n a u s t a l e n i e r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o n i e k t ó r y c h rzeczow ników w b u ł g a r s k i m j ę z y ku l i t e r a c k i m , p r a c a n a VII Międzynarodowy K o n g re s S la w i s t ó w w W arszawie 1973, С w:] 2 p o l s k i c h s tu d ió w s l a w i s t y c z n y c h , s e r i a 4, J ęz y k o zn aw stw o , Warszawa 1972, s . 2 5 ^ - 2 7 2 . W o d n i e s i e n i u do j ę zyka p o l s k i e g o 1 r o s y j s k i e g o p ro b le m t e n p o r u s z a J . W a w r z y ń c z y k , O r o d z a j u gramatycznym w y b ra n e j g r u p y rzeczow ników p o l s k i c h i r o s y j s k i c h , " S l a v i a O r i e n t a l i s " 1976, n r 1. s , 7 3 - 8 6 .
7 w y ra z a m i: synonim am i, a n t o n i m a m i , h ip e ro n im a m i , k t ó r e w skazu j ą t u d ro g ę p o s z u k iw a ń f i l o l o g i c z n y c h p r z y w y k o r z y s t a n i u d o s t ę p n y ch s ło w ników . Poddawany a n a l i z i e m a t e r i a ł u ł o ż o n y j e s t w p o s z c z e g ó l n y c h p o d r o z d z i a ł a c h w p o rz ą d k u a l f a b e t y c z n y m .
I . Wzajemny wpływ synonimów i wyrazów b l i s k o z n a c z n y c h
1. B ą j o r II b a j o r a II b a j o r o ’ b ł o t n i s t a k a ł u ż a , bagno*
Maskulinum b a j o r (w s ł o w n i k a c h e t y m o l o g i c z n y c h w s k a z u j e s i ę n a z w ią z e k t e g o w yrazu z * b a n i o r ) ź r ó d ł a n o t u j ą z XVIII i XIX w . , p o r . : "Baba n i o s ł a s z c z e n i ę t a do b a j o r u " - SL z P o t o c k i e g o ; " [ . . . ] w r a c a ł z b a j o r ó w i k ę p w i l g o t n y c h " - SD z S i e n k i e w i c z a . Formę r . ż e ń s k i e g o b ą j u r a ( p o r . u k r . d i a l , b a l ' u r a ' z dy sy m i- l a c j ą n w i ) SD c y t u j e d w u k r o t n i e z XIX w .: " B ł o t o po o s i e , w i- d z ę - b a j u r a - z G r u s z e c k i e j ; "Na ś r o d k u w si w p o p r z e k d r o g i w i e c z n a b a j u r a , n i e d o s t ę p n a to w a r z y s z k a w io s e k p o l e s k i c h " - z D z i e r z k o w s k i e g o . P o r . b l i s k o z n a c z n e f k a ł u ż a n o to w a n e od XV w. D la n b a j o r o e g z e m p l i f i k a ć j ę z n a jd u je m y d o p i e r o w SD; s ą t o c z t e r y c y t a t y z XIX i XX w ., p o r . : " z n a ł k a ż d e b a j o r o , g d z i e zim ow ały r y b y pod lodem" - z W a s i l e w s k i e j : "B y ło t o c z a r n e r o z l a n e b a j o r o p r z e c h o d z ą c e n i e p o s t r z e ż e n i e w b a g n i s t e ł ą k i " - z K r z y w i c k i e j . Neutrum t o w s p i e r a n e j e s t p r z e z to ż s a m e pod w z g lę dem r o d z a j u b l i s k o z n a c z n e r z e c z o w n i k i b a g n o , b ł o t o , j e z i o r o , t r z ę - s a w i a k o , k t ó r e p r z y c z y n i ł y s i ę z p e w n o ś c ią do j e g o z w y c i ę s t w a . 2 . Bróg U broga ’ s t ó g s i a n ą l u b z b o ż a p r z y k r y t y daszkiem * M askulinum b r o g ( p s ł . * b o r g t , s t c z e B . XIV-XV w. b r a h u k r . o b o r l h ) n otow ane j e s t w s ł o w n i k a c h j ę z y k a p o l s k i e g o z o k r e s u 7
Wymienione t u p r z y c z y n y zmian r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o d l a wy b r a n y c h p r z y k ła d ó w X V I-w iecznych p o d a j e М. К a r p 1 u k , S e m an ty cz n e p odstaw y zmian r o d z a j u g ra m a ty c z n e g o w p o l s z c z y ź n i e XVI w. [w : ] T e k s t i j ę z y k . P roblem y s e œ a n ty c z n e 197^, s . 201- - 2 2 4 .
XIV-XX w . , p o r . "Do brogów c i ą g n ą wozy" - SD z D o b r o w o ls k i e g o . P o r . t a k ż e no to w an e od s t a r o p o l s z c z y z n y b l i s k o z n a c z n e m s t ó g , n p . " s t ó g , kupa w i e l k a s i a n a n a k s z t a ł t b r o g u " (w d e f i n i c j i S L ); • " W idziałem dwie s t e r t y p s z e n i c y i dwa s t o g i s i a n a " - SD ze S t a s z i c a .
Formę r . ż e ń s k i e g o b r o g a SL i SW p o d a j ą b e z e g z e m p l i f i k a - c j i . Być może n a r o d z a j t e g o r z e c z o w n i k a o d d z i a ł a ł o zn a n e j u ż w XVIII w. b l i s k o z n a c z n e f s t e r t a ; n a z w ią z e k zn a cze n io w y m ię dzy tymi dwoma wyrazam i w s k a z u je cytowany w SW s . v . s t e r t a c y t a t z W. P o t o c k i e g o : "Choć t e g o r o k u w s z ę d z i e sowitem s t e r t y , n i e t y l k o b r o g i n a ł o ż o n e ż y te m " ; p o r . t a k ż e w c y t a c i e w y ż e j . 3 . B rz u c h IIb rzu ch o » c z ę ś ć t u ł o w i a c z ł o w i e k a i wyższych z w ie r z ą t* Oboczność b r z u c h II b r z u c h o ( p s ł . * b r u c h o , b r u c h s t c z e s . b f u c h m a . b fu c h o n , n c z e s . b r i c h || b H c h o , d ł u ż . b r uch li b r u c h o , s t r u s . b r j u c h II b r j u c h o , u k r . d i a l , b r u c h o ) n o t u j ą wszy s t k i e s ł o w n i k i z w y j ą t k i e m K n a p iu s z a , k tó rem u zn a n e j e s t t y l k o m. Forma b r z u c h o cytow ana w S S tp z " B i b l i i Z o f i i " u s t ę p u j e t u pod względem i l o ś c i użyć p o s t a c i m ę s k i e j . P o d o b n ie w SXVI8 i w SL, k t ó r y form ę b r z u c h o o p a t r u j e g w i a z d k ą . W d a l s z y c h s ł o w n i k a c h p r z y t e j f o r m i e t a k ż o w i d n i e j ą k w a l i f i k a t o r y św ia d c z ą c e o J e j powolnym u s t ę p o w a n iu b ą d ź o g r a n i c z a n i u u ż y w a l n o ś c i 9 , P r z y cz ynę t y c h zmian n a l e ż y u p a try w a ć we wpływie s y n o n im ii na u s t a l a n i e s i ę r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o , bowiem, j a k s ł u s z n i e s t w i e r d z a M. K a r p i u k : " fo rm a b rz u c h o j e s t o d z i e d z i c z o n a po ginącym sy n o - n i m i e t r z e wo " R o d z a j n i j a k i n i e u t r z y m a ł s i ę j e d n a k , gdyż Q B rzucho w / s t ę p u j e t u z a l e d w i e 7 r a z y wobec 252 c y t a t ó w d l a m b r z u c h , p o a a j ę za К a r p 1 u k, o p . c i t . , s . 210 , k t ó r a z p r o p o r c j i p o d a n e j w SXVI: b r z ucho 7, b r z u c h 4 03, o d l i c z y ł a z a p i s y b r z u c h a , b rz uchem , b r z u c h u i t p . j a k o n i e i n f o r m u j ą c e o r o d z a j u gram atycznym . 9 SD p r z y p i s u j e j ą ję z y k o w i potocznem u, H. G a e r t n e r (G r a m a ty k a w s p ó ł c z e s n e g o j ę z y k a p o l s k i e g o , Lwów 193G, s . 338- - 3 4 0 ) uważa za gwarową. 10 V P o r . c z e s . s t r e y o , s ł o w a c . ç r e v o , r o s , c z r i s v , ’ i , w p o l . t a k ż e w p o s t a c i f o n e t y c z n e j s t rz e w o (w - S L 'z Vwi !. w SD j u ż t y l k o w p o s t a c i t r z e w i a j a k o p l u r a l e t a n t u m .
p a r a l e l n i e używany, a od XVI w. p r z e w a ż a j ą c y żyw ot (w tym samym z n a c z e n i u ) b y ł r o d z a j u m ę s k ie g o , p o r . n p . " P r o s i ł a p a n n a ś w i ę t a m ę c z e n n i k a , że b y j e j on b r z u c h z l e c z y ł j a on k ł a d ą c r ę c e n a ż y w o t j e j z l e c z y ł j ą " - SXVI ze S k a r g i 1 1 . Tak w ięc__ r z e c z o w n ik b r z u c h z a w d z i ę c z a swój r o d z a j g r a m a ty c z n y synonimowi ż y w o t, k t ó r y j e d n a k w p ó ź n i e j s z y m ro z w o ju le k s y k a l n y m p o z o s t a ł p r z y a r c h a i cznym z n a c z e n i u ’ ż y c i e ' . O próc z omówionych t u synonimów trz e w o i ż y w o t, k t ó r e m i a ł y wpływ n a o b o c z n o ść b r z u c h II b r z u c h o , n i e b e z z n a c z e n i a b y ł t u t a k ż e f a k t , ż e j e s t ona r e j e s t r o w a n a t a k ż e w i n n y c h ję z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h .
4 . Chowanka II chowanko ' m i e j s c e , g d z i e s i ę chowa’
Fem ininum -chowanka n otow ane z XIX i XX w . , w z n . 'schowek* j e d n o u ż y c i e w N p l (w SD w tym z n a c z e n i u z k w a l i f i k a t o r e m daw.) P o r . b l i s k o z n a c z n e f s k r y t k a n o to w a n e od XVIII w . , n p . " [ • • • ] p o r o b i ł r ó ż n e c h y t r e s k r y t k i i schow anka" - SD z A n d r z e j e w s k i e g o . O b e c n ie podstawowym z n a cze n ie m w yrazu chowanka J e s t ' d z i e c i ę c a
n zabawa w c h o w a n e g o ', p o r . w SDî " Z a c z ę ł y s i ę zabawy w chowankę
•i o
--- z H u l k i --- L a s k o w s k ie g o .
Formę r . n i j a k i e g o chowanko SW p o d a j e b e z e g z e m p l i f i k a c j i .
Chrapo t II c h r a p o t a ' c h r y p k a , c h r a p a n i e '
Dla f c h r a p o t ą S S tp p o d a j e j e d e n p r z y k ł a d : " C h r a p o t ą r a u c e - do" - z końca XV w ., w SXVI t a k ż e J e d e n c y t a t : " t e d y z takowego zim na z b y t n i e g o p r z y c h o d z i z e m d l e n ie członków i ż y ł T a k ie ż c h r a - p o t a i p r z e k a z a mowy w i e l i k a " - z K r e s c e n c j u s z a . V nowszych s ło w n i k a c h b r a k e g z e m p l i f i k a c j i . Wymieniony t u synonim p r z e k a z a
' p r z e s z k o d a ' , notow any od XV-XIX w ., mógł s t a n o w i ć o p a r c i e d l a f c h r a p o t ą ł a c . r a u c i t a s f , p o r . t a k ż e c h r y p k a , w XVI w. Jako c h r a p k a , p o r . "Ch r a p k a r a u c i t a s " - w ÜXVI z M ą c zy ń sk ieg o .
11
W tym z n a c z e n i u do XIX w ., SD o p a t r u j e j e k w a l i f i k a t o r e m d a * , d z i ś g w a r.
“ Z'A n o t u j e w tyji z n a c z e n i u formę s c h o wan y , -ec.o, p o r . " L i cz? к- ?.ц-л$\гЛ w a b iły i c h do s c howanego" z K o iła k i e w i c z a .
Forma г . m ę s k ie g o c h r a p o t ( p o r . r o s . c h r a p o k 'd ź w i ę k c h r a p a n i a * ) notowana j e s t z XVIII i XIX w . , p o r . " Ś m i e r t e l n y c h r a p o t b rz m i w u s z a c h j e g o " - SL z P r z y b y l s k i e g o . Pokrewne e t y m o l o g i c z n i e i s e m a n t y c z n i e m c h r a p , no to w an e od XVI w. ( p o r . " R a u c i t a s - c h r a p " - SXVI z C a l e p i n u s a ) i u t r z y m u j ą c e s i ę j e s z c z e w XIX w. w tym z n a c z e n i u , s t a n o w i ł o o p a r c i e d l a formy r . m ęskiego c h r a p o t .
6 . Cud IIcudo ’ z j a w is k o n i e z w y k łe , r z e c z o so b liw a*
T y lk o w S S tp p i e r w o t n e n cudo ( p s ł . * c u d o , G. 6u d e s e , g ł u ż . ïw ô d o , s t r u s . £ u d o , r o s . u k r . c u d o , c z a s . c u d o . £ud m) zgodne pod względem r o d z a j u g r a m a ty c z n e g o z ł a c . m ira c u lu m i m onstrum , n o to w a n e od XIV w ., n i e a l t e r n u j e z form ą r o d z a j u m ęskiego c u d . P o z o s t a ł e s ł o w n i k i z a z n a c z a j ą j u ż w y r a ź n i e r y s u j ą c ą s i ę o b o c z n o ś ć cudo IIc u d . Wynika z t e g o , ż e p o w s t a n i e m cud n a s t ą p i ł o po r o k u 1500; p i e r w s z y p r z y k ł a d p o c h o d z i z " H i s t o r i i A le k s a n d ra " d r u kowanej w 1550 r . : "jemu c u d , k t ó r y w i d z i a ł (c h o d z i o węża z j a j a p t a s i e g o ) , u k a z a ł " w o r y g i n a l e ł a c i ń s k i m : monstrum , q u i d v i -d e r a t , m o n s t r a b a t " . Zmiana r o d z a j u d o k o n a ł a s i ę pod wpływem
15
synonim u d ziw ' , bowiem w s t a r o p o l s z c z y z n i e w yrazy cudo i d ziw używane b y ł y w ym iennie, n p . " c z e k a l i cu d a bożego [ , . . ] n i e u ź r z e - l i n i je d n e g o d z iw u 11 ; w i e l e c u d , w i e l e dziwów u c z y n i ł " - z " R o z m y ś la ń p r z e m y s k ic h " ; ono cudo gdy u ź r z e l i , w szysc y l u d z i e s i ę zu m i e l i , p y t a j ą c , j e ś l i b y k t o b y ł , aby im t e n d ziw w y ło ż y ł" -SXVI z B i e r n a t a z L u b l i n a 1^ .
P o w s t a ł e w t e n s p o s ó b m cud f u n k c j o n u j e od XVI w. do c h w i l i o b e c n e j . W z n . * r z e c z o s o b l i w a ’ u t r z y m u j e s i ę do d z i ś n c u d o ; SD n o t u j e j e w o d n i e s i e n i u do n i e z w y k le p i ę k n y c h przed m io tó w :
Także w z n . ’ g n i e w ' , n a j c z ę ś c i e j w z w r o c i e : mleć c h r a p , por. "Bo i l u d z i e / i prawa c h r a p n a ł o t r y m a ją " - SXVI z K lo n o w ic a .
P odaj.; za K a r p i u k , op. c i t . , s . 2 1 1 . w SXVI notowany j e s t 879 r a z y . lu W s e s , j a k w s k a z u je K a r p i u k ( o p . c i t . , s . 2 1 2 ) пи p o d s t a w i e k o n f r o n t a c j i i n n o s ł o w i a ń s k i c h , z a s z e d ł p r o c è s o d w ro tn y : n c u d o , ć u d e s e o d d z i a ł a ł o n a r z e c z o w n i k d i y , k t ó r y d z i d k i temu k i l k a k r o t n i e w y s t ę p u j e tam w p o s t a c i o b o c z n e j d i v e , d i v e v e . L-L~ wo ' c u d ' w j ę z y k u p o l s k i m uważane j e s t p r z e z b a d a c z y TpTr. H. b a~ s a j , J . S i a t k o w s k i , P r z e g l ą d wyrazów uważanych L
i-o b r a z u u B a ł u c k i e g i-o , k a p e l u s z a - u D ą b ro w sk ieg o , p u d e r n i c z k l - u B r e z y . R o d z a j g ra m a ty c z n y w p r z y p a d k u om awianej g ru p y wyrazów j e s t o b e c n i e j a k gdyby sy g n ałem r ó ż n i c y z n a c z e n i o w e j , 7 . C z e r p a c z e k II c z e r p a c z k a ' n a c z y n i e s ł u ż ą c e do c z e r p a n i a * Femininum c z e r p a c z k a p o ś w i a d c z a Cn: SL i SW n o t u j ą b e z c y t a t u , w SD j e d n o u ż y c i e z XIX w .: " S t a r a p o d r e p t a ł a ku s t o ł o w i z g a r n k ie m w l e w e j r ę c e , z c z e r p a c z k i w p r a w e j i r o z p o c z ę ł a n a l e w a n ie od t a l e r z a o j c a " - z N i e d ź w i e d z k i e g o .
Dla formy r . m ęskiego c z e r p a c z e k SD p o d a j e dwa u ż y c i a z XIX w . j p o r . " S t a ł o zawsze w s i e n i w i a d r o ze ś w ie ż ą wodą i c z y s t y с z e r p a c z s k " - z K r a s z e w s k ie g o .
Zacytowane w yżej p r z y k ł a d y mogłyby s u g e r o w a ć , ż e t o , c z y mó wimy o m c z e r p a c z e k c z y f c z e r p a c z k a z a l e ż y od r o d z a j u , k s z t a ł t u n a c z y n i a s ł u ż ą c e g o do c z e r p a n i a : w pierw szym c y t a c i e c h o d z i o ł y ż k ę wazową, w drugim pra w d o p o d o b n ie o g a r n u s z e k . H ip o te z y t e j n i e n a l e ż y j e d n a k p r z e c e n i a ć , bo p r z e c i e ż d o b ó r c y ta t ó w j e s t t u przypadkow y, a s ł o w n i k i . p r z y d e f i n i o w a n i u h a s e ł n i e wprowa d z a j ą t a k i e g o r o z g r a n i c z e n i a .
Z form podstawowych s ł o w n i k i p o d a j ą t y l k o m c z e r p a k (po r a z p i e r w s z y u C n), p o r . n p . z XVIII w .: " C z erp a k , n a c z y n i e drew -Л 7 n i a n e , którym w ar c z e r p a s i ę z k o t ł a " - SL z J . J a k u b o w sk ie g o .
8 . D zień l l d z i e n l a l l d z l e n l e * b a r ć , ul*
Femininum d z l e n l a i n d z i e n i e z n a j d u j ą p o p a r c i e w c y t a t a c h od XV do XIX w . , p o r . n p . : "Ul e t d z i e n i e " - SXVI z C a l a g i u s a ; " Ule t a k i e mają mleć w s o b i e b a r ć d ł u g ą a l b o d z l e n i ą " - SL z K.ą-c k i e g o .
Rzeczownik d z i e ń z a k l a s y f i k o w a n y j e s t w h a ś l e SD j a k o f , c h o ć c y t a t y n i e i n f o r m u j ą o j e g o r o d z a j u gram atycznym , n p . "Wo-• - ..-v- naukow ej z a bohemizmy, с г , I I I , RKJ ŁTN, 1966, t . 12,
bonerr.lzm Sem antyczny.
• г . t a k ż e ; ; ; s r p (Cn s . v . k a s z e r 2 ): "C z e r p , k a s z e r z , ■i, o k r ą g i a n a k i j u , k t ó r ą ry b y ze s k r z y n i d obyw ają11 -. -. -jj.-ii'. :.:i o go.
I n o mi b y ł o [ . . . ] w s z e l k i e drzewo d z i e n i ć ( d z i e ń o t w ó r w u l u ) " - z Tygodnika I l u s t r o w a n e g o .
J a k w s k a z u j ą powyższe c y t a t y , r o d z a j ż e ń s k i rz ecz o w n ik ó w d z i a n i a i d z i e ń j e s t w s p i e r a n y p r z e z b l i s k o z n a c z n y r z e c z o w n ik b a r ć notow any od XIV w . , p o r . t a k ż e d z i u r a (XV w , ) , n p . w s z e r e g u : d z l e n i e a l b o d z i u r a w d r z e w i e : " D o s t a n i e s z i c h [ p u s t u ł e k ] w łó c z k ie m w d z i e n i a c h a l b o d z i u r a c h w d r z e w i e " - SXVI z Cygań s k i e g o . 9 . G l i s t II g l i s t a ' A s c a r i s , r o b a k , dżdżow nica* Feminimum g l i s t a * g l i s t a ) j e s t o g ó l n o s ł o w i a ń s k i e , p o r . s t c z e s . i n c z a s . h l f s t a , d ł u ż . , r o s . , s c h . g l i s t a , g t u ż . h l l - s t a , u k r . h l y s t a . W j ę z y k u p o ls k i m no to w an e od XV w. do c h w i l i o b e c n e j , w s p i e r a n e p r z e z b l i s k o z n a c z n e f d ż d ż o w n ic a (od XVI w . ) , p o r . n p . " G l i s t a ro b a k k t ó r y s i e w ż o ł ą d k u ł u c k i m z a l ę g a , t e ż k t ó r y c h w z ie m i p e ł n o , dżdżowe g l i s t y abo d ż d ż o w n ic e j a k o n i e k t ó r z y zow ią " - SXVI z M ą c z y ń s k ie g o ; "G l i s t y , l u m b r i c i , d ż d ż o w n i c e , r o b a k i z n a j d u j ą c e s i ę w z i e m i " - SL z " Z o o l o g i i d l a s z k ó ł n a ro d o w y c h " ; "Z obycz ajó w k r e t a w n i e ś ć by można, ż e w ś w i e c i e g l i s t , p ę d r a k ó w , podjadków p r z e p ę d z a s i ę c z a s ró w n i e d o b r z e j a k w Puław ach" - SD z P r u s a .
Notowane o b o c z n i e w SWiL i SW m g l i s t ( e g z e r a p l i f i k a c j i b r a k ) może być r e z u l t a t e m wpływów j ę z y k a c z e s k i e g o i r o s y j s k i e g o , k t ó r e t a k ż e z n a j ą t e n w yraz w r o d z a j u męskim, p o r . r o s . g l i s t m i c z a s . h l i s t m, t a k ż e s t c z e s . h l i s t m, a l b p o d d z i a ł y w a n i a na g r u n c i e p o l s k i m tożsam yc h pod względem r o d z a j u wyrazów b l i s k o z n a c z n y c h : cz erw Ć * ć r v b (w s t a r o p o l s z c z y ź n i e b y ł t o r z e c z o w n ik dw urodzajow y: m ęski i ż e ń s k i , n p . " c z e rw Ż y t n a " - SXVI za Mą- c z y ń s k i m ) , r o b a k ( o d XIV w . ) , p o r . "G i l s t y / r o b a k i w żyw ocie mam" - SXVI z M ąc zyńskiego i b l i s k o z n a c z n e m p ę d r a k od XVII w ., n p . " c z e r w i e i p ę d r a c y " - SL z Z im o ro w ica .
Praw dopodobnie o d e g r a ł y t u r o l ę oba c z y n n i k i r o w n o c z e ś n i e , zarów no wpływ i n n y c h języków s ł o w i a ń s K i c h ( c h o ć f a k t , ż e m g l i s t z o s t a ł o zan o to w an e d o p i e r o w XIX w. o s ł a b i a ł b y wpływ j ę z y k a c z e s k i e g o , a l e z k o l e i mogło ono umknąć w c z e ś n i e j uwadze s ł o w n i - k a r z y ) j a k i o d d z i a ł y w a n i e n a g r u n c i e p o ls k im s y n o n im ic z n y c h m r o b a k , c z e r w .
1 0 . G ru z e łll g r u z ! a ’ b r y ł k a , g r u d k a ’ Femininum g r u z ł a ( p o r . d ł u ż . g r u z l a , d i a l , g r u z ł a ’ b r y ł a ’ ) j e s t no to w an e od XV-XIX w . , p o r . w s z e r e g u t w a r d o ś ć a l b o g r u z ł a : " a gdy t o p r z y ł o ż y s z n a t w a r d o ś ć a l b o n a g r u z ł ę t e d y m ię k - c z y i b o i u ś m i e r z a " - SXVI z F a l i m i r z a ; " G r u z ł a s o l i , b r y ł k a s o l i " - SL z Włodka. B l i s k o z n a c z n e f b r y ł a t a k ż e od XV w . , n p . u (' n ! g r u z ł a v . b r y ł a ; p o r . t a k ż e znany w s t a r o p o l s z c z y ź n i e r z e czow nik t w a r d o ś ć (w c y t a c i e w y ż e j ) .
Pod h a s łe m g r u z e ł ( p o r . u k r . XVIII w. g r u z o l ’ g r u c z o ł * ) , SL z a p i s u j e j a k o g r u z o ł ( s . v . g r u c z o ł ), j e s t w SXVI i SL j e d n o u ż y c i e w A p l : "Kamkom s i ę czasem mleko w g r u c z o ł y a l b o w g r u z - ł y z s i a d a " - z M a r c in a z U rzędow a1 3 .
J a k widać' . z podanego c y t a t u , m g r u z e ł mogło p o w sta ć pod wpływem m g r u c z o ł noto w an e g o od s t a r o p o l s z c z y z n y , p o r . "A t e ż n i m i a ł [ J e z u k r y s t ] g r u c z o ł ą n a g a r l e " - S S t p z " R o z m y ś l a n i a p r z e m y s k ie g o " . G r u z e ł m i a ł bowiem ( p o d o b n i e j a k f g r u z ł a ) p i e r w o t n i e z n a c z e n i e z b i e ż n e ze z n . m g r u c z o ł ’ z g r u b i e n i e , n a b r z m i a ł o ś ć ’ . W w yniku ro z w o ju l e k s y k a l n e g o z n a c z e n i a t y c h dwóch wyrazów r o z b i e g ł y s i ę , d l a w yra zu g r u z e ł n a p l a n p i e r w s z y w y su n ęło s i ę z n . ’ b r y ł a , g r u d k a ’ , p o r . n p . " R o b i ł p l a c k i n a d z w y c z a j sm ak o w ite, c h o c i a ż p e ł n e g r u z łó w i plew" - SD z W a s i l e w s k i e j . Podobne w a h a n ie spotykamy t a k ż e w g ł u ż . h r u z l a II h r u z e l ’ g r u d a , b r y ł a ’ . W j ę z y k u p o l s k i m a m b iw a l e n c j a g r u z e ł I I g r u z ł a mo ż e s i ę t a k ż e w ią z a ć z w i ę k s z ą c z ę s t o t l i w o ś c i ą u ż y w a n ia t y c h r z e czowników w l i c z b i e m n o g i e j . 11. K łade k II k ł a d k a ’ p ro w iz o r y c z n y mostek* Femininum k ł a d k a ( r o s . k ł a d k a ’ k ł a d z e n i e , s t a w i a n i e ’ , u k r . , b r s . k ł a d k a ’ k ł a d k a , u k ł a d a n i e * ) notow ane w p o l s z c z y ź n i e od XVIII-XX w . , p o r . "Na s t r u m i e n i u b y ł a p o ł o ż o n a k ł a d k a " - SL z J . S . J a b ł o n o w s k i e g o . Formę r . m ę sk ie g o k ł a d e k SL n o t u j e za T ro tz e m , e g z e m p ł i f i k a -T 3 O ż y c i e t o n i e i n f o r m u j e o r o d z a j u r z e c z o w n i k a h a s ło w e g o , SXVÎ n a p o d s t a w i e t e g o samego c y t a t u (z a m ie s z c z o n e g o t a k ż e t y l k o s . / . g r u c z o ł ) u e t a l a s z e r e g ; g r u c z o ł abo g r u z ł a .
c j i b r a k , p o d o b n i e j a k w SW} m t o mogło p o w s ta ć pod wpływem s y n o nim u m o s te k , k t ó r y s ł o w n i k i n o t u j ą od XIV-XX w . , p o r . " P r z e z m o s t k i , k ł a d k i [ . . . ] p ę d z i ł " - SD z K r a s i c k i e g o ; "Kra pod m o s t kiem s i ę p i ę t r z y , n o c ą z a b i e r z e k ł a d k ę " - SD z L i e b e r t a . S y n o n i- m ic z n o ś ć t y c h dwóch form z a ś w i a d c z o n a j e s t t a k ż e w " S ło w n ik u wy ra z ó w b l i s k o z n a c z n y c h " ( r e d . S . S k o ru p k a , Warszawa 1 9 7 1 ) .
12. Kruch II k r u c h a ’ b r a ł a , okruch*
M askulinum k r u c h ( p s ł . * k r u c h ą ' c z ę ś ć u ła m a n a , k a w a ł ' , s t c z e s . od XV w. k r u c h m * t s . * , s ł o w a c . k r u c h ’ g r u d a z i e m i , krom ka c h l e b a * , g ł u ż , k r u c h ’ k a w a ł e k ’ , r o s . k r u c h ’ b r y ł a , od ła m e k ’ ) notow ane w S S tp z XV w .; p ó ź n i e j s z e s ł o w n i k i p o d a j ą e g - z e m p l i f i k a ć j ę d l a t e g o w yrazu do XX w . , n p . " Kruch g ł a d z o n e j s t a l i " - SL z P r z y b y l s k i e g o . P o r , b l i s k o z n a c z n e m k a w a ł, kawa ł e k , w XV w. j a k o k a w a l e c , odłomek ( S L ) , odłamek (SWiL), ułomek ( S S t p ) .
D la f k r o c h a t y l k o SL p o d a j e Jed n o u ż y c i e z XVII w. (w SWIL, SW b e z c y t a t ó w ) : "Kruchy c h l e b z n i e b e z p i e c z e ń s t w e m łam ać p r z y s z ł o b e z r z e z a n i a , d l a u r o n i e n i a k t ó r e j k r o c h y" - z P im in y ,
Wydaje s i ę , ż e formą ż e ń s k ą tłu m a c z y ć można wpływem r o s . f k r o c h a ’ o d r o b i n a * ( p o r . t a k ż e s ł o w a c . k r u c h a ’ kaw ał r o z ż a r z o n e go ż e l a z a do k u c i a * ) , w s k a z u j e n a t o t a k ż e p o s t a ć g r a f i c z n a wy r a z u . P o r . o p a r t e na tym samym r d z e n i u f k r u s z y n a (SL-SD), n p . " [ • • • ] j a k s i ę ż y w is z ? okrucham i k r u s z y n a m i " - SD z W y s p ia ń sk ie g o o r a z notow ane od XV w. b l i s k o z n a c z n e r z e c z o w n i k i d r o b i n a 1 o d r o b i n a .
13. M atołekll m a to łk a ’ c z ło w i e k n i e d o r o z w i n i ę t y umysłowo’
Femininum m a t o ł k a zanotow ano po r a z p i e r w s z y u M ą c z y ń s k ie g o ; "Lamia n o cn a J ę d z a , m a t o ł k a , n o c n e s t r a s z y d ł o , duch a l b o c z a r o w n i c a " w z n . ’ duch domowy’ ; " S p e c tru m , m a t o ł k a , f a ł s z y w e w y o b r a ż e n i e n a ocz y ł a ż ą c e , o b ł u d a , od XVII w. z n . ’ c z ł o w i e k n i e d o r o z w i n i ę t y ’ , p o r . u Cn: "m a t o ł k a , p a r v u s , d e f o r m i s e t s t u
p i d e s homuncio" - t a k do XVIII w. (SWiL z a l i c z a form ę ma t o ł k u do rz ecz o w n ik ó w w s p ó ln o ro d z a jo w y c h ; m ęskich i ż e ń s k i c h ) . Od XIX w.
s ł o w n i k i n o t u j ą w y ł ą c z n i e m m a t o ł e k , k t ó r e z g a d z a s i ę pod dem r o d z a j u z b l i s k o z n a c z n y m i wyrazami b a łw a n od XV w . ^ , o d XIX w. ( f r . c r é t i n ). p ó łg łó w e k od XVIII w . , i d i o t a od w a r i a t od X VIII w . , p o r . " N i k t n i e w i n i e n ro z u m ie b a łw a n y , m a t o ł k l " - SD z R i t t n e r a . Maskulinum m a t o ł - z g r . od m a t o ł e k - SD n o t u j e z XX w. 1 4 . M ądaЦ mądo ' j ą d r o m ę s k i e , t e s t i c u l u s '
D la n mądo ( r o s . mudo, b ł g . msdo) S Stp p o d a j e u ż y c i e z I I p o ł . XV w .: " P i g a [ . . . ] b u r s a t e s t i c u l o r u m moszna u mądu - p r z y k ł a d z końca XV w.
S . v . madą SL p o d a j e j e d n o u ż y c i e w A p l . : " P o b ł ą d z ą p rę d k o w t a k i m domu r z ą d y , g d z i e k i e p powozi a w ch o m ąc ie mądy" z W, K ochow skiego,' ; w SW b r a k c y t a t ó w . O b ie formy mąda i mądo n o t u j e w " P o ls k im S ło w n ik u L ek a rsk im " F r . G i e d r o y ć ( t e n sam c y t a t z Ko- c h o w sk ie g o p r z y t a c z a s i ę t u j a k o j e d y n y ) , z a z n a c z a j ą c p r z y w yra z i e mąda, ż e j e s t t o form a l i c z b y p o j e d y n c z e j . D a l e j w t e k ś c i e o d a u t o r s k i m u ż y t o t u formy mądą w A p l . : " M i ę s i e ń p o d n o s z ą c y mąda, m i ę s i e ń u t r z y m u j ą c y mąda * m u s c u lu s c r e m a s t e r " . F a k t t e n s u g e r u j e , ż e f mąda mogło p o w s t a ć w wyniku d e p l u r a l i z a c j i formy l i c z b y m n o g ie j mąda od n tną d o .
P o r . tożsam y pod względem r o d z a j u b l i s k o z n a c z n y r z e c z o w n ik j ą d r o : w S S tp t y l k o w z n . ' n a s i o n o , semen*, w z n . 'm ę s k i g r u c z o ł p łciow y* po r a z p i e r w s z y u M ą c zy ń sk ieg o : " C o l e u s , p a d o ł e k , J ą d r o w mosznach m ę s k i c h " . Tak do c h w i l i o b e c n e j , u ż y c i a g łó w n ie w p l u r a l i s .
15 . Mię s i e ń II m i ę ś n i a ' muskuł *
Pod h a słe m m i ę s i e ń SD n o t u j e s z e ś ć użyć (w SW b e z c y t a t ó w ) z XIX i XX w. w N, G i A p l . - w p r z y p a d k a c h t y c h , j a k wiadomo, n a s t ę p u j e n e u t r a l i z a c j a o p o z y c j i ro d z a j o w y c h . Rzeczownik m ię 19 P i e r w o t n i e w z n . ’ bóstw o p o g a ń s k i e * . 20 P i e r w o t n i e w z n . * l a i k , c z ł o w i e k p r o s t y * ; w SXVI t y l k o j a ko m, w p o l s z c z y ź n i e n o w s z e j t a k ż e j a k o f . w z g l ę -k r e t y n XVI s i ę .
s i e ń z g a d z a s i ę pod względem r o d z a j u z ł a c . o d p o w ie d n ik ie m mus- c u l u s , p o r . t a k ż e p o i . muskuł (notow a ny w SWiL, SW i SD), n p . "N a p in a ł m i ę ś n i e , aż k u r t k a t r z e s z c z a ł a ” - SD z Z i e l i ń s k i e g o o - r a z n a p i n a ć ■n a p r ę ż a ć m usk u ły , p o r . w SD s , v . m u s k u ł.
Femininum m i ę ś n i a , k t ó r e SW k w a l i f i k u j e J a k o mało używane a J e d n o c z e ś n i e p r z e s t r z e g a p r z e d J e g o używaniem, pozbaw ione J e s t w tym s ł o w n i k u e g z e m p l i f i k a c j i . F . G i e d r o y ć ( " P o l s k i S ło w n ik l e k a r s k i " , Warszawa 1931) p o d a j e t a k ż e h a s ł o m i ę ś n i a i u m ie s z c z a pod nim dwa c y t a t y z XIX w . , k t ó r y c h a u to re m J e s t o k u l i s t a W. S z o k a l s k i : "Owa m i ę ś n i a [ . . . ] s i ę k u r c z y " } "Lewa m i ę ś n i a k r ą ż kowa powiek d r g a p r a w i e n i e u s t a n n i e " . F a k t t e n ś w ia d c z y o tym, ż e f m i ę ś n i a n i e J e s t t y l k o tworem papierow ym , a l e b y ł o w u ż y c i u w XIX w. P o z o s t a j e ono, być może, pod wpływem ł a c . f mus- c u l a 2 2 .
1 6 . M i o t ła II m i o t ł o ’ w ią z ka g a łą z e k *
Femininum m i o t ł a ( s t c z e s . m e t l a , b ł g . m e t ł a ) n o to w an e od XIV-XX w ., p o r . "W ż y c i e z n a j d z i e s z m i o t ł ę " - SL z K. O p a l i ń s k i e go w z n . b o t . ' A g r o s t i s s p i c a , r o ś l i n a z r o d z i n y t r a w ’ ; " S z ł a n a d l a s a m i Jako k o m eciana m i o t ł a " - SD ze S ło w a c k ie g o w z n . ’wa r k o c z kom ety’ } " S k r o p i ł a wodą d e s k i p o d ł o g i , w z i ę ł a m i o t ł ę i z a c z ę ł a z a m i a ta ć " - SD z Wardasówny.
Dla formy r . n i j a k i e g o m i o t ł o SI n o t u j e dwa u ż y c i a ze S t a s z i c a ; " K ról sw oich m i n i s t r ó w m i o t ł o a sw ojego l u d u t y r a n " ; "Ro l n i k J e s t m io tłem ż ą d z y , c h c iw o ś c i i dziw a ctw w ł a ś c i c i e l a " . O par t e na tym samym r d z e n i u n pom i o t ł o zna ne Ju ż K n a p iu sz o w i, p o r . "Za p o m i o tł o J a u n i e g o , p o c i e r a mną k ą t y " - t a k do XIX w ., p o r . " C h m i e l n i c k i J e s t t y l k o p om iotłem r o z h u k a n e j k o z a c z y z n y " - SD z M oraczew skiego, o b e c n i e w z n . ’ r o d z a j m i o t ł y na d łu g im k i j u do c z y s z c z e n i a p i e c a p i e k a r s k i e g o ’ .
Z n a c z e n ie ’ m ię s ie ń * j e s t j e d y n e z c z t e r e c h p r z e n o ś n y c h z n a c z e ń te g o wyrazu} podstawowe, w y n i k a j ą c e z j e g o s t r u k t u r y t o •m ysz ka’ .
A n a l o g i c z n i e zbudowane i p o d o b n ie b r z m i ą c e j a k m m u s c u l u s , choć r ó ż n e co do z n a c z e n i a (dem. od m u sca) * c.uszka* .
^ • N a c l a s t l l n ą c l a s t a l l n a c l a s t o 'K w as, fermentum*
Notowaną u Cn ż e ń s k ą form ą n a c i ą s t a p o w t a r z a za tym l e k s y k o g r a f e m SL, SW p o d a j e za T ro tz e m .
D la m n a c l a s t s ł o w n i k i n o t u j ą j e d n o u ż y c i e z XVI w .: " Kwas a l b o n a c i a s t n i c i n n e g o n i e j e s t , j e g o c i a s t o z a g n i ł o ś c i ą z a k w aszo n e " - SL z S y r e n i u s z a . W wymienionym s z e r e g u m n a c i a s t w y s t ę p u j e obok synonim u kw as, k t ó r y mógł w płynąć n a j e g o r o d z a j g r a m a t y c z n y . R zeczow nik kwas notow any w tym z n a c z e n i u p r z e z w s z y s t k i e s ł o w n i k i z XV-XTX w ., p o r . " O fia ro w a ć b ę d ą chłeby p r z e z k w a su " - S S tp z B i b l i i Z o f i i : " Kwas a l b o c i a s t o ukw aszone" - SXVI z F a l i m i r z a : " [ . . . ] s t a ł s i ę podobny do b i b l i j n e g o kwasu, k t ó r y n i e w i a s t a w ziąw szy z a c z y n i ł a nim t r z y m i a r k i m ąki" - SD z P r u s a .
Neutrum n ą c i a s t o . tożsam e pod względem r o d z a j u z r z a c z o w n i -
*7 25
kiem c i ą s t d , ‘.SWiL p o d a j e b e z e g z e m p l i f i k a c j i .
18. Nadra II n a d r o ’ z a n a d r z e , p a z u c h a '
Neutrum n a d r o ( p o r . s e s . n e d r o ' ł o n o ' , r o s . n l e d r o * t s . ' , c z e s . n a d r o ) n o to w an e z XVI i XIX w. p o r . "Jam d a ł a n i e w o l n i c ę m oję do n a d r a twego" - SXVI z Budnego w z n . * ło n o * ; "Ręce za n a d r a w ło ż y ć " - SXVI z K lo n o w ic a , B l i s k o z n a c z n e n ł o n o ( p o r . w c y t a c i e z XVI w .) ‘noto w an e od XV w ., n p . "Umarł Ł a z a r z i d o n i e s l o n j e s t od a n i o ł ó w n a ł o n o Abrahatnowe" - SXVI z S e k l u c j a n a . • Forma r . ż e ń s k i e g o n a d r a j e s t , j a k s i ę w y d a je , wynikiem d e - p l u r a l i z a c j i , p o r . u Cn, k t ó r y n o t u j e t o h a s ł o po r a z p i e r w s z y : n a d r o / n a d r a v . z a n a d r a ( p l u r e l e ) , z a n a d r z e ( s i n g u l a r e ) ; p o d o b n ie u G e b a u e ra , S l o v n i k s t a r o S e s k y : n a d r a , - d e r , p l u r . n e u t r . Póź n i e j s z e s ł o w n i k i p o d a j ą e g z e m p l i f i k a ć j ę d l a f n a d r a z XVIII i XIX w . , p o r . " B i e r z e pism a i chowa s o b i e za n a d r ę " - SL z " T e a
t r u P o l s k i e g o ' ’. We współczesnym j ę z y k u o b i e formy n a d r a i n a d r o n a l e ż ą do archaizm ów , f u n k c j o n u j e o b e c n ie o p a r t e n a tym samym r d z e n i u n z a n a d r z e , p o w s t a ł e od w y r a ż e n i a przyim kow egoj por. t a k
23• W A n o t u j e n a c l a s t o - t y l k o w c h a r a k t e r z e p r z y s łó w k a ’ o b f i c i e * , bujno* w n a ć (od р г г у т . - n a c i a s t y * m ający b u j n ą n a ć ) .
ż e , notow any w XVIII w . , r z e c z o w n ik n a d r z e : " z a n adrzem węża sam oL
o d ż y w i ł " - SL z J . S . J a b ł o n o w s k i e g o
1 9 . N a g n io t e k II n a g n i o t k a O d c i s k *
Maskulinum n a g n i o t e k ( p o r . c z e s . n a h n & te k ) n o tow ane od XVIII do XX w . , p o r . " P r z y c z y n ą n a g n io tk ó w j e s t u c i s k ź l e d o b ra n e g o obuw ia" - SD z J . L e n a r t o w i c z a . S ło w n ik i p o d a j ą w i ę k s z o ś ć użyć w p l . , p o d o b n ie w p r z y p a d k u s y n o n im ic z n y c h ra o d c i s k i o d g n i o t e k ( o b a w SL-SD), p o r . " n i e b a ł s i ę o d g n io tk ó w n a d ł o n i a c h - SD z m i e s i ę c z n i k a "T w órczość"; “O c i e r a ł ł z y d ł o n i ą p e ł n ą odcisków " - SD z P a r n i c k i e g o .
Forme r . ż e ń s k i e g o n a g n i o t k a SW p o d a j e b e z e g z e m p l i f i k a ć j i .
— 25
U m ieszczony p r z y n i e j k w a l i f i k a t o r praw s u g e r u j e , ż e może ona p o z o s t a w a ć pod względem r o s . f mozół * o d c i3 k , n a g n i o t e k * .
20. N aalekl! n a s i e k a * k l j z n a c ię c i a m i * t ' ‘ W S S tp s . v . n a a l e k a . n a s i e k a zanotowano j e d n o u ż y c i e n i e i n f o r m u j ą c e o r o d z a j u rz e c z o w n i k a h a s ło w e g o , w p ó ź n i e j s z y c h s ł o w n i k a c h c y t a t y od XVI do XIX w . , p o r . " S i e k i e r ą i n a s i e k i e r o d r z w i J e g o o b a l i l i " - SL z L e o p o l i t y ; " P a c h o łk o w ie [ . . . ] używani b y l i [ . . . ] do r o b i e n i a n a s l e k ó w " - SD z W. S m o le ń sk ie g o w z n . ‘ n a c i ę c i e , znak z r o b i o n y n a czya)’ 2^ .
Maskulinum t o w s p i e r a j ą b l i s k o z n a c z n e r z e c z o w n i k i to żsam e pod względem r o d z a j u : k l j (X V III w . ) , p o r . z XVI w. w s z e r e g u : l a
s k a a l b o k i j : "tam z a k a z u i e l a s k i abo k i j a n a o b r o n ę " - SXVI z Wujka; n a s l e k a n l e c SL i SW p o d a j ą j e d n o u ż y c i e z XVIII w .: " Ju ż mię [ . . . ] n i e z b e s z t a n i k t , n i e o p r z e n a s l ekańcem b o k i " - "Zabuw P rzyjem nych i P o ż y t e c z n y c h " o r a z t o p ó r notowany od s t a r o p o l
-2^ Jed y n y c y t a t s . v . n a d r z e w SL i SW, i n n e s ł o w n i k i n i e n o t u j ą te g o w y ra z u .
2 5 Słow nik gwar p o l s k i c h J . K a r ł o w i c z a , Kraków 1903, n o t u j e t y l k o m n a g n i o t e k .
W z n . * k i j z n a c i ę c i e m - b r a k c y t a t ó w , w SD - oba z n . z k w a l i f i k a t o r e m d a w ., podstawowym zn a c z e n ie m t e g o w yrazu j e s t o b e c n i e t e c h n . *młot z ę b a t y do r o z b i j a n i a g r a n i t u , d ł u t k a o s t r o z a k o ń c z o n e * .
s z c z y z n y , p o r , w p rz y to c z o n y m w yżej s z e r e g u s i e k i e r a 1 n a s l e k u L e o p l i t y , k t ó r y w y s t ę p u j e p a r a l e l n i e w p o s t a c i ! s i e k i e r a i t o p ó r , p o r . w SL s . v . t o p ó r .
Femininum n a s i e k a notow ane od XVII do XIX w . , p o r . " Z a k a z a n o , aby c h ł o p i n a t a r g i z n a s l e k ą m i z p a l k a m i , z maczugami n i e c h o d z i l i " - SL z H a u ra; " [ . . . ] s z e d ł jegom ość z n a s l e k ą w rę k u " - SD z P ł u g a . Wydaje s i ę , ż e r z e c z o w n i k t e n p o z o s t a j e , j e ś l i c h o d z i o r o d z a j g r a m a t y c z n y , pod wpływem b l i s k o z n a c z n y c h ; l a s k a (XIV w . ) , maczuga (XV w . ) , s i e k i e r a (XVI w . ) , p o r . w c y t a t a c h w y ż e j .
2 1 . Nętll n ę t a ’ p r z y n ę t a , powab’
Femininum n ę t a notow ane od XVI do XIX w . , p o r . " R o z k o sz, n ę t a od z ł e g o " Cn; "W P o l s c e w XVI w. n a n ę t ę i wabiem chw ytano
sowy" - SD z W. W ó jc ic k ie g o w z n . ’ p o ż y w ie n ia k ł a d z i o n e d l a p r z y w a b i e n i a z w ie rz y n y ł o w n e j ’ - w SD podstawowe z n a c z e n i e t e g o wy r a z u . P o r , żywń w XVII i XVIII w. b l i s k o z n a c z n e f p r z y ł u d a ( n a s y n o n i m ic z n o ś ć t y c h form w s k a z u j ą Cn i SL) o r a z , o p a r t e n a tym samym r d z e n i u co rz e c z o w n ik n ę t a , w yrazy p o n ę t a (o d XV w .) i p r z y n ę t a (od XVIII w .) n p . "Raz im t y l k o dać p r z y n ę t ę t o zawsze p r z y l a t y w a ć b ę d ą " - SL z “T e a t r u P o l s k i e g o " .
Dla formy r . m ęskiego n ę t Jed n o u ż y c i e z XVIII w .: " S k r y t e j z d r a d y nętem d a ł s i ę o s z u k a ć " - SL z P r z y b y l s k i e g o . P o r . b l i sk o z n a c z n e m wab.
22- Objawił ob jaw a ’ p r z e j a w , symptom’
Maskulinum objaw notow ane od XVIII w. do c h w i l i o b e c n e j p o r . " p r z e z objaw w i d z i a n y " - SL z P r z y b y l s k i e g o : " [ . . . ] c z e k a j ą b e z ■męki o b jaw u " - SD ze S ło w a c k i e g o . Formę t ę w s p i e r a j ą o b e c n i e b l i
s k o z n a c z n e r z e c z o w n i k i ; o p a r t y n a tym samym r d z e n i u p r z e j a w no towany od XIX w. ( t y l k o w r . m ęskim ) o r a z obcy symptom (znany j u ż w XVIII w ., SD p o a a j e m. I n . z Z a b ł o c k i e g o ) , p o r . w n a s t ę p u j ą c y c h c y t a t a c h : "Każdy objaw ż y c i a w t e j g ó r s k i e j p u s t y n i b u
z S e w e ra : n i e b y ł o w idać ż a d n y c h w y ra ź n y c h objawów c h o robowych" - SD z C z e s z k i ; "W z w y c z a jn e j n i e d y s p o z y c j i ż o ł ą d k a [ . . . ] s k ł o n n y być u p a t r y w a ć symptomy pow ażnej c h o r o b y " - SD z K r u c z k o w s k i e g o .
D la formy r o d z a j u ż e ń s k i e g o o b ja w a SL i SW n o t u j ą j e d e n c y t a t z XVII w .: "Ty Kostko» w s k r y c i u b ę d ą c p r z e z objawę b o s k ą b y ł e ś lu d z io m w J a w i" - z C h o d k ie w ic z a w z n . ' o b j a w i e n i e * . J e s t t o by ć może n e o lo g iz m t e g o a u t o r a , bodźcem do j e g o u t w o r z e n i a mógł b y ć , j a k w ynika z c y t a t u , ż e ń .ik i r o d z a j r z e c z o w n i k a r d z e n n e g o jaw f , j a w a .
2 3 . ObrzędII o b r z ę d a ' c e r e m o n i a , o b y c z a j '
Masoulinum o b r z ą d ( p o r . t a k ż e r o s . o b r i a d ) n otow ane od XVI- -XX w . , p o r . " P o l s k a [ . . . ] duchownych obrzędów n i e za ży w a ła " SL z Kromera; " P o c z e k a j t r o c h ę , aby zgotowany b y ł w s z y s t e k ob r z ą d " - SL z L u b o m i r s k i e g o 2^ . Forma r . ż e ń s k i e g o o b r z ę d a cy to w a n a d w u k r o t n i e z C h r ó ś c i ń - s k i e g ö : "'4 l e s i e tyra smutne s t o j ą b a ł w a n i s k a b e z ż a d n e j o b r z ę - d y , n a k s z t a ł t p n ió w " ; " O rły t e z h e t m a ń s k i e j m i a ł y k a r m i ą swą o b r z ę d y " . Kamy t u pra w d o p o d o b n ie do c z y n i e n i a z i n d y w i d u a l i z mem2 8 , do k t ó r e g o p o w s t a n i a mogło s i ę p r z y c z y n i ć b l i s k o z n a c z n e f obcego p o c h o d z e n i a c e r e m o n i a ( ł a c . c a e r i m o n i a f l u b c a e r i m o - nlum n ' u r o c z y s t o ś ć * , p o r . t a k ż e n ie m . Z erem onie f * t s . * ) z n a n e j u ż w s t a r o p o l s z c z y ź n i e i no to w an e w XVI w . , m. i n . w s z e r e g u : c e r e m o n ie i o b r z ę d y : "L uty t e ż t e g o m i e s i ą c a takowe ce rem o n i e a o b rz ę d y z ogniem bywały" - SXVI z K ą c z y ń s k i e g o ; " C erem onie i o b r z ę d y r o z m a i t e o k o ł o c h w a l e n i a [ . . . ] Bogów w y m y ś l i l i " - SXVI
ze S t r y j k o w s k i e g o ; p o r . t a k ż e u Cn: "Obrz<;d/CerernonlaH.
27
Formy r ó ż n i ą c e s i ę sam ogłoską r d z e n n ą w y s t ę p u j ą w c a ł e j h i s t o r i i j ę z y k a , SXVI n a p r z y k ł a d n o t u j e 73 u ż y c i a d l a p o s t a c i ob r z ą d , 45 - o b r z ą d .
2a P o r . K . S i e k i e r s k a , J ę z y k W. S . C h r ó ś c i ń s k i e g o , Wrocław 1974, s . 146.
2 4 . Obrzyd H o b r z y d a " o b r z y d z e n i e *
Femininum o b r z y d a n otow ane z XVI i XVII w . , p o r . " P a rszy w y c z ł o n e k n i e m a ł ą o b r z y d ę c z y n i c i a ł u " - SL z R e j a . B l i s k o z n a c z n y r z e c z o w n i k r . ż e ń s k i e g o o d r a z a znany J e s t z XVIII w . , p o r , n p , " R z e t e l n y c z ł o w i e k b r z y d z i s i ę z o d r a z ą t a k krzywdzącym p o d e j r z e n i e m " - SL z " G a z e t y Narodowej".
D la formy r . m ęskiego o b r z y d SL i SW p o d a j ą u ż y c i a z XVI w .: "A b a b o ż e n t e n m i ł y J a k o s i ę o b r z y d u n i e o b a w i a ł ? " - r . G a w iń s k i e g o ; " S n u j ą s i ę w mych o c z a c h do o b r z y d u " - z C h r u ś c i ń s k i e g o .
B l i s k o z n a c z n e m w s t r ę t no to w an e od XVI w. W sp ó łcz esn y J ę z y k p o l s k i n i e zna ż a d n e j z omawianych t u form o b rz y d II o b r z y d a , w tym z n a c z e n i u f u n k c j o n u j ą o b e c n i e dwa r z e c z o w n i k i o p a r t e n a tym samym r d z e n i u , z n a n e t a k ż e p o l s z c z y ź n i e h i s t o r y c z n e j : o b r z y d l i wość (w XVI w. J a k o o b r z y d n o ś ć : "W o b r z y d n o ś c l mię n i e g d y m ie l i r a d n i mol" SL z L e o p o l i t y ) i o b r z y d z e n i e ; "Praw a s k r u c h a zamyka w s o b i e o b r z y d z e n i e g r z e c h u ” ~ SW ze S k a r g i . 2 .5 . O d ł ó g !!■ o d ł o g a * n i e u p r a w i a n e p o l e ’ D la f o d ł o g a w S S tp J edno u ż y c i e : " Odłogą n o w a le " - z k o ń ca XV w . , d a l e j J e s z c z e w XVI i XVII w . , p o r . "Bóg d a r u j e w d o b r o c i s w e j , aby s i ę o d ł o g a s t a ł o tym, k t ó r z y n i e p r a w o ś c i c z y n i l i " - SL z L e o p o l i t y , ' w z n . ’ p r z e b a c z e n i e ’ ; "Tak l e k c e p u ś c i s z l u d z k i e J ę z y k i w o d ł o g ę " - SW z A. M o r s z t y n a . • Forma r . m ę s k ie g o o d ł ó g , no to w an a od XVI w. do c h w i l i o b e c n e j , w s p i e r a n a p r z e z t o i гашу pcd względem r o d z a j u r z e c z o w n i k u - g ó r , por-. "Odłóg J e s t , gdy s i ę u g o r p r z e z j a k i ro k l u b w i ę c e j n i e p r z e r a b i a " - SL z K lu k a , p o r . t a k ż e w z w r o ta c h : ugorem l e ż e ć , o d ło g ie m l e ż e ć . P o r . t a k ż e o p a r t e n a tym samym r d z e n i u m: n a ł ó g , p o ł ć g . B rak s t a b i l i z a c j i pod względem r o d z a j u w y k a z u ją t a k ż e r z e c z o w n i k i p r z y l e g l i p r z y ł o g a , p o r . a l t e r n a c j ę 4 1 .
2 6. Cdpozewll odpozwa p ra w . ’ pozew nawzajem wydany*
Formę ciężką odpozew n o t u j e po r a z p i e r w s z y SWiL, za którym p o w t a r z a j ą SW j a k o o b o cz n ą do f o d p ez w ą. I n n e s ł o w n i k i n i e n o
t u j ą ż a d n e j p o s t a c i , n i e b y ł y one więc zna ne s t a r o p o l s z c z y ź n i e , n i e w y s t ę p u j ą t e ż we w spółczesnym j ę z y k u p o l s k i m . Wymienione ź r ó d ł a X IX -w ieczne n o t u j ą m odpozew b e z c y t a t ó w , s , v , od p o z- wa SW wym ienia n a z w i s k o Henryka R zew uskiego (XIX w .) - egzem- p l i f i k a c j i b r a k . F a k t t e n s u g e r u j e , ż e n i e s ą t o t y l k o tw ory p a p i e r o w e , a l e b y ł y f a k t y c z n i e w u ż y c i u w XIX w. P o r . i d e n t y cz n y pod względem r o d z a j u w yraz pozew notow any od XVI w, n p . " Pozew n adw om y" - SL z i i e r b u r t a ; " P r o c e s r o z p o c z y n a w n i e s i e n i e do sąd u s k a r g i c z y l i pozwu" - SD z K u t r z e b y , O s t a t n i c y t a t w s k a z u je n a b l i s k o z n a c z n o ś ć wyrazów m pozew i f s k a r g a , k t ó r e mogło t e ż w płynąć n a r o d z a j g ra m a ty c z n y r z e c z o w n i k a o dpozw a.
2 7 . O d rz u t II o d r z u t ‘ o d r z u c e n i e *
Maskulinum o d r z u t s ł o w n i k i n o t u j ą od XVIII do XX w . , p o r , n p . w z n , ' t o , co z o s t a ł o o d r z u c o n e ' ; "Mąka p i e r w s z a c z y l i od r z u t " - SL ze S t a s z i c a ; w z n . ' o d r z u c e n i e cz ego z p o w ro te m ': "Po o b r o n i e bram ki musi n a s t ą p i ć o d r z u t , t j . o d e s ł a n i e p i ł k i z powrotem do g r y " - SD z J . W eyssenhofa; w z n . ' e n e r g i a k i n e t y c z n a p o w s t a ł a w s k u tek s i ł y rów now ażącej d z i a ł a n i e i n n e j s i ł y ,
20 r u c h spowodowany t ą e n e r g i ą ' : "L u fa o d s k o c z y ł a i zanim w r ó c i ł a po o d r z u c i e Ju ż b u c h n ą ł n i e b i e s k a w y dym" - SD z Ż u k r o w s k i e g o . P o r . t a k ż e i n n e formy p r e f i k s a l n e r . m ę s k ie g o : p o d r z u t , p r z e r z u t a t a k ż e m r d z e n n e r z u t ^ . Formę r . ż e ń s k i e g o o d r z u t a SL i SW n o t u j ą t y l k o u Żebrow s k i e g o w t ł u m . " P r z e o b r a ż e ń Owidiuszowych" ( I p o ł . XVII w . ) ; "Ta •te o d r z u t a b a r d z o u r a z i ł a " w z n . ' o d t r ą c e n i e , o d e p c h n i ę c i e ' . Wy r a z t e n u ż y t y w p r z e k ł a d z i e p o w s t a ł w wyniku t ł u m a c z e n i a ł a c i ń s k i e g o r e p u l s a ' o d e p c h n i ę c i e ' i s t ą d J e g o r o d z a j ż e ń s k i (o d p o w ie d n i k ł a c i ń s k i r e p u l s a n o t u j e L i n d e ) . 29 W SD j e s t t o z n a c z e n i e podstawowe t e g o w y r a z u . O p a r t e n a tym samym r d z e n i u f n a r z u t a p o z o s t a j e , j e ś l i c h o d z i o r o d z a j g r a m a ty c z n y pod wpływem wyrazów b l i s k o z n a c z n y c h , s e r w e t a , k a p a , n p . " [ . . . ] ś n i ł e m se n w f a ł d a c n , p l u s z o w e j n a r z u t y , o k r y w a j ą c e j s t ó ł " - SD z P a ra n d o w s k ie g o ; " S t o ł y okrywano [ . . . ] kapami tkanym i w p i ę k n e wzory" - SD z M. B a l i ń s k i e g o .
2 8 . O g n l p i ó r II o g n i p i ó r a Ц o g n i p i ó r o ' c h o r o b ą skóry*
Femininum o g n i o p i ó r a n o t u j e po r a z p i e r w s z y Cn d e f i n i u j ą c j e : » s ł o d k i s t r u p v . s t r u p y ' , SW p o d a j e b e z p r z y k ł a d ó w .
Dla n o g n i p i ó r o n a w i ą z u j ą c e g o pod względem r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o do d r u g i e g o c z ł o n u z ł o ż e n i a u ż y c i a z XVII i XVIII w . , p o r . " O g n i p i ó r o , s k ł o d k i s t r u p n a g ł o w i e d z i e c i n n e j " - SL z Wło d k a .
SD z a p i s u j e t y l k o m o g n i p i ó r (w SW t a k ż e w p o s t a c i o g n i o - p i ó r ) , p o r . " K ą p i e l e d o b r z e z r o b i ą Heniowi n a o g n i p i ó r " —z S i e n k i e w i c z a , R zeczow nik t e n z g a d z a s i ę pod względem r o d z a j u z b l i s k o zn a czn y m i w y ra zam i: p a r c h (o d XV w .) o r a z s t r u p , p o r . z XVII i XVIII w .: " O b s y p a n ie głowy ś w l e r z b o w a t e , mokre [ . . . ] p a rc h a m i zo w ią " - SL z P e r z y n y ; "Kto p a r c h y ma, w ło sy mu z głowy wypada j ą , a s k ó r a b r z y d k im i s t r u p a m i ob lew a s i ę " - SL z P e rz y n y ; " S ł o d k i s t r u p n a j c z ę ś c i e j d z i e c i o m s i ę p r z y t r a f i a " - j w . P o r , t a k ż e ś w i e r z b , n p . " Ś w i e r z b , p a r c h k o ń s k i " - SL z " H i p p i k i " . Te b l i s k o z n a c z n e r z e c z o w n i k i r . m ęsk ie g o z a d e c y d o w a ły , J a k s i ę w y d a je , o tym , ż e , z t r z e c h a l t e r n u j ą c y c h ze s o b ą pod względem r o d z a j u fo r m : o g n i p i ó r , o g n j p i ó r a ', o g n i p i ó r o j ę z y k w y b ra ł m. 29- Okruch li o k r u c h a 'o d ł a m e k , r e s z t k a ’ D la m o k r u c h ' u ż y c i a od X VIII do XX w . , p o r . " W i s i a ł o n a s k a l e s t a r e zamczysko a l b o r a c z e j o k ru c h ro z w a lo n e g o zamku" - SL z O s s o l i ń s k i e g o ; " D z i e s i ę ć morgów a w tym ł ą k i a n i o k r u c h a " - SD z P r u s a . P o r . b l i s k o z n a c z n e r z e c z o w n i k i r o d z a j u m ęskiego o d ł a mek, ułam ek (o b a po r a z p i e r w s z y w SWiL) o r a z n o to w a n e od : s t a - r o p o l s z c z y z n y : k a w a ł , k a w a ł e k , s z c z ą t e k 1 u łom ek, n p . "Dawane im b y w a ją o k ru c h y t j . ułom ki abo p o k r a j a n e s z t u c z k i c h l e b a " SL z P im in y .
Femininum o k r u c h a n o tow ane z XIX w ., p o r . " p o ż ą d a ł mój g ł ó d c h o c i a ż b y m a l e ń s k i e j o k r u c h y “ - SD z e S ło w a c k i e g o . Femininum t o p o z o s t a j e , j e ś l i c h o d z i o r o d z a j g r a m a ty c z n y , pod wpływem b l i s k o z n a c z n e g o r z e c z o w n ik a o d r o b i n a notow anego od XV w. P o r . t a k ż e r z e c z o w n i k nowszy r e s z t k a , n p . " R e s z t k i su ch a rk ó w l u b c h l e b a s y p i e wróblom n a okno" - SD z K ra s z e w s k ie g o .
W w i ę k s z o ś c i c y t a t ó w omawiane w yrazy w y s t ę p u j ą w f o r m a c h l i czby m n o g i e j , być może z p r e d y l e k c j ą do w y s tę p o w a n ia w p l u r a l i s w i ą ż e s i ę i c h b r a k s t a b i l i z a c j i pod względem r o d z a j u *
3 0 . Omyłek II om yłka ' b ł ą d *
Femininum omyłka notowane od XVI do XX w .: " [ . . . ] j a k ą t u s z p e t n ą omyłkę s p r o s n y c z a r t w z i ą ł " - SL z R e j a . O p a r t e n a tym samym r d z e n i u f pomyłka s ł o w n i k i n o t u j ą od XVII w . , p o r . " I n s z a j e s t pomyłka w l i t e r z e " - SL ze S m o t r z y c k i e g o .
D la formy r . m ęsk ie g o omyłek b r a k w s ł o w n i a c h e g z e m p l i f i k a - c j i , p o d a j ? ' s i ę j ą t y l k o w h a s ł a c h . Wydaje s i ę , ż e m t o p o z o s t a j e , J e ś l i c h o d z i o r o d z a j g r a m a t y c z n y , pod wpływem s y n o n i m i - c z n e g o r z e c z o w n i k a b ł ą d notow anego od s t a r o p o l s z c z y z n y , p o r . n p . z XVI w. w s z e r e g u : одуł k a i b ł ą d : "W iele tym o b yczajem [ . . . ] omyłek 1 błędów do pism a s . w l a z ł o " - SXVI z Budnego; a n a l o g i c z n i e u M ą c zy ń s k ieg o , p o r . t a k ż e u Cn: omyłka v . b ł ą d .
3 1 . Opiek II o p i e k a ' d b a n i e o kogo, t r o s z c z e n i e s i ę '
Femininum o p i e k a j e s t notow ane od s t a r o p o l s z c z y z n y do c h w i l i l i o b e c n e j , p o r . n p . w zw ią z k a c h f r a z e o l o g i c z n y c h : "O pieka c z u ł a , m a c i e r z y ń s k a , o jc o w sk a , l e k a r s k a , s p o ł e c z n a ; o t o c z y ć o p i e k ą , p o w ie r z y ć c z y j e j o p i e c e , b r a ć pod o p i e k ę , wymagać o p i e k i . P o r . t a k ż e n o tow ane od s t a r o p o l s z c z y z n y o p a r t e n a tym samym r d z e n i u b l i s k o z n a c z n e f p i e c z a , w SD z k w a l i f i k a t o r e m k s i ą ż k .
Forma r . m ę sk ie g o o p ie k j e s t p o św ia d c z o n a z XVI i XVII w . , p o r . "N iech n a d wami boży o p i e k b ę d z i e " - SL z Szymonowica. Rze c z o w n ik t e n mógł pow stać j a k s i ę w ydaje pod wpływem b l i s k o z n a c z n e g o m d o z ó r notow anego od XVI w . , p o r . n p . w s z e r e g u : d o z ó r 1 o p i e k a : " S t a n i s ł a w S ta r z e c n o w s k i [ . . . ] p ism a i k s i ę g i j e g o na swoj d o z o r i o p i e k ę w z i ą ł " - SXVI z S a r z y ń s k i e g o . P o r . t a k ż e m n a d z ó r .
