Rola samorządów
lokalnych w polityce
senioralnej
Starzenie się ludności stało się w o statn ich latach zjawiskiem
dem ograficznym , co do którego istnieje społeczna zgodność.
Wzrost odsetka osób starszych widoczny będzie zwłaszcza
w nadchodzących latach wraz z do chodzeniem do cezury wieku
oddzielającej starych od niestarych roczników pow ojennego wyżu
dem ograficznego.
Au to r: Piotr Szu kalsk i*N
aukowcy zajmujący się polityką publiczną w odpowie-dzi na proces starzenia się ludności wyodrębniają trzy typy reakcji władz: politykę wobec osób starszych, po-litykę wobec starzenia się (przechodzenia przez jednostkę przez chronologicznie uporządkowane późniejsze etapy ży-cia) i politykę wobec starości jako fazy życia. W potocznym rozumieniu te trzy podejścia są najczęściej łączone w jedno, w tzw. politykę senioralną.Zgodnie z dokumentam i rządu RP polityka senioralna to „ogół celowych działań organów adm in istracji publicz-nej wszystkich szczebli oraz innych organizacji i instytu-cji, które realizują zadania i inicjatywy kształtujące warun-ki godnego i zdrowego starzenia się”. (Założenia Długofa-lowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2 0 1 4 -2 0 2 0 , h ttp s ://w w w .m p ip s.g o v .p l/sen io rz y ak ty w n e -starz en ie / zalozenia-dlugofalowej-polityki-senioralnej-w -polsce-na- lata-201 42 0 20 /).
Choć w powyższej definicji znajduje się odwołanie do pro-cesu starzenia się, w praktyce te same dokumenty, gdy mowa o bardziej precyzyjnych działaniach wchodzących w skład polityki senioralnej, skupiają się na skategoryzo-wanych grupach osób. W dokum entach rządowych zn a-leźć można trzy bardziej jednorodne kategorie wchodzące w skład beneficjentów tej polityki: osoby powyżej pewnego wieku (przy czym równie często definiowanego za pomo-cą wieku chronologicznego - 60 + lub 65+ , jak i prawnego - osoby posiadające uprawnienia emerytalne); osoby zbliża-jące się do tej granicy wieku; wszyscy ci, którzy w perspek-tywie 15 -2 0 lat ów w iek osiągną.
Jak łatwo się domyślić, w zależności od sposobu definiowa-nia grupy docelowej polityki senioralnej, działaniom towa-rzyszyć będą odmienne priorytety i cele. W przypadku osób 6 0 + /6 5 + kluczowe jest zapewnienie godnego poziomu
do-» do-» do-» do-» do-» K U R I E R P R A W N Y
chodów, dostępu do opieki zdrowotneji usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych, do usług transportowych i rekreacyjno- -edukacyjno-rozrywkowych. Z kolei gdy mowa o osobach trochę m łod-szych, najw ażniejszym celem jest utrzymanie zdolności do bycia zatrud-nionym (ang. employability), aczkol-w iek preferoaczkol-w ane środki różnią się w zależności od okresu pozostałego do osiągnięcia cezury starości. W przy-padku osób w wieku przedem erytal-nym uwaga skupiona jest na bodźcach finansowych, ukierunkowanych głów-nie na pracodawców, mających ob-niżyć koszty pracy seniorów, oraz na opiece zdrowotnej. W przypadku osób, którym do przejścia na emeryturę po-zostaje zdecydowanie więcej lat - ak-cent położony jest na szkolenia, możli-wość przekwalifikowania się, jak i dłu-gofalowe oddziaływanie na stan zdro-wia.
W dalszej części niniejszego opraco-wania skupię się na tych elementach polityki senioralnej, które pozostawio-ne są przede wszystkim samorządom lokalnym, czyli powiatom i gminom. A zatem nie podejmiemy kwestii zwią-zanych z ubezpieczeniami społeczny-mi, organizacją opieki zdrowotnej czy rynkiem pracy. Aby jednak móc lepiej określić zadania władz lokalnych w za-kresie polityki senioralnej, zacznę od wyliczenia zadań stojących przed wła-dzami regionalnymi.
Zadania regionów
Rolą regionów w przypadku polity-ki senioralnej jest przede wszystpolity-kim - pomijając finansowanie niektórych form tej polityki dzięki środkom UE - dostarczanie przykładów tzw. do-brych praktyk i innowacji społecznych, czyli działań umożliwiających lepsze osiągnięcie założonych celów. Chodzi o upowszechnianie informacji o możli-wych działaniach, które przyniosły po-żądane rezultaty w innych miejscach lub które są możliwe do wdrożenia. Województwo jest na tyle dużą jed-nostką administracyjną, że powstawa-nie komórek zajmujących się - najczę-ściej przy okazji realizacji innych celów również dystrybuowaniem in -formacji o now ych rozw iązaniach w zakresie aktywizowania i w spie-rania seniorów, ma sens. Z uwagi na efekt skali istnieje duża szansa, że wiedza osób pracujących w tych jed-nostkach i zgromadzone bazy
podpo-wiedzi, co i jak robić, zostaną wyko-rzystane przez część potencjalnych beneficjentów. Z drugiej strony woje-wództwo jest z przestrzennego punk-tu widzenia na tyle małą jednostką, że zdecydowanie łatwiej na jego terenie dotrzeć do informacji prezentowanej w postaci warsztatów czy spotkań in-formacyjnych.
Drugą, niejako naturalną, specyficz-ną płaszczyzspecyficz-ną działań regionalnych jest prowadzenie szkoleń dla pracow-ników instytucji samorządowych re-alizujących w terenie politykę senio- ralną. Ponownie należy podkreślić, że w takim przypadku województwo ma przewagę nad innymi jednostkami ad-ministracyjnymi, ponieważ umożliwia szkolenie w odpowiednio dużej gru-pie, której nie da się zbudować na po-ziomie powiatu czy podregionu. Za-jęcia z zakresu aktywizacji seniorów, promocji zdrowia, um iejętności
kon-taktowania się z osobami starszymi, podobnie jak wybrany zakres wiedzy z zakresu gerontologii społecznej i kli-nicznej, umożliwić mogą pracowni-kom służb samorządowych - przede wszystkim tym odpowiedzialnym za integrację społeczną i usługi opiekuń- czo-pielęgnacyjne - lepsze zrozumie-nie specyfiki pracy z seniorami. Trzecim zadaniem samorządu regio-nalnego jest dostarczanie informacji na tem at przewidywanego przebiegu procesów demograficznych, a przede wszystkim jego konsekwencji. O ile władze powiatów i gmin są w stanie samodzielnie skonsumować informa-cje udostępniane przez GUS odnośnie do prognoz demograficznych, z reguły nie dysponują odpowiednimi kadrami umiejącymi przekształcić dane w pro-jekcje zapotrzebowania na konkretne usługi społeczne. Samorząd regional-ny powinien więc wspierać orgaregional-ny
sa-T a b e la 1. P rz y k ła d o w e z a d a n ia r e a lizo w a n e p rz e z s a m o rz ą d t e ry t o r ia ln y w ra m a c h p o lit y k i w o b e c lu d z i sta ry c h Z a d a n ia lo k a ln e j p o lity k i sp o łe c zn e j w o b ec lu d z i staryc h W ła śc iw y szc z eb e l sa m o rzą d u O rg an izac ja d ziałań inte g rac yjny ch, im p r ez k ulturalny ch, re kre acyjnyc h g m in a
W sp iera nie o rg an iza cji p o za rzą d o w y c h, g ru p s am o p o m o cy , w o lo n ta riat u lu d z i starszyc h i d la se nio ró w
g m in a
St w o rze n ie w aru n kó w d o p o w s tan ia sieci insty tuc ji o fe ru ją cy c h usług i w zak resie o rg a -nizac ji d nia c o d z ie n ne g o o so b o m s tarsz ym (p ielęg na cja, p o m o c w u sług a ch d o m o w y c h i p ro w a d z en iu g o sp o d a rst w a d o m o w e g o , d o w o ż e n ie g o rą c y ch p osiłków , za b ie g i reha b ilita -c y jne w d o m u , p o m o -c w d o k o ny w a n iu za ku p ów , tran sp o rt d la nie p e łn o sp ra w ny -c h, p o m o -c
te c h nic zn a w g o sp o d a rs tw ie d o m o w y m , p ranie)
g m in a
U d z ie la n ie św ia d cz eń p o m o c y sp o łec zne j w fo rm ie p ien ię żne j g m in a Z a p e w nie n ie św ia d c ze ń reh ab ilit acy jny c h g m in a P o d trz y m yw a n ie k o n tak tó w sp o łec zn yc h d zięk i d o s to s o w a n ym d o m o ż liw o śc i fo rm o m
sp ęd za nia c zasu w o lne g o , o d p o w ie d nie j oferc ie kultura lne j, o d w ie d z in o m u o só b, któ re nie m o g ą o p usz c za ć m ieszkania, za p e w nie n iu im m o ż liw o ś c i k o n ta k tó w te le fo n ic z ny c h itp.
g m in a
Z ap e w n ie nie szy b k ie j reakcji na w ia d o m o ś ć o sytuac ji w ym a g a ją c ej inte rw e n cji (d o ś w ia d -c zeni p ra -c o w n i-c y so -cjalni, m o ż liw o ś ć tran sp ortu, m o żliw o ść w y b o ru najb ard zie j skute -czne j
fo rm y p o m o cy )
g m in a
P ro w ad ze nie d o m ó w d z ie n n e g o p o b y tu, k lu b ó w senio ra itp. g m in a P ro w ad ze nie lo k alny ch d o m ó w p o m o c y sp o łeczn ej g m in a K ró tk oo k res o w a p o m o c ro d zino m p ie lę g nu jąc y m starsze o s o b y g m in a
P o ra d nic tw o p ra w ne , p sy c ho lo g ic z ne , ro d zin n e g m ina z p o m o c ą p o w ia tu D o st o so w a nie m ieszk a ń lu d z i sta ry ch d o ich p o t rz e b i p o zio m u sp raw n o śc i g m ina z p o m o c ą p o w ia tu Z ap e w n ie nie o p ie k i g e ria tryc z nej w syst em ie z ak ła d o w y m (o d dział w szp ita lu) lub w o p iec e
am b ulat o ry jn ej (p rzyc ho d n ia s pec jalisty czna)
p o w ia t
P ro w ad ze nie o śro d k a inte rw e nc ji k ryzy so w ej p o w ia t P ro w ad ze nie d o m ó w p o m o c y sp o łe czne j p o w ia t W yp o ż yc za nie sp rzę tó w d o p ie lę g n ac ji (łó żk a o rt o p e d y c zn e, w ó zk i in w a lid z k ie itp.) p o w ia t Sz ko le nia pra co w nik ó w , zw łaszc za w zakresie usług p ie lę g n ac y jn yc h i utrz ym y w a nia k o n tak
-tó w ze sta rszy m i o so b am i
p o w ia t
W sp ó łp ra ca z o rg a niza c ja m i p o za rzą d o w y m i, k o o rd yn ac ja d zia łań p o w ia t, g m in a
Źródło: Błęd owski P., Polityka w ob ec osó b starych - cele i zasady, [w:] G. Ciura, W. Z glic zyń ski (red.), Starzenie się sp ołeczeństw a polskie go, Stu d ia BAS, n r 2(30) 2012, str. 214
morządowe niższych szczebli na dwa sposoby. Po pierwsze, opracowując bardziej szczegółowe projekcje tego, jak przemiany demograficzne wpłyną w ciągu kilku, kilkunastu lat na zatrzebowanie na wybrane usługi w po-wiatach. Po drugie, wskazując na wy-łaniające się dopiero problemy zwią-zane z długowiecznością czy pojawia-niem się tzw. rodzin światowych (ro-dzin rozdzielonych granicami). Władze lokalne z reguły inaczej pod-chodzą do konieczności prowadzenia polityki senioralnej na bazie informa-cji, że „Polska się starzeje”, a inaczej, gdy otrzymują jednoznaczną informa-cję, jak zmieniać się będzie liczba i od-setek seniorów w ich gminie czy po-wiecie.
Pomijając działania o charakterze stra-tegicznym, władze regionu podejmo-wać mogą również inne, bardziej kon-kretne przedsięwzięcia. Jako właści-ciel sieci instytucji świadczących usłu-gi kulturalne i sportowe mogą kształto-wać ich politykę cenową, zachęcać do wprowadzenia systemu zniżek dla se-niorów. Regiony mają również środki na prowadzenie programów zdrowot-nych o charakterze profilaktycznym.
Zadania samorządów lokalnych
Gros polityki senioralnej to jednak działania znajdujące się w gestii sa-m orządów lokalnych - pow iatów i gmin. Jest to zgodne ze zdrowym rozsądkiem, nakazującym formułowa-nie konkretnych celów i ich realizację jak najbliżej beneficjentów. W przy-padku wspierania osób starszych jed-na z zasad polityki społecznej - zasa-da lokalności - zzasa-daje się mieć pierw-szorzędne znaczenie. Zasada ta mówi, że świadczenia na rzecz beneficjentów powinny być organizowane jak najbli-żej klientów, organy je świadczące ma-ją bowiem nie tylko lepszy ogląd po-trzeb, ich hierarchii i specyfiki zaspo-kajania, ale i beneficjenci mają więk-sze możliwości przekazywania swoich opinii na temat zaspokajania potrzeb. Zasada lokalności umożliwia więc nie tylko dostarczanie wyższej jakości świadczeń, ale również swoistą akty-wizację beneficjentów, przejawiającą się większym udziałem w procesie de-cyzyjnym, zwłaszcza w określeniu pre-ferowanych form wsparcia.Inne kluczowe zasady to: subsydiar- ność i kompleksowość pomocy. Subsy- diarność (pomocniczość) mówi o
po-dejmowaniu działań przez władze pu-bliczne jedynie w sytuacji, gdy niepo- trafiąca zaspokoić swoich podstawo-wych potrzeb osoba nie jest w sta-nie uzyskać wsparcia od rodziny, zna-jomych czy sąsiadów. Z kolei zasada kompleksowości zasadza się na prze-konaniu, że skuteczna pomoc to po-moc h olistyczna, u w zględniająca wpływ problemów w jednej sferze ży-cia na inne sfery, a zatem pomoc ukie-runkowana na rozwiązanie wiązki nie-korzystnych skutków zaistniałego pro-blemu.
Zadania stojące przed samorządem lo-kalnym w ramach polityki senioralnej przyjmują różnorodną postać,
wcho-przez instytucje podległe samorządo-wi, przede wszystkim GOPS i PCPR, jednak w przypadku innych występuje ich „wypychanie” poza owe instytucje lub wręcz poza obszar zainteresowania samorządów.
Gminne rady seniorów
Lokalna polityka senioralna w ostat-nich latach wzbogacona została o no-wy instrument, mający na celu zwięk-szenie partycypacji obywatelskiej star-szych mieszkańców gmin. Nowelizacja z 11 października 2013 r. ustawy o sa-morządzie gminnym (art. 5c) wpro-wadziła gminne rady seniorów jako szczególny, fakultatywny organ
dorad-/////////////////////, '///// ///// /////////////////z
Gminne rady seniorów zgodnie z ustawą
pełnić mogą funkcje konsultacyjne, doradcze
i inicjatywne. Konsultacyjne odnoszą się
przede wszystkim do opiniowania wszystkich
oddziałujących na sytuacją seniorów aktów prawa
lokalnego - np. strategii rozwoju, programów
współpracy z instytucjami pozarządowymi,
specjalnych programów wspierających seniorów.
Funkcje doradcze odnoszą się do uw zględniania
w bieżących działaniach w ładz lokalnych propozycji
poprawek podwyższających wartość działań
z punktu w idzenia osób starszych. Wreszcie
funkcje inicjatywne zw iązane są z możliwością
proponowania radzie gminy nowych rozwiązań
problemów seniorów.
dząc w skład szeroko definiowanej po-mocy społecznej i integracji społecz-nej. Tabela 1. zawiera przykładowe działania.
G eneralnie zadania, jakie dopuszcza polskie prawo, są bardzo rozbudo-wane, problem em jest zaś skala ich w drażania i jakość. Przepisy nakła-dają bowiem na samorządy obowią-zek tworzenia warunków do realiza-cji tych zadań, nie zaś ich realizarealiza-cji. Wykonanie zadań może być zrealizo-wane przez jednostki samorządowe, ale i inne podmioty, np. organizacje pozarządowe, sektor rynkowy. Pew-ne podstawowe usługi są dostarczaPew-ne
czy. Powołuje się je z własnej inicjaty-wy samorządu lokalnego albo na wnio-sek zainteresowanych mieszkańców. Gminna rada seniorów ma charakter konsultacyjny, doradczy i inicjatyw-ny, zaś jej celem jest wzmocnienie sły-szalności głosu starszych mieszkańców przez władze gminy, a pośrednio i zak-tywizowanie ich oraz zwiększenie za-interesowania działalnością władz lo-kalnych. Rada skupia reprezentantów seniorów i reprezentantów podmio-tów działających na rzecz osób star-szych, w szczególności przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz pod-m iotów prowadzących uniwersytety
»»»»» KUR TEFPfAW N T
trzeciego wieku (to skądinąd pierwszyakt prawny zawierający nazwę tej in-stytucji).
Trudno o jednoznaczną ocenę stopnia upowszechnienia rad seniorów - bada-nia odnoszące się do końca 2013 ro-ku wskazywały, że funkcjonowały one w ok. 50 gminach (W. Borczyk, D. Ja- chimowicz, W. Nalepa, Gminne rady seniorów w praktyce - w ybrane za-gadnienia, Nowy Sącz 2014), ale obec-nie - w dużym stopniu pod wpływem działań aktyw istów uniw ersytetów trzeciego wieku - liczba ta jest znaczą-co większa.
Aby powołać radę seniorów, rada gmi-ny przyjąć musi uchwałę, której towa-rzyszy statut rady seniorów. Uchwa-ła i statut powinny być napisane pro-stym, przystępnym językiem, zrozu-miałym dla zainteresowanych - osób starszych, często słabiej wykształco-nych. Statut musi zgodnie z wymaga-niami ustawowymi zawierać dwa ele-menty: tryb wyboru członków i zasa-dy działania razasa-dy. W przypadku try-bu wyboru powinien precyzować licz-bę członków rady oraz procedurę ich wyboru (kto zgłasza kandydatów, jakie są zasady i kryteria ich wyborów, kto technicznie nadzoruje wybory itp.). Jako ciekawostkę potraktować należy to, że wprowadzane niekiedy do sta-tutów rady ograniczenia odnoszące się do wieku jej członków (np. stwierdza-nie, iż kandydaci muszą mieć przynaj-mniej 60 lat) są z reguły kwestionowa-ne przez organ nadzorczy (wojewodę) jako dyskryminujący i niezgodny z in-tencją ustawodawcy wyraźnie mówią-cego o przedstaw icielach osób star-szych i przedstawicielach podmiotów działających na rzecz seniorów. Z ko-lei w przypadku zasad działania po-winien określać najważniejsze reguły funkcjonowania rady (jak wybierany jest przewodniczący, jaka jest struktu-ra struktu-rady, jak zwoływane są i przeprowa-dzane spotkania, jaki jest tryb podej-mowania ustaleń, kto zapewnia obsłu-gę techniczną).
Zgodnie z art. 5c ust. 1 ustawy o sa-morządzie gminnym nie m a ograni-czeń spraw, do których rada seniorów może się ustosunkowywać. Stąd też gminna rada seniorów może działać we wszystkich obszarach, które bez-pośrednio lub bez-pośrednio dotyczą se-niorów, a w których władna jest gmi-na jako jednostka samorządu teryto-rialnego.
Gminne rady seniorów zgodnie z usta-wą pełnić mogą funkcje konsultacyjne, doradcze i inicjatywne. Konsultacyjne odnoszą się przede wszystkim do opi-niowania wszystkich oddziałujących na sytuację seniorów aktów prawa lokalne-go - np. strategii rozwoju, programów współpracy z instytucjami pozarządo-wymi, specjalnych programów wspie-rających seniorów. Funkcje doradcze odnoszą się do uwzględniania w bieżą-cych działaniach władz lokalnych pro-pozycji popraw ek podwyższających w artość działań z punktu w idzenia osób starszych. Wreszcie funkcje inicja-tywne związane są z możliwością pro-ponowania radzie gminy nowych roz-wiązań problemów seniorów.
Choć rady seniorów pełnić mogą wszystkie powyższe funkcje, w ich działaniach dominują funkcje konsulta-cyjne. Po części wynika to z relatywnie słabej pozycji rady, której opinia ma je-dynie charakter niewiążącej w ska-zówki. Pamiętajmy też, że w praktyce większość osób wchodzących w skład rady seniorów to reprezentanci
stowa-rzyszeń i innych organizacji osób star-szych - prowadzi to do częściowego dublowania ich pracy z pracą rad dzia-łalności pożytku publicznego. Rady se-niorów traktowane bywają więc jako dodatkowa forma nacisku na władze lokalne, zwiększająca szanse uzyska-nia wsparcia przez podmioty zajmują-ce się działalnością na rzecz seniorów.
Zapomniane obszary polityki
senioralnej
W dalszej części niniejszego opraco-w ania chciałbym skupić się na tych elementach lokalnej polityki senioral-nej, które zazwyczaj z różnych wzglę-dów nie są eksponowane. Posługiwać się będę metodą przykładów, pokazu-jąc różnorodne, pomijane zazwyczaj problemy, nie prezentując jednocześ-nie jedyjednocześ-nie słusznych metod ich roz-wiązywania. Każda społeczność lokal-na jest inlokal-na, zatem metody rozwiązy-wania tych samych problemów muszą to uwzględniać.
Najważniejszą kwestią jest myślenie o interesach tych, którzy są najsłabiej
Tabela 2. Priorytety i kierunki działań programu ASOS
Priorytety Kierunki działań
Priorytet I 1. Za jęc ia e d uk a cy jne z z akre su różn yc h d zie d z in (m.in. p rawo , g o sp o d ark a, zd ro w ie, w ty m Edukacja osób starszych p ro filak ty k a zd ro w ot na , sp ort, turysty ka, ed uk acja, w iz y t y stud yjne, ję z y k i ob c e, um iejętn o ści
inte rp erso na lne, no w e tec hno lo g ie ), p ro g r am y e d uk a cy jne i w arszt aty o starzeniu, o so b ac h starszy ch i a kt yw n y m s tarzeniu
2. Zajęc ia p rzy g o to w ują c e d o usług w olun ta ry s ty c zny c h 3. Kszta łc enie o p ie k u n ó w
4. P ro m o w an ie w o lo nt ar ia tu ko m p e ten cji 5. Pro m o c ja o fe rt y e d uk ac yjne j w ś ró d o s ó b starszych
1. A k t yw n o ś ć sp o łec zna, w ty m w o lo nt a ria t o s ó b starszy ch
2. A k t y w no ść fizy c zn a o só b starszych, a k ty w no ś ć tury styc zno -rek rea cy jna o s ó b starszy ch 3. Za jęc ia w o b sza rze k u ltu ry i sztuki, w ty m ang a żując e ró żn e p o ko len ia 4. B u d o w a nie sie ci sp o łec zny c h, w ty m w o lo nt aria t w ew n ąt rz- i m ięd z y p o k o le nio w y
5. P rz ec iw d ziałan ie e -w y k lu c ze niu
1. Fo rm y a k ty w no ś c i o s ó b starszy ch w o b e c sp o łec zn o śc i lo k aln yc h (rozw ó j s p o łe cze ństw a
o b y w a te lsk ie g o )
2. A k t y w no ść w sp ierają ca u cz e st nic tw o i in teg rac ję w ż yc iu s p o łe c zn y m /p u b lic zn y m 3. Sieć p o m o c o w o -info rm ac y jna (b u d o w a n ie p o z y t y w n e g o w ize run ku starości, p o m o c
o b yw a telsk a)
4. A k t yw n a o b ec n o ś ć w p ro c e sie t w o r ze nia i fun k c jo no w a nia g ru p o b y w a te lsk ic h oraz o rg aniza c ji p o ży t k u p u b lic zn e g o
Priorytet IV 1. Szk o lenia d la w o lo n ta rius zy i o p ie k u n ó w (z zakresu p o m o c y o s o b o m starszym) Usługi społeczne dla o sób 2 W sp iera nie ró żn yc h fo rm s a m o p o m o c y
starszych (usługi zewnętrzne)
3. W sp ieran ie ro d zin w o p ie c e nad o so b ą starszą p o p rze z roz w ó j usług o p art y c h na d z iałal-no śc i w o lo nta rius zy
4. R ozsze rz anie d o st ę p n o ś c i d o usług sp o łe cz nyc h , m .in. o p iek u ńc zy c h, k ulturalny ch, e d uk ac yjny c h, p o ra d n ic zo -d o ra d c zy c h , sp o rt o w y ch i t ury sty czn yc h
Priorytet III Partycypacja społeczna
osób starszych Priorytet II Aktyw ność społeczna promująca integrację
wewnątrz- i m iędzypokoleniową
» » » » » K U R I E R P R A W N Y
słyszalni z uwagi na brak um iejętno -ści lub siły do zorganizowania się. Po-jawiają się zatem cztery główne pod-grupy seniorów: mieszkańcy wsi, oso-by najsłabiej w ykształcone, n ajsta r-si (75+) oraz osoby, które z uwagi na sta n zd row ia nie opuszczają dom u i wymagają opieki. Te kategorie n a-kładają się na siebie, wskazując środo-wiska najbardziej wymagające w spar-cia. Stąd też najbardziej spektakular-ne przejawy polityki senioralspektakular-nej - u ni-wersytety trzeciego wieku, pozostawię na uboczu.Przede wszystkim trzeb a zdać sobie sprawę z tego, że polityka senioral- na to głównie działania mało spekta-kularne. Jednocześnie niektóre działa-nia poprawiają sytuację nie tylko osób starszych. Przykładowo, w dużej czę-ści miast i wsi brakuje miejsc spotkań dla „lokalsów” - ławek przed blokiem, pod sklepem, na skwerku. Duża liczba ławek nie tylko umożliwia przycupnię-cie na chwilę, aby odetchnąć czy po-rozmawiać ze znajomymi, ale również jest dla wielu seniorów swoistą zachę-tą do wyjścia dzięki możliwości odpo-czynku.
Ważną przeszkodą w aktywności se-niorów jest brak dostępnych, publicz-nych toalet. Z uwagi na wstydliwość kwestii, zazwyczaj pom ija się to, jak seniorzy mający problem y z nietrzy- m an iem m oczu m ają w ychodzić na dłużej z domu. Rzecz dotyczy przynaj-mniej kilkunastu pro cen t tej popula-cji. Rozwiązaniem jest udostępnienie toalet, które są w łasnością sam orzą-dów, ulokowanych w urzędach, biblio-tekach, szkołach, i poinform ow anie o tym zainteresowanych (stw orzenie np. gminnej m apy toaletow ej). Przy każdej akcji rewitalizacyjnej dotyczą-cej obiektów powinno się zaplanować toaletę publiczną jako część inw esty-cji, wszak korzystać z nich będą wszy-scy mieszkańcy.
Niekiedy nasze myślenie o działaniach poprawiających sytuację seniorów jest sztampowe. Zazwyczaj myśląc o komu-nikacji miejskiej dostosowanej dla seniorów, przychodzą na myśl au to bu -sy o obniżonej podłodze. Tymczasem dla osób o ograniczonej spraw ności równie ważne jest dostosowanie sieci przystanków do ich możliwości moto- rycznych, a zatem zbudowanie względ-nie gęstej sieci, względ-niewymagającej prze-m ieszczania się na duże odległości. Z punktu w idzenia sen iorów ważne
jest też um iejscow ienie przystanków - aby były blisko tych miejsc, do któ-rych się udają: przychodni, szpitali. Całkowicie osobną kw estią jest spo-sób organizacji usług opiekuńczo-pie- lęgnacyjnych. Są to usługi generalnie zbyt słabo rozwinięte, zaś w przypad-ku wielu gmin wiejskich - iluzorycz-ne. Po części wynika to ze względów finansowych, po części z założenia, że podmiotem odpowiedzialnym za opie-kę nad potrzebującymi wsparcia nesto-rami jest rodzina. Tymczasem nie każ-dy ją ma, masowe migracje (zwłaszcza międzynarodowe) utrudniają sprawo-w anie opieki, a jednocześnie nie za-wsze relacje rodzinne bliskie są ide-ału. W rezultacie w w ielu przypa d-kach pomocy rodzinnej nie ma, a dla wielu osób przyznanie się do niemoż-liwości odwołania się do rodziny
ozna-m iotaozna-m i świadczącyozna-m i usługi opie-kuńcze, zarów no nad seniorami, jak i małymi dziećmi. Szukający tego ty-pu usług muszą liczyć na szczęście po-dwójnie - po pierwsze, trzeba kogoś znaleźć, a po drugie, jakość usługi mu-si być odpowiednia. Rozwiązaniem by-łaby internetow a, gminna tablica ogło-szeń. Szkoda, że w Polsce nie ma moż-liwości uzyskania certyfikacji usług - ale gmina mogłaby na portalu infor-macyjnym przygotować wzór listu po-lecającego od dotychczasowych klien-tów (ze zgodą na kontakt telefonicz-ny), który m ożna by podwiesić pod ofertą.
Z p ersp ek ty w y in dy w id ua ln ej, jak i zbiorowej, ideałem jest jak najdłuż-sze pozostawanie we własnym miesz-k aniu p rz ez osoby o ograniczonej sprawności. Niestety, czasem to
nie-//// // nie-////// /// /// /// /// /// /// // nie-//// nie-//// /// /// /// /// /// /// /// /// ///W
Województwo jest na tyle dużą jednostką
administracyjną, że powstawanie komórek
zajmujących się - najczęściej przy okazji realizacji
innych celów - również dystrybuowaniem
informacji o nowych rozwiązaniach w zakresie
aktywizowania i wspierania seniorów ma sens.
cza przyznanie się do najboleśniejszej życiowej porażki.
C ałkow icie zan iedban ym obszarem je st w sp ie ra nie ro dzinn ych opiek u-n ów osób obłożu-nie chorych, w ym agających stałej, codziennej, intensyw -nej pomocy. W tym przypadku chodzi o możliwość zorganizowania pomocy w celu dania im „o ddechu” - wyjaz-du na urlop czy choćby wzięcia wolne-go wieczoru. Tewolne-go typu usługi publicz-ne są w powijakach, a przecież ich do-stępność samoczynnie przekłada się na większą gotowość do opiekowania się, obniżając popyt na usługi instytu-cjonalne.
Brakuje również przepływu informacji między potencjalnymi klientami i
pod-możliwe z uwagi na fizyczne właści-wości lokali. Wszak są to mieszkania zbudowane kilka dekad temu, lub jesz-cze starsze, dziedziczone, a zatem o re-latywnie niskim poziomie wyposaże-nia w cywilizacyjne wygody. Dla w ie-lu takich osób alternatywą wobec sa-modzielnego mieszkania z dodatkiem dużej liczby godzin usług opiekuńczo- pielęgnacyjnych je st pobyt w domu pomocy społecznej, a zatem rozw ią-zanie dość kosztowne. Gminy powin-ny zatem pomyśleć o wyodrębnieniu w swoich zasobach mieszkaniowych m ieszkań wspom aganych, czyli loka-li, w przypadku których możliwa jest stała pomoc w prowadzeniu gospodar-stwa, o nieco innym charakterze niż
usługi opiekuńczo-pielęgnacyjne. Wy-odrębnienie kilku takich m ieszkań znacząco potaniłoby koszty wsparcia, zwiększając prawdopodobieństwo sa-modzielnego (czyli pozainstytucjonal- nego) zamieszkiwania.
Takie działania pow inny być w spo-magane dowożeniem ciepłych posił-ków - przede wszystkim obiadu, któ-rego przygotowanie jest pracochłon-ne, a w przypadku niektórych ograni-czeń sprawności niewykonalne. Tutaj bazą mogą być stołówki szkolne, zaś zaniesienie posiłku przez wracającego ze szkoły do domu ucznia odbywać się może w ramach projektów międzypo-koleniowych.
Dotkliwy jest również brak kom er-cyjnych m iejsc sp otkań senio rów uwzględniających ich zasoby. Warto wzorować się na „Kartach Dużej Ro-dziny” i tworzyć „Karty Seniora”, dają-ce zniżki do oferty sektora publiczne-go, jak i oferty dobrowolnie uczestni-czących w takich programach podmio-tów rynkowych. Takie działanie może być rentow ne dla komercyjnych pod-miotów - np. poprzez oferowanie tań-szych usług w określonych porach dnia czy dniach tygodnia, gdy ruch w biz-nesie jest mniejszy.
Wydaje się, że tw orzenie w tym ce-lu specjalnych podmiotów przez wła-dze publiczne to przesada, ale może warto wskazać na możliwość uzyska-nia wsparcia ze strony Unii Europej-skiej na rozwijanie ekonomii społecz-nej - podmiotów ąuasi-komercyjnych, ukierunkowanych np. na przygotowa-nie posiłków czy prowadzeprzygotowa-nie kawia-renek dla seniorów. W takim przypad-ku ważne jest zachęcanie istniejących już w gminach i powiatach inicjatyw senioralnych do poszerzenia oferty usługowej. Wszak przy uniwersytetach trzeciego wieku można tworzyć nowe koła zainteresowań dostępne i dla osób niebędących członkami tych uniwersy-tetów, jak i można prowadzić działal-ność ąuasi-gospodarczą - wspomniane kawiarenki dla seniorów z regularnie organizowanymi wieczorkami tanecz-nymi (to najzdrowsza forma ruchu). Osobną kwestią jest zagospodarowa-nie wiedzy i doświadczenia osób star-szych, które bardzo często są gotowe dzielić się nimi bezpłatnie, wzmacnia-jąc poczucie swojej przydatności. War-to pomyśleć o promowaniu inicjatyw polegających na doradztwie - niejeden emerytowany prawnik będzie gotów
KURIER’ PRAWNY
przez 2 godziny tygodniowo udzie-lać bezpłatnych porad, zaś nauczyciel poprowadzi lekcje wyrównawcze czy da korepetycje tym, których na rynko-wych warunkach na to nie stać. Klu-czem w takim przypadku jest udostęp-nienie bezpłatnego pomieszczenia. W warunkach gminnych wciąż za ma-ło jest akcji umożliwiających kontakt międzypokoleniowy. Spotykanie się ludzi z różnych generacji spoza rodzi-ny jest najlepszym sposobem walki ze stereotypami, przede wszystkim age- izmem, czyli dyskryminacją ze wzglę-du na wiek. Projekty międzypokole-niowe - a przyjęło się tym term inem określać wszystkie działania ukierun-kowane na umożliwienie kontaktu po-między niespokrewnionym i osobami z różnych generacji - mogą w wydaniu lokalnym przybierać różną formę. Na przykład spacerów uczniów po swo-jej miejscowości, którym ktoś z poko-lenia dziadków opowiada o zmianach przestrzennych, społecznych i ekono-micznych, do jakich w ciągu kilkudzie-sięciu lat doszło. Seniorzy to chodzą-ca encyklopedia wiedzy o miejscowoś-ciach, w niejednym przypadku potra-fią - dzięki odwołaniu się do opowia-dań rodzinnych - cofnąć się o 100 lub więcej lat opowiadając o różnych miej-scach.
Warto takie działania międzypokole-niowe osadzać nie tylko w kontekście lokalnym, ale i historycznym, organi-zując np. lekcje historii powojennej i wiedzy o społeczeństwie z udziałem „żywych kronik”. Takie szkolne zaję-cia mogą polegać na uczeniu w drugą stronę - przekazywaniu przez uczniów wiedzy dotyczącej obsługi komputera. Innym przykładem jest umożliwienie seniorom w ykonywania opieki nad dziećmi w przedszkolach w określo-nych godzinach. Zaletą takich działań jest ich bezkosztowość.
Niestety, w przypadku większości dzia-łań podejmowanych w ramach polity-ki senioralnej potrzebne są środpolity-ki fi-nansowe.
Rządowy Program na rzecz
Aktyw ności Społecznej Osób
Starszych na lata 2014-2020
Ważnym zadaniem dla sam orządów lokalnych jest upowszechnianie infor-macji wśród podm iotów współreali- zujących politykę senioralną o m oż-liwości uzyskania dofinansowania ze źródeł zewnętrznych. Pomijając
środ-Terminy
Pamiętaj! Jeżeli term in przekazania spra-w ozdania przypada n a dzień ustaspra-w ospra-wo wolny od pracy, to uważa się go za zacho-wany, jeżeli przed jego upływem pism o zo-stało nadan e w polskiej placówce poczto-wej operatora publicznego - KPA art. 57 § 5
pkt 2 ustaw y z 14 czerwca 1960 r.
»21 W R Z E Ś N IA 2015
Termin przekazania m iesięcznych sprawoz-dań jednostkow ych z w ykonania planu do-ch od ów bud żetow y do-ch jednostki sam orządu terytorialnego (jako jednostki budżetow ej i jako organu)
Jednostki przekazujące: m inister w łaściw y do spraw finansów publicznych
Jednostki otrzym ujące: zarządy jednostek sam orządu terytorialnego
Dotyczy: Rb-27S
Forma: określona przez zarząd JST »3 0 W R Z E Ś N IA 2015
Termin złożenia w niosku o przyznanie środków z fu ndu szu sołeckiego w celu uw zględnienia go w projekcie budżetu gm i-ny.
Jednostki przekazujące: sołtysow ie Jednostki otrzym ujące: w ójtowie (burm i-strzow ie, prezydenci miast)
Dotyczy: w nioski Forma: dokum ent
»8 P A Ź D Z IE R N IK A 2015
Termin przekazywania kw artalnych spra-w ozdań z spra-w ykonania planu dochodóspra-w zspra-w ią-zanych z realizacją zadań z zakresu adm i-nistracji rządowej oraz innych zadań zleco-nych JST ustawam i.
Jednostki przekazujące: jednostki bezp o-średnio realizujące zadania
Jednostki otrzym ujące: zarządy jednostek sam orządu terytorialnego
Dotyczy: Rb-27ZZ
Forma: określona przez zarząd JST
»10 P A Ź D Z IE R N IK A 2015
Termin przekazania m iesięcznych sprawo-zdań z w ykonania planu dochodów i w ydat-ków bu dżetow ych jed nostek bu dżetow ych (z w yjątkiem sprawozdania jednostkow ego Rb-27S jednostki s am orządu terytorialnego - jako jednostki budżetow ej i jako organu). Jednostki przekazujące: jednostki budże-tow e
Jednostki otrzym ujące: zarządy jednostek sam orządu terytorialnego
Dotyczy: Rb-27S i Rb-28S
ki UE, z reguły dystrybuowane za po-średnictw em regionalnych instytucji pośredniczących, ważnym programem pomocowym jest przyjęty w styczniu 20 14 r. przez rząd specjalny program, mający ułatwić pozyskiwanie środków przez organizacje ukierunk ow ane na w spieranie seniorów. „Rządowy Pro-gram na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2 0 1 4 - 2 0 2 0 ” (popularnie zwany ASOS) to program, w ramach którego przeznaczane m a być corocznie 40 m in zł na wsparcie inicjatyw lokalnych wzmagających za-angażowanie społeczne osób starszych. Nadrzędnym celem jest poprawa jako-ści i poziomu życia osób starszych po-przez aktywność społeczną. Głównymi beneficjentam i program u w jego do -tychczasowej postaci są stowarzysze-nia i fundacje, które realizują na pozio-mie lokalnym cztery cele szczegółowe wyznaczone przez rząd, a mianowicie: a) zwiększenie różnorodności i
popra-w a jakości oferty edukacyjnej dla osób starszych;
b) tworzenie warunków dla integracji w ew nątrz- i międzypokoleniow ej osób starszych przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury społecznej; c) rozwój zróżnicowanych form
aktyw-ności społecznej, w tym upowszech-n ia upowszech-nie w olo upowszech-n tariatu , partycypacji w procesach decyzyjnych, w życiu społecznym;
d) zwiększenie dostępności, podniesie-nie jakości usług społecznych oraz w spieranie działań na rzecz sam o-pomocy i samoorganizacji.
Szczegółowy wykaz działań, jakie mo-gą uzyskać w sparcie w ramach progra-mu ASOS, znajdują się w tabeli 2.
Polityka senioralna przyszłości
Jak wielokrotnie podkreślałem, priory-tetem dla samorządów lokalnych po-w inn y być działania ukierunkopo-w a ne na w spieranie „niew idocznych” grup seniorów : osób najstarszych, m iesz-kających na wsi, najsłabiej wykształ-conych, z problem am i zdrow otnym i. Ich niewidoczność wynika w dużym stop niu z w ym uszonego zam ykania się w czterech ścianach bez możliwo-ści uzyskania użytecznych informacji. Prowadzi to do braku wiedzy pracow-ników socjalnych o potrzebach części seniorów.Zgodnie ze współcześnie rozwijanym podejściem do aktywnej polityki spo-łecznej, polityka senioralna nie może
być tylko zbiorem działań na rzecz se-niorów, ale przede wszystkim ramą in-sty tucjon alną um ożliw iającą dłuższą i pełniejszą aktywność. Przedstawiony powyżej opis projektów międzypoko-leniowych czy poradni prowadzonych przez seniorów jednoznacznie wskazu-je, że seniorzy mają zdolność do w y-tw arzania użyteczności, tj. do podej-mowania wartościowej ze społecznego pun ktu w idzenia aktywności. W rze-czywistości ta produktywność społecz-na, odnosząca się do różnorodnych sfer życia, ma jeszcze szerszy zakres. Wszak produktywne społecznie jest także
po-starszych przez domy kultury czy bi-blioteki. Taka właśnie je st rzeczywi-stość większości działających w „Pol-sce pow iatowej” uniw ersytetów trze-ciego w ieku. Z reguły ich powstanie - choć zainicjowane oddolnie, zazwy-czaj przez grupę byłych nauczycie-lek, wiąże się z bezpłatnym udostępnieniem pomieszczeń przez in sty tu -cje kultury na podstawową działalność edukacyjno-rekreacyjną, jak i na dzia-łalność administracyjną.
W arto pam iętać o lokalnej polityce senioralnej nie tylko jako o usługach okołobytowych na rzecz seniorów, ale
Aby powołać radę seniorów, rada gminy przyjąć
musi uchwałę, której towarzyszy statut rady
seniorów. Uchwała i statut powinny być napisane
prostym, przystępnym językiem, zrozumiałym
dla zainteresowanych - osób starszych,
często słabiej wykształconych.
dejmowanie przez seniorów w zaawan-sowanym wieku takich czynności, jak mycie się, przygotowanie posiłku, zro-bienie lekkich porządków. Zwiększa to społeczny dobrobyt, bo czas, jaki inni poświęcić musieliby na wykonywanie za seniorów tych czynności, może być przeznaczony na inne cele.
Seniorzy - choć z wyjątkami - stara-ją się być tak aktywni, jak jest to moż-liwe. Napotykają jednak utrud n ien ia i bariery. O niektórych w niniejszym tekście pisałem. Zadaniem polityki se-nioralnej - niezależnie od szczebla jej realizacji - jest te problem y zm niej-szać. Pojedynczym osobom - naw et jeśli chce się coś zrobić - ciężko się zm obilizow ać. Stąd po trze ba w spie-ran ia wszelkich form sam oorganiza-cji seniorskich i grup międzypokole-niowych jako czynnika zwiększającego trw ałość działań. Wspomaganie orga-nizacji działających na rzecz seniorów nie zawsze musi się łączyć z przekazy-w aniem środkóprzekazy-w finansoprzekazy-wych. Bardzo często dobrym sposobem w sparcia jest pomoc lokalowa, przybierająca postać np. przygarnięcia stow arzyszeń osób
również o działaniach aktywizujących tę zbiorowość, choć znając życie, z tej formy życzliwego wsparcia skorzysta-ją głównie ci mniej tego wsparcia po-trzebujący - mieszkający w miastach, relatywnie dobrze wykształceni i sytu-owani. ■
O autorze:
