• Nie Znaleziono Wyników

Textlinguistik und ihre didaktischen Implikationen

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Textlinguistik und ihre didaktischen Implikationen"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A l i N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINCUISTICA U , 1986_______

A l e k s a n d e r K o z ł o w s k i

TEXTLINGUISTIK l/ND IHRE DIDAKTISCHEN IMPLIKATIONEN

Om d a s P r o b l e m d e r T e x t l i n g u i s t i k u n d i h r e r d i d a k t i s c h e n Im­ p l i k a t i o n e n g e n a u b e s p r e c h e n z u k ö n n e n , m ü s s e n w i r z u e r s t v e r s u ­ c h e n , d e n B e g r i f f " T e x t " n ä h e r z u e r l a ü t e r n u n d z u b e s t i m m e n . D i e V i e l f a l t d e r m ö g l i c h e n T e x t d e f i n i t i o n e n e r s c h w e r t d i e F e s t ­ s t e l l u n g e i n d e u t i g e r - K r i t e r i e n f ü r d i e B e z e i c h n u n g d e s B e g r i f f s " T e x t " . D a d u r c h e n t s t e h e n g r o ß e S c h w i e r i g k e i t e n b e i d e r D e f i n i ­ t i o n d i e s e s B e g r i f f s . D i e s e S c h w i e r i g k e i t e n b e r u h e n v o r a l l e m d a r a u f , d a ß d e r T e x t i n a x i o m a t i s c h e r H i n s i c h t k e i n a b g e s c h l o s ­ s e n e s O b j e k t d e r A n a l y s e s e i n k e i n . D i e s e S c h w i e r i g k e i t e n b e r u ­ h e n a b e r a u c h d a r a u f , d a ß d e r T e x t a u f e i n e a n d e r e W e i s e i n d e r L i n g u i s t i k u n d i n d e r F r e m d s p r a c h e n m e t h o d i k d e f i n i e r t w i r d . D i e T e x t e kommen i n d e r s p r a c h l i c h e n ( b z w . f r e m d s p r a c h l i c h e n ) K o m m u n i k a t i o n v o r . S p r a c h l i c h e K o m m u n i k a t i o n w i r d w i e d e r u m im K o m m u n i k a t i o n s a k t e n t w e d e r a l s g e s p r o c h e n e o d e r g e s c h r i e b e n e Ä u ß e r u n g r e a l i s i e r t . T e x t e kommen i n b e i d e n Ä u ß e r u n g e n v o r . I n a l l e n D e f i n i t i o n s v o r s c h l ä g e n d e s B e g r i f f s " T e x t ” w e r d e n a l s r e l e v a n t e E i g e n s c h a f t e n v o n T e x t e n a n g e f ü h r t : 1) K o h ä r e n z , 2 ) K o m p l e x i t ä t , 3) r e l a t i v e A b g e s c h l o s s e n h e i t . N a c h P e t ö f i e b e z i e h t s i c h d e r A u s d r u c k T e x t " a u f e i n e a l s G a n z e s f u n g i e r e n d e F o l g e g e s p r o c h e n e r o d e r g e s c h r i e b e n ê r s p r a c h ­ l i c h e r E l e m e n t e , d a s a u f d e r G r u n d l a g e e i n e s b e l i e b i g e n K r i t e -. 1 r i u m s a l s T e x t a u s g e w i e s e n i s t

1 J . S . P e t ö f i e , Zu e i n e r gram m atischen T h eo rie s p r a c h lic h e r T ex­ t e , " Z e i t s c h r i f t f ü r L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t und L i n g u i s t i k " 1972, Nr. 2 , S. 31-58.

(2)

E s g i b t a b e r a u c h e i n e g a n z e M enge v o n v e r s c h i e d e n e n e x t r e ­ men B e t r a c h t u n g e n d i e s e s B e g r i f f e s . E i n e e x t r e m e P o s i t i o n w i r d b e i s p i e l s w e i s e e i n g e n o m m e n , w e n n j e d e Ä u ß e r u n g a l s T e x t v e r s t a n ­ d e n w i r d . E i n e a n d e r e e x t r e m e P o s i t i o n s t e l l t A u f f a s s u n g d a r , d i e n u r m e h r s ä t z i g e Ä u ß e r u n g e n i n s c h r i f t l i c h e r F i x i e r u n g a l s T e x t g e l t e n l ä ß t 3 . Wenn man d i e v o r l i e g e n d e n T e x t d e f i n i t i o n e n u n t e r s u c h t , s o s i e h t man e i n e ä h n l i c h e V i e l f a l t w i e b e i d e n Z i e l s e t z u n g e n d e r v e r s c h i e d e n e n F o r s c h u n g s r i c h t u n g e n . S . J , S c h m i d t s i e h t T e x t e i n e i n e r b e s t i m m t e n S t r u k t u r : k o m m u n i k a t i v e s H a n d l u n g s s p i e l - K o m m u n i k a t i o n s a k t - T e x t e - S ä t z e - u n d e r b e a e i c h n e t T e x t e a l s " f u n k t i o n a l e O r g a n i s a t i o n s s t r u k t u ­ r e n f ü r K o n s t i t u e n t e n m i t s o z i o - k o i m r u n i k a t i v e r R e l e v a n z " 4 . D e r ­ s e l b e S p r a c h w i s s e n s c h a f t l e r b e z e i c h n e t d e n T e x t a u f f o l g e n d e W e i s e : " E i n T e x t i s t j e d e r g e ä u ß e r t e s p r a c h l i c h e B e s t a n d t e i l e i ­ n e s K o i r m u n i k a t i o n s k r e i s e s i n e i n e m k o m m u n i k a t i v e n H a n d l u n c t s - s p i e l , d e r t h e m a t i s c h o r i e n t i e r t i s t u n d e i n e e r k e n n b a r e kommu­ n i k a t i v e F u n k t i o n e r f ü l l t , d . h . e i n e r k e n n b a r e s I l l o k u t l o n s p o t e n - t i a l r e a l i s i e r t " 5 . D i e s e D e f i n i t i o n v o n S c h m i d t h a l t e n w i r f ü r u n a e r e E r w ä g u n ­ g e n a l s g e l t e n d . D r e s s i e r d e f i n i e r t T e x t a u f f o l g e n d e W e i s e : " T e x t i s t e i n e n a c h d e r I n t e n t i o n d e s o d e r d e r S e n d e r u n d E m p f ä n g e r s p r a c h l i c h a b g e s c h l o s s e n e S p r a c h e i n h e i t , d i e n a c h d e n R e g e l n d e r G r a m m a t i k d e r j e w e i l s v e r w e n d e t e n S p r a c h e g e b i l d e t i s t " 6 . W i r k ö n n e n d i e ­ s e D e f i n i t i o n a l s w i c h t i g e E r g ä n z u n g z u d e r o b e n g e n a n n t e n b e ­ t r a c h t e n . Von B e d e u t u n g i s t v o r a l l e m d i e B e m e r k u n g ü b e r d i e K on­ s t r u k t i o n e i n e s T e x t e s n a c h d e n g ra m m a t i s c h e n R e g e l n . Z u s a m m e n f a s s e n d k ö n n e n w i r f e s t s t e l l e n , d a ß d i e T e x t t h e o r i e d e n T e x t a l s s e l b s t ä n d i g e , a b g e s c h l o s s e n e , s p r a c h l i c h e E i n h e i t d e f i n i e r t , d i e m i t e i n e r b e s t i m m t e n A b s i c h t u n d u n t e r b e s t i i m n -2 Vgl. J . S. S c h m i d t , T e x tth e o r ie . Probleme e i n e r L i n g u i s t i k d e r s p r a c h lic h e n Komm unikation, München Î972.

3 . .

D é f in i to n i n m e is te n W örterbüchern ( v g l . W ebsters S e v e n th Hew C o lle g ia ­ t e D ic tio n a r y , s . v . T e x t l . 4 S. J , S t h « i j t , T e x t th e o r ie , München 1973, S. 153. 5 Ebenda, S. 121. 6 W. U. D r e s s i e r , E in fü h ru n g in d ie T e x t l i n g u i s t i k , Tübingen 1972. ' 6

(3)

t e n r ä u m l i c h e n u n d z e i t l i c h e n U m s t a n d e n v o n e i n e m S e n d e r a u f e i n e g e s c h r i e b e n e o d e r g e s p r o c h e n e W e i s e r e a l i s i e r t w i r d . D i e S p r a c h w i s s e n s c h a f t l e r b e t o n e n a u ß e r d e m , d a ß d i e ^ e x t e v o r a l l e m a l s s p r a c h l i c h e E i n h e i t e n z u v e r s t e h e n s i n d . F ü r d i e L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t l e r $_ind l i t e r a r i s c h e T e x t e m e i s t e n s l i t e r a * 4 r i s c h e G a t t u n g e n w i e z . B . : Roman, N o v e l l e , D ram a u s w . D e r T e x t s t e l l t u n a b h ä n g i g d a v o n , o b e r i n s c h r i f t l i c h e r o — d e r m ü n d l i c h e r F o rm a u f t r i t t , e i n g e o r d n e t e s , g e s c h l o s s e n e s G an­ z e s , e i n e b e s t i m m t e s p r a c h l i c h e Z e i c h e n m e n g e d a r . J e d e Ä u ß e r u n g , d i e m i t H i l f e d e s Z e i c h e n v o r r a t s e i n e s b e s t i m m t e n K o d e s v e r m i t ­ t e l t w i r d , w i r d a l s T e x t v e r s t a n d e n . S ä t z e o d e r b e d e u t u n o s t r a - g e n d e s p r a c h l i c h e E i n h e i t e n a n d e r e r A r t s o w i e s e m a n t i s c h e E l e ­ m e n t e n a c h b e s t i m m t e n , m e i s t e n s l e x i k a l i s c h - g r a m m a t i s c h e n R e g e l n s i n d z u e i n e r g r ö ß e r e n E i n h e i t v e r k n ü p f t , w o b e i d i e g e g e n s e i ­ t i g e V e r k e t t u n g im P r i n z i p a u f z w e i E b e n e n b e s t e h t : a u f d e r g r a m ­ m a t i s c h e n u n d d e r i n h a l t l i c h e n E b e n e . A l l e W ö r t e r , S ä t z e , I n ­ f o r m a t i o n e n b e f i n d e n s i c h u n t e r e i n a n d e r u n d m i t dem G a n z e n i n e n g e m Z u s a m m e n h a n g u n d b i l d e n d a d u r c h e i n A u s s a g e - und W i r k u n g s ­ g e f ü g e . I n K o m m u n i k a t i o n s s i t u a t i o n e n s t e l l t d e r T e x t d a s Medium d e s I n f o r m a t i o n s a u s t a u s c h e s z w i s c h e n dem S c h r e i b e r , V e r f a s s e r , S e n ­ d e r o d e r S p r e c h e r u n d dem A n g e s p r o c h e n e n , L e s e r , H ö r e r o d e r E m p f ä n g e r d a r . D i e I n t e n t i o n d e s V e r f a s s e r s , d e r S c h r e i b - o d e r R e d e a n l a ß , d e r W i s s e n s - u n d E r w a r t u n o s h o r i z o n t , d i e I n t e r e s s e n d e r A d r e s s a t e n s o w i e Them a o d e r I n h a l t b e s t i m m t e n d e n T e x t u n d s e i n e V e r w e n d u n g s s i t u a t i o n ^ . D e r T e x t i s t a l s o : 1) z u s a m m e n h ä n g e n d e s p r a c h l i c h e Ä u ß e r u n g , 2 ) f i x i e r t e s p r a c h l i c h e Ä u ß e r u n g , 3 ) j e d e s p r a c h l i c h e Ä u ß e r u n g , w e l c h e a k t u a l i s i e r t e S p r a c h e

e n t h ä l t .

E s w i r d u n s a b e r a u c h i n t e r e s s s i e r e n , w a s w i r u n t e r d em B e ­ g r i f f " T e x t " a l s m e t h o d i s c h e K a t e g o r i e i n d e r F r e m d s p r a c h e n d i d a k ­ t i k v e r s t e h e n . --N a c h d e r B e z e i c h n u n g v o n ' S . J . ' S c h m i d t ( s . o b e n ) i s t d e r g e s a m t e F r e m d s p r a c h e n u n t e r r i c h t " k o m m u n i k a t i v e s H a n d l u n g s s p i e l “ ^ Vzi.. D. V i e h w e «t e r . M e th o d o lo g is c h e P ro b lem e d e r T e x t l i n g u i ­ s t i k , " Z e i t s c h r i f t f ü r G e m a n i s t i k " 1980, Ńr. 1, S. 6-19.

(4)

u n d j s d e U n t e r r i c h t s e i n h e i t e i n K o m m u n i k a t i o n s a k t . D e r T e x t b e ­ s t i m m t a l s p o t e n t i e l l e G r ö ß e d e n L e h r p r o z e ß i n e n t s c h e i d e n d e m G r a d e . D e r T e x t w i r d s o m i t a l s s o g . " d i s c o u r s e " v e r s t a n d e n un d i s t a l s P e r f o r m a n z m o d e l l G e g e n s t a n d d e r w i s s e n s c h a f t l i c h e n - l i n ­ g u i s t i s c h e n U n t e r s u c h u n g m i t dem H a u p t z i e l , s e i n e R e g e l h a f t i g - k e i t , s e i n e G r a m m a t i k z u u n t e r s u c h e n . " T e x t i s t d a n n - b e z o g e n a u f d e n F r e m d s p r a c h e n u n t e r r i c h t - a l l e s , w a s - g a n z g l e i c h , w i e v o l l s t ä n d i g - o d e r u n v o l l s t ä n d i g , w i e r i c h t i g o d e r f a l s c h - a l s T e i l e i n e s K o m m u n i k a t i o n s a k t e s e r s c h e i n t " . D i e s e T e x t d e f i n i t i o n f ü r d e n F r e m d s p r a c h e n u n t e r r i c h t s c h e i n t u n s j e d o c h , n i c h t p r ä z i s z u s e i n . E s s o l l d e s h a l b e i n e m e h r k o n ­ k r e t e D e f i n i t i o n k o n z i p i e r t w e r d e n . E i n f r e m d s p r a c h e n d i d a k t i s c h e r T e x t i s t e i n T e x t , d e r : - e m i s c h i s t , d . h . i n s i c h g e s c h l o s s e n u n d v o l l s t ä n d i g , durch e i n e n e r k e n n b a r e n An fein g u n d e i n e r k e n n b a r e s E n d e g e k e n n z e i c h ­ n e t , - k o h ä r e n t i s t , d . h . z u s a m m e n h ä n g e n d d u r c h t h e m a t i s c h e P r o g ­ r e s s i o n , - s i t u a t i v u n d k o m m u n i k a t i v k o n t e x t u e l l i s t u n d - f u n k t i o n a l a u f d e n f r e m d s p r a c h l i c h e n L e h r - u n d L e r n p r o z e ß 9 b e z o g e n M o d e l l c h a r a k t e r h a t . D as S p e z i f i s c h e a n d i e s e r T e x t d e f i n i t i o n i m f r e m d s p r a c h e n ­ d i d a k t i s c h e n A s p e k t i s t , d a ß s i e a u f d i e T e x t e m i t M o d e l l c h a ­ r a k t e r b e g r e n z t i s t . E i n f r e m d s p r a c h e n d i d a k t i s c h e r T e x t i s t a l s o g l e i c h z e i t i g a l s M o d e l l t e x t z u b e z e i c h n e n . D e r e n t s p r e c h e n d s e i n e r Z i e l s e t z u n g g e w ä h l t e T e x t , d e r e i n e n b e s t i m m t e n I n h a l t v e r m i t t e l t u n d b e s t i m m t e S t r u k t u r b e s i t z t , d i e n t d e r E n t w i c k l u n g a l l e r H a u p t s p r a c h t ä t i g k e i t e n : d e s H ö r e n s , L e s e n s , S p r e c h e n s u n d S c h r e i b e n s . E i n i g e F a c h b ü c h e r z u r M e t h o d i k d e s F r e m d s p r a c h e n u n t e r r i c h t s d e f i n i e r e n d e n B e g r i f f " T e x t " a l s e i n e s c h r i f t l i c h e Q u e l l e , a u s 10 d e r d e r S t u d e n t u n d d e r L e h r e r d a s S p r a c h m a t e r i a l s c h ö p f e n . ® p . F u n k e , Grundzüge e i n e r fr e m d s p r a c h lic h e n T e x t d i d a k t i k , [ i n : ] K ongreddokum ent a t i o n d e r 7. A r b e it s t a g u n g d er F r e m d s p r a c h e n d id a k tik , Giessen

1976, S . 69. *

^ Ebenda.

W. J . S a 1 i s t r a , tlet'nodik des n e u s p ra c h lic h e n U n te r r ic h ts , Ber­

lin 1962, S. 211.

(5)

D i e s e D e f i n i t i o n e n t h ä l t k e i n e T e x t e i g e n s c h a f t e n m e h r ,

sondern

z e i g t d i e A n w e n d u n g u n d F u n k t i o n d e r T e x t e im U n t e r r i c h t . Da d e r T e x t - w i e w i r e s o b e n f e s t g e s t e l l t h a b e n - d i e z e n ­ t r a l e K o m m u n i k a t i o n s e i n h e i t d a r s t e l l t u n d a l s O b j e k t d e s L e r n ­ p r o z e s s e s v o r a l l e r e d a s L e s e n i m h o h e n G r a d e b e s t i m m t , muß e r iro M i t t e l p u n k t d e r U n t e r r i c h t s p r o z e ß g e s t a l t u n g s t e h e n . ■Die D e f i n i t i o n d e s T e x t e s f ü r d e n U n t e r r i c h t , i n s b e s o n d e r e f ü r d e n F r e m d s p r a c h e n u n t e r r i c h t muß d i e f r ü h e r a n g e n o m m e n e n B e ­ d i n g u n g e n u n d B e m e r k u n g e n b e r ü c k s i c h t i g e n . D a m i t w i r d d a s F o r ­ m u l i e r e n e i n e r p r ä z i s e n D e f i n i t i o n n o c h s c h w i e r i g e r . S i e muß a b e r a u c h d i e F u n k t i o n d e s T e x t e s im S p r a c h u n t e r r i c h t b e r ü c k ­ s i c h t i g e n . D e r T e x t d i e n t n ä m l i c h i m F r e i r d s p r a c h e n u n t e r r i c h t a l s M u s t e r f ü r d i e E n t w i c k l u n g d e r S p r a c h t ä t i g k e i t u n d l i e f e r t f ü r d a s A u s b i l d u n g s z i e l r e l e v a n t e , s a c h l i c h e I n f o r m a t i o n e n . W i r v e r s u c h e n j e t z t zum. S c h l u ß u n s e r e r k u r z e n E r w ä g u n g , d e n B e g r i f f d e s T e x t e s i n m e t h o d i s c h e r H i n s i c h t a u f f o l g e n d e W e i s e z u d e f i n i e r e n : D e r T e x t i s t im. S p r a c h u n t e r r i c h t e i n z u s a m m e n h ä n g e n d e s , s p r a c h l i ^ e s , l o g i s c h e s G a n z e s , d a s i n m o n o l o g i s c h e r o d e r d i a l o ­ g i s c h e r F o rm a u f t r e t e n k a n n , d a s s c h r i f t l i c h f i x i e r t i s t o d e r a l s " h ö r b a r e r T e x t " v o r k o m m t , u n d s o m i t dem L e r n e n d e n a u d i t i v , v i s u e l l o d e r a u d i o - v i s u e l l a u f k o m m e n w i r d . D i e H a u p t a u f g a b e e i ­ n e s T e x t e s b e s t e h t d a r i n , K e n n t n i s s e ü b e r d a s S p r a c h m ą t e r i a l z u v e r m i t t e l n u n d d a d u r c h d i e E n t w i c k l u n g v o n s p r a c h l i c h e n F ä h i g ­ k e i t e n u n d F e r t i g k e i t e n , i n s b e s o n d e r e d i e E n t w i c k l u n g d e s L e s e n s u n d d e s S p r e c h e n s z u e r m ö g l i c h e n . D i e v o r g e s c h l a g e n e D e f i n i t i o n k a n n n a t ü r l i c h n i c h t a l s v o l l ­ s t ä n d i g e u n d e i n z i g e g e l t e n . E s s i n d g e w i ß E r g ä n z u n g e n n o t w e n ­ d i g , d i e b e s o n d e r s im p r a k t i s c h e n Umgang m i t dem T ärxt zum A u s ­ d r u c k k o m m e n . N a c h d e m w i r v e r s u c h t h a b e n , d e n B e g r i f f d e s T e x t e s n ä h e r z u k l ä r e n u n d z u b e s t i m m e n , kommen w i r z u d e n e i g e n t l i c h e n E r w ä g ­ u n g e n d e s v o r l i e g e n d e n B e i t r a g s . I n d e n l e t z t e n J a h r e n h a t s i c h d i e T e x t l i n g u i s t i k v o n e i n e r r e i n t h e o r e t i s c h e n W i s s e n s c h a f t z u e i n e r p r a g m a t i s c h e n W i s s e n ­ s c h a f t e n t w i c k e l t u n d d a m i t d i e M ö g l i c h k e i t e n e i n e r A n n ä h e r u n g v o n L i n g u i s t i k u n d S p r a c h d i d a k t i k a u f g e z e i g t . D i e T e x t l i n g u i s t i k k a n n n a t ü r l i c h I m p l i k a t i o n e n im B e r e i c h d e s S p r a c h u n t e r r i c h t s h a b e n , w e i l e i n e r s e i t s d e r O b j e k t b e r e i c h

(6)

d i e s e r s p r a c h w i s s e n s c h a f t l i c h e n D i s z i p l i n d e r T e x t i s t u n d a n ­ d e r e r s e i t s i m S p r a c h u n t e r r i c h t d i e L e h r e r s o w i e d i e S c h ü l e r b z w . d i e S t u d e n t e n h a u p t s ä c h l i c h m i t T e x t e n a r b e i t e n . W i r g e h e n i n d em v o r l i e g e n d e n A r t i k e l v o n d i e s e m S t a n d p u n k t a u s , daß d i e T e x t ­ l i n g u i s t i k h e l f e n k ö n n t e , e i n i g e L e r n z i e l e d e s S p r a c h u n t e n — r i c h t s w i e z . B . E r s c h l i e ß u n g d e r g r a m m a t i s c h e n E r s c h e i n u n g e n a n ­ h a n d d e r T e x t e , B e h e r r s c h u n g n e u e r l e x i k a l i s c h e n E i n h e i t e n , F e ­ s t i g u n g d e s W o r t s c h a t z e s , E n t w i c k l u n g d e s g e n a u e n , k r i t i s c h e n L e s e n s , K e n n t n i s d e r E r s c h l i e ß u n g s m e t h o d e n f ü r T e x t e u n t e r s c h i e d ­ l i c h e r A r t , d i e E n t w i c k l u n g z u r F ä h i g k e i t d e r T e x t i n t e r p r e t a t i o n z u e r r e i c h e n . T h e o r i e n u n d V e r f a h r e n d e r T e x t l i n g u i s t i k h e l f e n , d i e e n t ­ s p r e c h e n d e n B e z i e h u n g e n z w i s c h e n S ä t z e n , S a t z g r u p p e n u n d g r ö ß e ­ r e n T e x t a b s c h n i t t e n z u e r k l ä r e n . D i e T e x t l i n g u i s t i k v e r s u c h t z u b e g r ü n d e n , w i e e i n T e x t k o n s t i t u i e r t w i r d ; d i e F r a g e , w i e d i e B e d e u t u n g e i n e s T e x t e s s y n t a k t i s c h a u s g e d r ü c k t w e r d e n k a n n , g e ­ h ö r t i n d e n B e r e i c h d e r T e x t s y n t a x . W e l c h e B e z i e h u n g z w i s c h e n e i n e m T e x t u n d d em d a z u g e h ö r i g e n s p r a c h l i c h e n K o n t e x t b e s t e h t , v e r s u c h t d i e T e x t p r a g m a t i k f e s t z u s t e l l e n . M i t a l l e n d i e s e n F r a ­ g e n h a b e n e s s o w o h l d i e S c h ü l e r , a l s a u c h d i e L e h r e r im U n t e r - r i c h t s p r o z e ö z u t u n . E i n e b e s o n d e r s g r o ß e B e d e u t u n g d e r T e x t l i n g u i s t i k kommt d e r T e x t i n t e r p r e t a t i o n z u ; w a s w i r u . a . i n d i e s e m B e i t r a g z u b e w e i ­ s e n v e r s u c h e n . Um d i e w e i t e r e n E r w ä g u n g e n z u d i e s e m Them a f ü h r e n z u k ö n n e n , m ö c h t e n w i r z u e r s t e i n e v o n v i e l e n m ö g l i c h e n D e f i n i t i o n e n d e s T e x t e s a n g e b e n . U n t e r T e x t w i r d " d i e V e r b i n d u n g m e h r e r e r , a u f ­ e i n a n d e r f o l g e n d e r , e i n e n S i n n z u s a r a r e n h a n g k o n s t i t u i e r e n d e r S ä t z e z u

einer

g r ö ß e r e n s p r a c h l i c h e n E i n h e i t b e i r e l a t i v k o n s t a n t e r S p r e c n s i t u a t i o n * ' v e r s t a n d e n .

Die

T e x t l i n g u i s t i k h a t e r s t e n s B e d e u t u n g f ü r d i e D i d a k t i k

der Sprache und

L i t e r a t u r , i n d e m s i e d i e e i n z e l n e n T e x t a r t e n

bestimmt. Die Textarten

l a s s e n s i c h voir a l l e n i n d e r H i n s i c h t

auf

ih r e

pragmatischen Funktionen

b e s t i m m e n .

Die

A u f g a b e d e r

Textlinguistik besteht weiterhin darin, diese

p r a g m a t i s c h e n Funk­ t i o n e n

zu

b e s c h r e i b e n u n d z a e r k l ä r e n .

Damit spielt

d i e T e x t

-A .-R . G l a a p , E in ig e G r u n d b e g r i ffe d e r '.C e x tw is s e n s o h a ft, " L i n g u i ­ s t i k und D i d a k t i k ”

19.71, Nc.

7,

S. 16.

(7)

l i n g u i s t i k f ü r d i e A u s w a h l d e r T e x t e , d i e im S p r a c h u n t e r r i c h t v e r w e n d e t w e r d e n , e i n e g r o ß e R o l l e . S i e v e r s u c h t z u b e s t i m m e n , w e l c h e T e x t s o r t e n f ü r d e n S p r a c h u n t e r r i c h t b e s o n d e r s g u t g e e i g ­ n e t s i n d . D i e w i s s e n s c h a f t l i c h - s a c h l i c h e n T e x t e s i n d w e g e n i h r e r ü b e r ­ w i e g e n d e i n d i m e n s i o n a l e n , k o n k r e t e n K o n s t i t u t i o n f ü r d e n S p r a c h ­ u n t e r r i c h t n i c h t b e s o n d e r s g u t g e e i g n e t . A l s f ü r d e n S p r a c h u n ­ t e r r i c h t g u t g e e i g n e t e r s c h e i n e n d i e f i k t i o n a l e n T e x t e . D i e ä s ­ t h e t i s c h e K o m p o n e n t e , d i e i n d i e s e n T e x t e n v o r h a n d e n i s t , s c h e ­ i n t e i n w i c h t i g e r F a k t o r i n d e r R e z e p t i o n l i t e r a r i s c h e r T e x t e z u s e i n . D i e A u f g a b e d e r T e x t l i n g u i s t i k b e s t e h t i n d i e s e m Z u sam ­ m e n h a n g i n d e r E r f a s s u n g d e r F i k t i o n a l i t ä t e i n e s l i t e r a r i s c h e n T e x t e s u n d i n d e r B e s t i m m u n g d e r F i k t i o n a l i t ä t d e s E r z ä h l t e n , d e r A u s s a g e n u n d I n t e n t i o n e n d e s A u t o r s . E i n w i c h t i g e r F a k t o r f ü r d i e A n w en d u n g l i t e r a r i s c h e r T e x t e im S p r a c h u n t e r r i c h t i s t d i e F e s t s t e l l u n g , d a ß d i e L i t e r a t u r m i t d e r S p r a c h e i n e n g e m Z u sam ­ m e n h a n g s t e h t . An d i e s e r S t e l l e e r l a u b e n w i r u n s , e i n e B e m e r k u n g ü b e r d i e H a l t u n g d e s L e h r e r s zum b e s p r o c h e n e n P r o b l e m k r e i s z u m a c h e n . W i r k ö n n e n a n n e h m e n , d a ß d a s I n t e r e s s e d e r L e h r e r f ü r d i e s e s Thema n i c h t p r i m ä r a u f t e x t l i n g u i s t i s c h e F o r s c h u n g s e r g e b n i s s e g e r i c h ­ t e t i s t , s o n d e r n a u f i h r e A n w e n d b a r k e i t im U n t e r r i c h t u n d d a m i t d i e B e r e i c h e r u n g d e r L e r n z i e l e , S t o f f e u n d U n t e r r i c h t s m e t h o d e n . D e r L e h r e r w i l l o f t e i n e S c h ü l e r - o d e r S t u d e n t e n g r u p p e m i t d e r n e u e n S i t u a t i o n b e k a n n t m a c h e n . U n t e r d e r " n e u e n S i t u a t i o n " v e r ­ s t e h e n w i r i n d i e s e m K o n t e x t e i n e n n e u e n , f r ü h e r n i c h t b e k a n n ­ t e n U n t e r r i c h t s s t o f f , d e r v o n d e n S c h ü l e r n b z w . S t u d e n t e n b e ­ h e r r s c h t w e r d e n s o l l . D i e T e x t l i n g u i s t i k s t e l l t i n d i e s e m Z u­ sa m m e n h a n g f e s t , d a ß j e d e r g e l e s e n e o d e r g e h ö r t e T e x t im m e r e i n e n e u e S i t u a t i o n o d e r s o g a r m e h r e r e v o n s o l c h e n " n e u e n S i t u a t i o n e n " e n t h ä l t . J e d e r S p r a c h u n t e r r i c h t , d e r t e x t l i n g u i s t i s c h e S c h l u ß ­ f o l g e r u n g e n n u t z e n w i l l , h a t d e s w e g e n n i c h t v o n i s o l i e r t e n E i n ­ z e l s ä t z e n a u s s u g e h e n , d e r A u s g a n g s p u n k t f ü r d i e G e s t a l t u n g e i n ­ e s o p t i m a l e r . S p r a c h u n t e r r i c h t s s o l l t e n v i e l ro e n r d e n k b a r e u n d b e ­ s c h r e i b b a r e S i t u a t i o n e n s e i n , d i e i n d e n T e x t e n v o r h a n d e n s i n d . D i e T e x t l i n g u i s t i k i s t i m S p r a c h u n t e r r i c h t » i t b e s t i m r o ö i i d f ü r : i ) D e n B e r e i c h d e r S p r a c h Z e i c h e n , a l s o v o n W o r t , W o r t w a h l , S a t z b a u , M e t a p h o r e n b i l d u n g , A n s p i e l u n g u n d i h r e r t e x t u e l l e n - K e n n z e i c h e n ,

(8)

2 ) d e n B e r e i c h d e s T e x t e s , n ä m l i c h V e r k n ü p f u n g , K o h ä r e n z , F ä h i g k e i t z u r B i l d u n g v o n s o g . B a s i s s ä t z e n u n d F u n k t i o n e n e i n e s

Textes,

3 ) d i e E n t w i c k l u n g d e r F ä h i g k e i t , d i e e i g e n e n E r w a r t u n g e n n a c h d e r L e k t ü r e e i n e s T e x t e s j L e s e v e r h a l t e n u n d L e s e w e i s e n z u v e r ä n d e r n , b e s o n d e r s b e i T e x t e n , d i e f ü r e i n e o f f e n e S i t u a t i o n ( d . h . S i t u a t i o n , d i e e i n e s p o n t a n e R e a k t i o n d e s R e z i p i e n t e n h e r ­ v o r r u f e n k a n n ) g e s c h r i e b e n s i n d , 4 ) d i e E n t w i c k l u n g d e r F ä h i g k e i t , v e r s c h i e d e n e M ö g l i c h k e i t e n d e r T e x t e n t s c h l ü s s e l u n g e i n z u s e t z e n , um s c h l i e ß l i c h z u e i n e m 1 2 T e x t v e r s t ä n d n i s z u kommen D i e T e x t l i n g u i s t i k h a t d a m i t n i c h t n u r i n d e r O b e r s c h u l e e i n e B e d e u t u n g s o n d e r n a u c h i n d e r H o c h s c h u l e , b e s o n d e r s a n d e n n e o p h i l o l o g i s c h e n F a k u l t ä t e n . H i e r i s t e i n e e n g e V e r b i n d u n g d e r T e x t l i n g u i s t i k m i t d e r S t i l i s t i k ( A n a l y s e d e r W o r t w a h l , M e t a p - h e r n f c i l d u n g u s w . ) , d e r f r e m d s p r a c h l i c h e n L i t e r a t u r ( E n t w i c k l u n g

des Lese

V e r h a l t e n s , d e r M e t h o d e n d e r T e x t e n t s c h l ü s s e l u n g ) , d e r G r a m m a t i k ( V e r k n ü p f u n g e n u n d K o h ä r e n z e n z u e r f a s s e n , F ä h i g k e i t z u r B i l d u n g v o n B a s i s s ä t z e n z u e n t w i c k e l n u s w . ) b e m e r k b a r . E r i s t d a b e i f o l g e n d e B e i r e r k u n g v o n r e l a t i v g r o ß e r B e d e u t u n g U n t e r r i c h t s o l l t e n i c h t z u e i n e r d o g m a t i s c h e n F o rm m i t e i n e r g ü l t i g e n , vom L e h r e r v o r g e g e b e n e n L e s e w e i s e w e r d e n , s o n d e r n z u r R e a l i s i e r u n g v e r s c h i e d e n e r L e s e w e i s e n d e r T e x t e m o b i l i s i e r e n . E s i s t d a b e i n o t w e n d i g z u e r f a h r e n , w e l c h e E r w a t u n g e n u n d E r f a h r u n ­ g e n d i e S c h ü l e r b z w . d i e S t u d e n t e n e i n e r b e s t i m m t e n G r u p p e im Umgang m i t T e x t e n h a b e n . E i n e b e s o n d e r s g r o ß e B e d e u t u n g im S p r a c h u n t e r r i c h t kommt d e r T e x t a n a l y s e u n d T e x t i n t e r p r e t a t i o n z u . D i e b e i d e n F o r m e n d e r A r b e i t am T e x t s i n d i m U n t e r r i c h t s e h r p o p u l ä r u n d w e r d e n o f t v e r w e n d e t . D i e e r s t e t e x t l i n g u i s t i s c h e F e s t s t e l l u n g , d i e w i r i m Z u s a m m e n h a n g m i t d i e s e m P r o b l e m t r e f f e n , i s t » d a ß d i e T e x t e e i n ­ e n b e s t i m m t e n P l a t z i n d e r k o m m u n i k a t i v e n H a n d l u n g z w i s c h e n T ö x t e m . i t t e n t e n u n d T e x t r e z i p i e n t e n h a l b e n . " E s i s t A u f g a b e d e r l e x t a n a l y s e , s i c h a u s dem H a n d l u n g s s p i e l h e r a u s z u s t e l l e n u n d 12 O . i e i s b a r t , E . D . J b l c h , H . W » E r o m s ,

G. .< о ß , T e x t l i n g u i s t i k und ih r e D id a k tik , Donauwörtb 1976, S. 62.

(9)

g l e i c h s a m E m i t t e n d e n , T e x t u n d R e z i p i e n t e n i n i h r e m Z u s a m rre n -1 3 s p i e l z u b e o b a c h t e n " A l l e s w a s i m T e x t , d e r a n a l y s i e r t w e r d e n s o l l , e r s c h e i n t i s t a u f s e i n e n B a s i s s a t z u n d s e i n e I n t e n t i o n z u b e z i e h e n . Es s i n d a l s o s o l c h e S c h r i t t è b e i d e r A n a l y s e e i n e s T e x t e s z u e m p f e h l e n , d i e d i e f e s t s t e l l b a r e n Z u s a m m e n h ä n g e u n d V e r k n ü p f u n g e n b e s c h r e i ­ b e n . Ä h n l i c h e S c h r i t t e w e r d e n a u c h b e i d e r P r o d u k t i o n v o n T e x t e n ( z . B . dem S c h r e i b e n v o n d e n A u f s ä t z e n ) e m p f o h l e n : Dank d e r T e x t ­ a n a l y s e l ä ß t s i c h l e r n e n , w i e w e s e n t l i c h d i e K o h ä r e n z f ü r d i e p o t e n t i e l l e n L e s e r i s t u n d w e l c h e B e d e u t u n g d e r T e x t a u f b a u b e i d e r A k t i v i e r u n g d e r R e z i p i e n t e n i n d e r P e r z e p t i o n d e s T e x t e s h a t . D a m i t w i r d d u r c h d i e A n a l y s e d e r T e x t b e d i n g u n g e n e i n Ab­ s c h n i t t d e s k o m m u n i k a t i v e n G e s c h e h e n s , d a s s i c h a l s T e x t p r o d u k ­ t i o n u n d T e x t r e z e p t i o n d e f i n i e r e n l ä ß t , d e u t l i c h . " E i n e l i n g u i ­ s t i s c h e A n a l y s e h a t f o l g l i c h d e r e i g e n t l i c h e n I n t e r p r e t a t i o n im S i n n e v o n k r i t i s c h e r D a r l e g u n g v o r a u s z u g e h e n . S i e h a t n i c h t z u ­ l e t z t e b e n g e r a d e a u c h d a s S i c h - A b h e b e n d e r l i t e r a r i s c h e n T e x t e v o n d e r s p r a c h l i c h e n » N o r m « s o w o h l h e r a u s z u f i l t e r n a l s a u c h h i n -14 s i c h t l i c h s e i n e r k o n k r e t e n W i r k u n g e n z u d e u t e n ” Im w e i t e r e n w o l l e n w i r u n s f o l g e n d e r F r a g e z u w e n d e n : W e l c h e T h e o r i e n u n d F e s t s t e l l u n g e n d e r T e x t l i n g u i s t i k f i n d e n b e i d e r I n t e r p r e t a t i o n e i n e s T e x t e s i h r e A n w e n d u n g ? W i r g e h e n d a b e i v o n dem S t a n d p u n k t a u s , d a ß d i e f i k t i v e n T e x t e v o r a l l e m i n t e r p r e ­ t i e r t w e r d e n k ö n n e n . S . J . S c h m i d t g i b t f o l g e n d e D e f i n i t i o n d e r I n t e r p r e t a t i o n a n : " L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h e I n t e r p r e t a t i o n i s t w i s s e n s c h a f t l i c h k o n t r o l l i e r t e u n d m e t h o d o l o g i s c h b e w u ß t a r g u ­ m e n t i e r e n d e R e k o n s t r u k t i o n d e r R e z e p t i o n l i t e r a r i s c h e r T e x t e , w o b e i d e r I n t e r p r e t e n t w e d e r s e i n e n e i g e n e n R e z e p t i o n s p r o z e ß u n d d e s s e n E r g e b n i s s e w i s s e n s c h a f t l i c h d a r s t e l l t o d e r m i t e x ­ p e r i m e n t e l l e n p s y c h o l o g i s c h e n M i t t e l n R e z e p t i o n s p r o z e s s e u n d d e ­ r e n R e s u l t a t e b e i a n d e r e n R e z i p i e n t e n ( d i e n i c h t m i t w i s s e n ­ s c h a f t l i c h e r A b s i c h t r e z i p i e r e n ) a l s D a t e n e r h e b t , d i e e r d a n n zum G e g e n s t a n d e i n e r A n a l y s e d e r Z u o r d n u n g ' v o n T ë x t s t r u k t u r i e - r u n g e n z u B e d e u t u n g s k o n s t i t u t i o n b z w . z u a n d e r e n F o rm e n v o n Ebenda, S. 64. 14

ri. S c h r e y , T e x t l i n g u i s t i k und I r e a d s p r a c h e n d i d a k ti k , "Der Fremd­ s p r a c h l i c h e U n t e r r i c h t " 1973, J g . 7, H. 27, Nr. 3, S. 9.

(10)

R e z i p i e n t e n v e r h a l t e n m a c h t “ 1 '’ . D i e s e D e f i n i t i o n w u r d e z w a r u n t e r

dem

l i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h e n A s p e k t g e b i l d e t , s i e k a n n a b e r - u n s e r e r M e i n u n g n a c h - a u c h f ü r d i e I n t e r p r e t a t i o n e i n e s T e x t e s i n s p r a c h w i s s e n s c h a f t l i c h e r H i n s i c h t g e l t e n . D i e B e d e u t u n g d e r T e x t l i n g u i s t i k

ist

b e i d e r I n t e r p r e t a t i o n e i n e s T e x t e s v o r a l ­ l e m d a r i n z u s e h e n , d a ß a u c h

die

f i k t i v e n T e x t e i n e i n e m F u n k - t i o n s z ü s a m m e n h a n g z w i s c h e n d em

Verfasser als

E m i t t e n t e n u n d

dem

L e s e r a l s R e z i p i e n t e n e i n e n K o m m u n i k a t i o n s p r o z e ß b i l d e n . J e d e r f i k t i v e T e x t v e r f o l g t e i n e I n t e n t i o n , d i e i n b e z u g a u f d i e R e z i p i e n t e n d u r c h d i e T e x t l i n g u i s t i k e r f a ß t w e r d e n k a n n . D i e E r f a s s u n g d e s I n h a l t e s e i n e s l i t e r a r i s c h e n T e x t e s i n t e x t l i n g u i ­ s t i s c h e r H i n s i c h t k a n n r e l a t i v i e r t w e r d e n . D i e T e x t l i n g u i s t i k muß a u ß e r d e m d i e B e z u g s n o r m e n e i n e s f i k t i v e n T e x t e s f ü r d i e Re­ z i p i e n t e n b e r ü c k s i c h t i g e n . F ü r d i e g e n a u e I n t e r p r e t a t i o n e i n e s f i k t i v e n T e x t e s i s t a u c h d i e F e s t s t e l l u n g d e r T e x t k o n s t i t u t i o n w i c h t i g . D i e s i s t m i t H i l ­ f e d e r t e x t l i n g u i s t i s c h e n M e t h o d e n u n d V e r f a h r e n z u b e s t i m m e n . D a m i t k ö n n e n w i r d i e S c h l u ß f o l g e r u n g e n z i e h e n , d a ß d i e T e x t ­ l i n g u i s t i k b e i d e r I n t e r p r e t a t i o n d e r T e x t e , i n s b e s o n d e r e d e r f i k t i v e n T e x t e a u f d r e i E b e n e n b e h i l f l i c h i s t ; a u f d e r E b e n e d e r I n t e n t i o n s b e s t i m m u n g , a u f d e r E b e n e d e r T e x t k o n s t r u k t i o n u n d a u f d e r E b e n e d e r T e x t r e z e p t i o n . B i s h e r h a b e n w i r v e r s u c h t , d i e R o l l e d e r T e x t l i n g u i s t i k b e i

der

R e z e p t i o n d e r T e x t e z u b e s p r e c h e n . W i r w o l l e n j e t z t d i e F r a g e b e a n t w o r t e n , o b d i e T e x t l i n g u i s t i k a u c h , b e i d e r T e x t p r o ­ d u k t i o n b e h i l f l i c h s e i n k a n n . E s i s t u . a . Z i e l e i n e s m o d e r n e n S p r a c h u n t e r r i c h t s , d i e S c h ü l e r b z w . d i e S t u d e n t e n z u r s e l b s t ä n ­ d i g e n P r o d u k t i o n e i n e s T e x t e s z u f ü h r e n , w o b e i d i e g e w o n n e n e n s p r a c n l i c h f c n K e n n t n i s s e g e ü b t u n d g e f e s t i g t w e r d e n k ö n n e n . So k ö n n e n d i e S c h ü l e r o d e r S t u d e n t e n e i n e n B e r i c h t , e i n e n A u f s a t z ,

einen

K o m m e n ta r o d e r e i n e K r i t i k s c h r e i b e n . H i e r kommt w i e d e r

das

P r o b l e m d e r T e x t e n t s c h l ü s s e l u n g u n d d e r F e s t s t e l l u n g d e r

Textkonstituenten

zum A u s d r u c k . Wenn dem S c h ü l e r b z w .

Studenten

i n

der Phase der Aneignung eines Te-xtes diese Faktoren keine Pro­

b l e m

bringen,

s o w i r d

er auch keine

S c h w i e r i g k e i t e n

bei

der

se.

.

о

ständigen Textproduktion haben.

łf.

5. J. S c h a i d t ,

üter*turvi#s«nscAa£t als

; •

(11)

Da w i r s c h o n d i e f i k t i v e n T e x t e e r w ä h n t h a b e n , m ö c h t e n w i r a u c h d i e F r a g e a u f w e r f e n , o b e s z w i s c h e n d e r L y r i k u n d d e r T e x t l i n g u i s t i k i n b e z u g a u f d e n S p r a c h u n t e r r i c h t i r g e n d w e l c h e Z u sam m en h ä n g e g i b t . D i e s e F r a g e s t e l l u n g s c h e i n t s c h o n v o n A n f a n g an k o n t r o v e r s z u s e i n , w e i l h i e r n o c h im m er e i n e e t w a s e i n s e i ­ t i g e V o r s t e l l u n g v o n L y r i k u n d i h r e m "Viesen w i r k t , d i e d i e s e A r t d e r f i k t i v e n T e x t e n u r i n d e n ä s t h e t i s c h e n K r i t e r i e n b e ­ t r a c h t e t : E i n m a l i g k e i t e i n e s l y r i s c h e n G e b i l d e s , t i e f e u n d sym ­ b o l i s c h v e r m i t t e l t e W i r k l i c h k e i t . E i n G e d i c h t i s t a b e r s c h l i e ß ­ l i c h a u c h e i n T e x t u n d s o m i t k a n n L y r i k a u c h a n d e r s v e r s t a n d e n w e r d e n . D i e s e n e u e B e s t i m m u n g d e r D i m e n s i o n e i n e s l y r i s c h e n T e x t — e s k a n n a b e r a u c h G r u n d l a g e t e x t l i n g u i s t i s c h e r V e r f a h r e n s e i n . D i e L y r i k n u t z t i n t e n s i v e r d i e M ö g l i c h k e i t e n a u s , m i t d e r S p r a ­ c h e z u a r b e i t e n u n d s i c h m i t i h r a u s e i n a n d e r z u s e t z e n . D i e L y r i k 1 s t a u c h d u r c h g r a i r a n a t i s c h n o r m i e r t e s y n t a k t i s c h e V e r k n ü p f u n g e n g e k e n n z e i c h n e t . " S y n t a k t i s c h e V e r k n ü p f u n g " i s t e i n T e r i r f n u s , d e r a u c h i n d e r T e x t l i n g u i s t i k v e r w e n d e t w i r d . Man b e m e r k t e i n e s e h r e n g e V e r b i n d u n g z w i s c h e n d e r L y r i k un d d e r T e x t l i n g u i s t i k I n b e z u g a u f d e n S p r a c h u n t e r r i c h t . " L y r i k u n d L i n g u i s t i k r e d e n n i c h t ü b e r W i r k l i c h k e i t o d e r W a h r h e i t i n e i n e m a b s t r a k t e n , o n t o l o g i s c h e n S i n n , s o n d e r n b e i d e b e f a s s e n s i c h - e i n m a l im p o e t i s c h e n V o l l z u g , e i n m a l t h e o r e t i s c h - m i t i n n e r ­ s p r a c h l i c h e n , r e g e l h a f t e n P r o z e s s e n , a u s d e n e n e t w a s ü b e r d a s s p r a c h l i c h e F u n k t i o n i e r e n , W i r k e n u n d W i r k e n w o l l e n a b g e l e i t e t w e r ­ d e n k a n n " ' k . L y r i k b a s i e r t a u f dem g l e i c h e n S p r a c h s y s t e m w i e a n d e r e T e x t ­ a r t e n u n d i s t i n s p r a c h l i c h e r H i n s i c h t n u r e i n e A b w e i c h u n g v o n d e r N orm d e s g e w ö h n l i c h e n S p r e c h e n s . L y r i s c h e s S p r e c h e n b i n d e t s i c h d a m i t a n a l l g e m e i n h e r r s c h e n d e s p r a c h l i c h e R e g e l n , d i e t e x t l i n g u i s t i s c h z u b e s c h r e i b e n s i n d . W i r k ö n n e n a l s o w e i t e r h i n f e s t s t e l l e n , d a ß d i e A n w e n d u n g d e r v L y r i k i m S p r a c h u n t e r r i c h t s e h r n a h e m i t d e n t e x t l i n g u i s t i s c h e n T h e o r i e n , d i e f ü r a n d e r e T e x t s o r t e g e l t e n , z u s a m m e n h ä n g t . T e x t l i n g u i s t i k e r s c h e i n t d a m i t f ü r e i n e n m u t t e r s p r a c h l i c h e n o d e r f r e i r d s p r a c h l i e h e n L i t e r a t u r ­ u n t e r r i c h t g e n a u s o w i c h t i g w i e L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t . D i e An­ e r k e n n u n g u n d A n w e n d u n g s p r a c h w i s s e n s c h a f t l i c h e r . T h e o r i e n u n d M et- n o d e * i w L i t e r a t u r u n t e r r i c h f c k a n n : u n v e r b i n d l i c h e s , u n k o n k r e t e n iî e i s. b a r t . u . я . , a . a . O . , S. 1£9.

(12)

R e d e n , v e r f e h l t e I n t e r p r e t a t i o n u n d T e x t a n a l y s e , z u f r ü h u n d z u o b e r f l ä c h l i c h g e ä u ß e r t e M e i n u n g e n v e r h i n d e r n . T e x t l i n g u i s t i e c h e A r b e i t i n e i n e m S p r a c h u n t e r r i c h t f ö r d e r t : 1 ) D en Umgang m i t r e l a t i v s c h w i e r i g e r u n d k o m p l i z i e r t a u f ­ g e b a u t e r L i t e r a t u r , 2 ) d i e E n t l a s t u n g d e s L e h r e r s a u s d e r S t e l l u n g d e s a u t o r i ­ t ä r e n I n t e r p r e t e n s , 3 ) d i e V i e l f a l t u n d A b w e c h s l u n g d i d a k t i s c h e r A n s ä t z e , 4 ) d i e S c h a f f u n g d e r M ö g l i c h k e i t e n d e r M i t a r b e i t e i n e r S c h ü ­ l e r - o d e r S t u d e n t e n g r u p p e . A u s d i e s e n d i d a k t i s c h e n P r i n z i p i e n d e r T e x t l i n g u i s t i k i m Li-* t e r a t u r u n t e r r i c h t , k a n n e i n k o m p l e x e s L e h r - u n d L e r n k o n z e p t e n t w i c k e l t w e r d e n . Ä h n l i c h e B e d e u t u n g h a t d i e T e x t l i n g u i s t i k im f r e m d s p r a c h l i c h e n L i t e r a t u r u n t e r r i c h t . D a b e i k a n n e i n k o n t r a s t i ­ v e s V e r f a h r e n , d a s i n d e r L i n g u i s t i k s e h r o f t v o r k o m m t , a n ç e - w e n d e t w e r d e n . " L i n g u i s t i s c h e s , u n d z w a r k o n t r a s t i v e s A r b e i ­ t e n a n T e x t e n b e w e g t s i c h g r u n d s ä t z l i c h i m k o g n i t i v e n B e r e i c h . E s h a t s o g . o b j e k t i v e E r g e b n i s s e z u z e i g e n , d i e n a c h p r ü f b a r . a - l ? s i n d “ D i e A n w e n d u n g t e x t l i n g u i s t i s c h e r V e r f a h r e n i s t v o n d e n j e ­ w e i l i g e n G e g e b e n h e i t e n ( K l a s s e , G r u p p e , S c h u l a r t , G r a d d e r S p r a c h b e h e r r s c h u n g ) a b h ä n g i g . N o c h e i n e B e m e r k u n g s c h e i n t u n s im Z u s a m m e n h a n g . d a m i t vo n b e s o n d e r s g r o ß e r B e d e u t u n g z u s e i n : T e x t l i n g u i s t i s c h e A r b e i t i n d e r O b e r s c h u l e k a n n n i c h t a u s e i n e r b l o ß e n Ü b e r n a h m e d e r T e x t ­ l i n g u i s t i k a u s d e r H o c h s c h u l e b e s t e h e n . T e x t l i n g u i s t i k e r h ä l t e r s t d a n n i h r e p r a g m a t i s c h e B e r e c h t i g u n g i n d e r O b e r — o d e r H o c h s c h u l e , w enn s i e d i e S c h ü l e r o d e r d i e S t u d e n t e n b e f ä h i g t , z u e r k e n n e n , w a s S p r a c h e e i g e n t l i c h i s t u n d w i e s i e f u n k t i o n i e r e n k a n n . E s g e h t v o r a l l e m d a r u m , S p r a c h e a n a l y s i e r e n z u k ö n n e n u n d ü b e r s i e z u r e f l e k t i e r e n . T e x t l i n g u i s t i k s o l l d i e S c h ü l e r b z w . d i e S t u d e n t e n l e h r e n , i m s p r a c h l i c h e n B e r e i c h G e s e t z m ä ß i g ­ k e i t e n z u f i n d e n . D i e S c h ü l e r o d e r d i e S t u d e n t e n s o l l e n m i t H i l ­ f e d e r T e x t l i n g u i s t i k l e r n e n , d i e I n t e n t i o n o d e r A b s i c h t d e s V e r f a s s e r s e i n e s g e w i s s e n T e x t e s z u e r f a s s e n , u n d s i e s o l l e n i n d e r L a g e s e i n , d a s b i l a t e r a l e V e r h a l t e n d e s V e r f a s s e r s - L e ­ s e r s z u b e s t i m m e n . . 1 ^ S c h r e y , a . a . O . , S. 7

(13)

D i e T e x t l i n g u i s t i k k ö n n t e a u ß e r d e m d e n S c h ü l e r n b z w . d e n S t u ­ d e n t e n e r m ö g l i c h e n , i h r e T e x t k o m p e t e n z z u v e r b e s s e r n . " D a z u k a n n d e r S c h ü l e r e i n e R e i h e v o n b e s t i m m t e n F ä h i g k e i t e n e r w e r b e n . So soll e r e r k e n n e n , d a ß d e r T e x t e i n s p r a c h l i c h e s Z e i c h e n “ - d a r r stellt o d e r ü b e r h a u p t , w a s e i n T e x t i s t u n d w e l c h e E l e m e n t e i h n k o n s t i t u i e r e n . D e r S c h ü l e r s o l l a l s A b n e h m e r u n d P r o d u z e n t vo n T e x t e n d a r ü b e r n a c h d e n k e n , w a s man m i t e i n e m T e x t a l l e s m a c h e n k a n n " 1 8 . Zum A b s c h l u ß d e r t h e o r e t i s c h e n Ü b e r l e g u n g e n zu r T e x t l i n g u i ­ s t i k h i n s i c h t l i c h i h r e r B ed eu tu n g im P ro zeß d e s s p r a c h lic h e n Un­ t e r r i c h t s w o lle n w i r f o lg e n d e S c h lu ß f o lg e r u n g e n z ie h e n : D i e S c h ü l e r o d e r d i e S tu d e n te n s o l l e n im sta n d e s e i n , f e s t z u ­ s t e l l e n , d a ß ; - T e x t e B e s t a n d t e i l e e i n e r s o z i o - k o m m u n i k a t i v e n S i t \ » t i o n s i n d . J e d e r T e x t s t e h t i n e i n e r b e s t i m m t e n S i t u a t i o n , d i e v o n m e h r e ­ r e n s p r a c h l i c h e n u n d a u ß e r s p r a c h l i c h e n F a k t o r e n b e s t i m m t w i r d . Man s o l l t e d u r c h d i e A n w e n d u n g defc T e x t l i n g u i s t i k d i e I n t e n t i o n d f s V e r f a s s e r s s o w i e d i e R e a k t i o n e n d e s L e s e r s e r f a s s e n ; - T e x t e e i n l o g i s c h - s p r a c h l i c h e s G a n z e s b i l d e n ; - T e x t e d u r c h v e r s c h i e d e n e E l e m e n t e k o n s t i t u i e r t w e r d e n . D a b e i s o l l e n d i e F r a g e n , d i e d i e I n t e n t i o n d e s V e r f a s s e r s b e t r e f f e n , g e s t e l l t w e r d e n . Zum B e i s p i e l : ' m i t w e l c h e r A b s i c h t i s t d e r T e x t f o r m u l i e r t ? An w en w e n d e t e r s i c h ? W e l c h e A r g u m e n t a t i o n s s t r u k - t u r i s t im T e x t v o r h a n d e n ? u s w . E s s o l l e n d a n n d i e F r a g e n , d i e d e n B a s i s s a t z ( a l s o T h e m a , K e r n p u n k t d e r H a n d l u n g ) a n b e t r e f f e n , g e s t e l l t w e r d e n . W e i t e r h i n f o l g e n d i e F r a g e n z u r T e x t v e r k n ü p f u n g . D i e T e x t a n a l y s e s t e l l t d i e V e r k n ü p f u n g e n i m T e x t am b e s t e n d a r . B e s o n d e r s w i c h t i g s i n d d i e F r a g e n z u r E r s c h l i e ß u n g d e s T h e m a s , d i e d u r c h d i e A n a l y s e d e r T e x t k o n s t i t u e n t e n e r f o l g e n k ö n n e n . D i e S c h ü l e r b z w . d i e S t u d e n t e n s o l l t e n a u c h i n d e r L a g e s e i n , d i e v e r s c h i e d e n e n T e x t s o r t e n z u u n t e r s c h e i d e n u n d t y p i s c h e E i g ­ e n s c h a f t e n f ü r j e d e T e x t s o r t e z u e r k e n n e n . Z u s a m m e n f a s s e n d m ö c h t e n w i r d i e w i c h t i g s t e n E l e m e n t e d e s S p r a c h u n t e r r i c h t s n e n n e n , a u f w e l c h e d i e T e x t l i n g u i s t i k E i n f l u ß h a b e n k a n n : 1 ) D i e W ahl d e r T e x t e . D e r T e x t s o l l t e a k t u e l l s e i n , e i n e ^ В e i 5 b a r t , u . a . v a . a . O .* S. 96.

(14)

ü b e r s c h a u b a r e L ä n g e n a b e n u n d e i n e n i c h t z u e i n f a c h e A r g u m e n t a - t i o n s s t r u k t u r b e s i t z e n . 2 ) D i e d i d a k t i s c h e P l a n u n g . E r k e n n t n i s s e d e r T e x t l i n g u i s t i k s o l l e n i h r e d i d a k t i s c h e u n d m e t h o d i s c h e R e l e v a n z b e r ü c k s i c h t i ­ g e n . 3 ) D as U n t e r r i c h t e n d e r G r a i r i r a t i k a n h a n d d e r T e x t e . D ie T e x t ­ l i n g u i s t i k h ä n g t m i t dem G r a m m a t i k u n t e r r i c h t s e h r e n g z u s a m m e n . D i e S ä t z e , d i e V e r k n ü p f u n g e n u n d d i e S a t z g l i e d e r w e r d e n d u r c h d i e A n w e n d u n g t e x t l i n g u i s t i s c h e r M e t h o d e n u n d V e r f a h r e n e r s c h l o s ­ s e n . S i e k ö n n e n a u c h a l s B e i s p i e l e f ü r d i e D a r s t e l l u n g b e s t i m m ­ t e r g r a m m a t i s c h e r E r s c h e i n u n g e n d i e n e n . 4 ) D i e E r w e i t e r u n g d e s W o r t s c h a t z e s i n d e r M u t t e r s p r a c h e o - d e r i n d e r F r e m d s p r a c h e . J e d e T e x t s o r t e e n t h ä l t e i n e n b r e i t e n W o r t s c h a t z , d e r v e r b r e i t e t ( i m M u t t e r s p r a c h u n t e r r i c h t ) o d e r b e i ­ g e b r a c h t u n d g e f e s t i g t ( i m F r e m d s p r a c h e n u n t e r r i c h t ) w e r d e n k a n n . D i e T e x t l i n g u i s t i k h i l f t d a m i t b e i d e r S e l e k t i o n u n d b e i d e r Zu­ s a m m e n s t e l l u n g d e r A u f e i n a n d e r f o l g e d e s f ü r d i e B e h e r r s c h u n g g e ­ e i g n e t e n W o r t s c h a t z e s . S i e w e i s t a u c h a u f d i e K r e a t i v i t ä t d e r T e x t e i n d e r P r o d u k t i o n s p r a c h l i c h e r Ä u ß e r u n g e n . W i r h a b e n i n d e n o b e n d a r g e s t e l l t e n A u s f ü h r u n g e n v e r s u c h t , a u f e i n i g e Z u s a m m e n h ä n g e z w i s c h e n d e r T e x t l i n g u i s t i k u n d D i d a k ­ t i k i n s b e s o n d e r e S p r a c h d i d a k t i k h i n z u w e i s e n . W i r b e m e r k e n r e l a ­ t i v v i e l e d i d a k t i s c h e I r a p l i k a t i o n e n , d i e a u s d e r T e x t l i n g u i s t i k a b z u l e i t e n s i n d . W i r k o n n t e n n a t ü r l i c h n i c h t d i e g a n z e P r o b l e m a ­ t i k , d i e d a m i t z u s a m i r e n h ä n g t , b e s p r e c h e n , v o r a l l e m d e s w e g e n , w e i l d i e F o r s c h u n g e n a u f dem G e b i e t d e s V e r h ä l t n i s s e s T e x t l i n g u i ­ s t i k - D i d a k t i k e r s t i m A n f a n g s s t a d i u m s i n d . W i r s e h e n j e d e n ­ f a l l s d i e N o t w e n d i g k e i t , d i e s e s P r o b l e m n o c h g e n a u e r u n d t i e f e r i n d e r Z u k u n f t z u b e s p r e c h e n u n d z u u n t e r s u c h e n . K a te d ra Językoznawstwa Niemieckiego i Stosowanego

(15)

A le k s a n d e r K o zło w sk i

lingwistyka tekstu i j e j implikacje dydaktyczne

W p ie rw s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u dokonano p rze g ląd u n ie k tó r y c h d e f i n i c j i t e k ­ s t u w a s p e k c ie 1 i ngw i stycznym o ra z p o d ję to próbę sformułowania d e f i n i c j 1. t e ­ go p o j ę c i a na u ż y te k metodyki uauczania języków obcych.

Wskazano na t r u d n o ś c i wynikające przy formułowaniu je dnoznacznej d e f i n i ­ c j i t e k s t u o ra z omówiono k rótko znaczenie tekstów w p r o c e s i e kom unikacji.

Z o s ta ły p rzytoc zone d e f i n i c j e tego p o j ę c i a między innymi: J . P e t ö f i e g o , J . Schmidta, W. D r e s s i e r e o r a z D. Viehwegera. Wskazano na wspólne cechy i r ó ż n ic e tych d e f i n i c j i , wynikające z a n a l i z y p o j ę c i a t e k s t u . Wykazane z o s t a ­ ły ponadto r ó ż n ic e między wypowiedziami tekstowymi, a ta k i m i , k t o . e n i e mogę być uznane za te k sto w e. P o d k r e ś l a j ą c zna cz enie i fu n k c je t e k s t u w p r o c e s i e na u c z a n ia j ę z y k a , a w sz c z e g ó ln o ś c i nauczania języków obcych o r a z o p i e r a j ą c s i ę na d e f i n i c j a c h językoznawczych t e k s t u dokonano próby sformułowania d e f i n i ­ c j i t e k s t u w a s p e k c ie g l o t todydak tycznym.

W z a s a d n ic z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u dokonana z o s t a ł a próba omówienia lin g w i­ s t y k i t e k s t u i j e j wpływu na n i e k t ó r e d z i a ł a n i a i p roce sy dydaktyczne w za­ k r e s i e nauc za nia ‘ję z y k a o jc z y s t e g o i obcego. Wykazano konkretne c e l e naucza­ n i a , w k tó r y c h o s i ą g n i ę c i u mogłaby być pomocna l in g w is ty k a . P o d k re ślo n o , że

l i n g w is ty k a ma zn a c z e n ie : »,

1) przy doborze i s e l e k c j i te kstó w stosowanych w nauce je * y k a , 2 ) przy planowaniu n a u c z a n ia ,

3 ) w z a k r e s i e p o s z e r z a n ia i p o g łę b ia n i a słownictw a,

4 ) w z a k r e s i e zaprezentow ania o k re ślo n y c h zjaw isk gramatycznych.

Wskazano na stosunkowo duże zn a cz en ie l i n g w i s t y k i przy a n a l i z i e t e k s t u i jego i n t e r p r e t a c j i . P o d ję to ta k że próbę w y j a ś n i e n i a , d la cz eg o lin g w is ty k a Łoże mieć za stosow a nie t y l k o w tym n au c za n iu , g d z ie zasadniczym m a te ria łe m nauc za nia a? t e k s t y .

Wyjaśnione Ł o c ta ły zwięzki mi-jdzy l i n g w is ty k ę a l i r y k a . P odkreślono przy ly o , żc lluŁwisTyks może mieć zbstosuw-inie w w ielu formach p r e z e n t a c j i n a - t i z i a ł e n i y a ł f n i a i w w ie l u formach twórczej d z i a ł a l n o ś c i uczniów . l u b e t u - d e i t ó a .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Celem autorek tego artykułu jest charakterystyka radiowej realizacji słuchowiska Ex Barbie Macieja Kowalewskiego, nakreślenie specyfiki roz- wiązań fonicznych analizowanego

Gegen Entle seines Lebens (1801) erhielt Kalny- schewskyj vom Zaren Alexander I. die Freiheit, er war aber bereits erblindqt und wollte nicht i n die Heimat

Die verkörperte Kognition (embodied cognition) wird in der einschlägigen Literatur auch als eingebettete Kognition (embedded cognition), bereits angesprochene erwei- terte

Zur Wortart der Abtönungspartikeln führt Molnár (2002:15) Folgendes an: „Als Modalpartikeln werden in diesen Aufsätzen deutsche Wörter bezeichnet, die morphologisch

Tak więc, jego zdaniem, grupa badaczy, współpracujących ze sobą w ramach określonej struktury organizacyjnej, może uzyskać miano nau­ kowej szkoły tylko wtedy,

seen that, for Model b, the wave-damping energy is always smaller than 2.0 percent of the total-damping energy, and, as indicated above, would probably be even less at higher

Mnie się jednak w ydaje, że gdyby Gutkowski mógł przemówić, to usłyszelibyśm y zapewne, iż stosując ową stylizację, chciał być lo­ jalny wobec obcych

enough information on the tail of the distributions of R and (or) S, thus we replace the criterion of &#34;socially acceptable probability of failure., i.e., P (M 0) K &#34; (where is