A C T A U N I V E . R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F OLIA O E C O N O M I C A 67, 1987
C z e s ł a w Szmi dt*
TREŚĆ PRAC P R O D U K C Y J N Y C H O W Y S O K I M S T OPN IU P OW TA R Z A L N O Ś C I * I WARUNKI ICH W YKO N Y W A N I A
(metoda i wyniki badari)**
Kr yz ys t radycyjnych, " t a yl or ows ki ch " form o r g an iz ac ji i z a r z ą dzania, o p a r t y c h na s z c z e g ó ł o w y m po dz i a l e pracy, n a r a s t a j ą c y od k i l k u n a s t u lat w wi e l u k r a j a c h wys ok o u p r z e m y s ł o w i o n y c h , stał się p u n k t e m w y j śc ia do p o s z u k i w a n i a no wy ch me t o d organ iz acj i. Wspólną cech ą s z e ro ki ej gamy ro z w i ą z a ń p r o p o n o w a n y c h w teorii i coraz c z ę ściej s p o t y k a n y c h w pr akt y c e jest d ą ż e n i e do re wal o r y z a c j i pracy, czyli do w z b o g a c e n i a j e j treści przy j e d n o c z e s n e j p o p r a w i e s z e r o ko r o z u m i a n y c h w a r u n k ó w otoczenia. S z c z e g ó l n e z a i n t e r e s o w a n i e t e o rii i pr akt yk i budzi p r o b l e m a t y k a prac o n a j w y ż s z y m stop ni u p o w ta rz al n o ś c i , z a zw yc za j wy soce m o n o t o nn ych , s t e re ot ypo wy ch , s t a w i a j ą c y c h b a r d z o ni s k i e w y m a g a n i a k w a l i f i k ac yjn e, o g r a n i c z a j ą c y c h i n i c j a t y w ę i p oc z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i robotników. Prace tego typu w y s t ę p u j ą w w ielu d z i e d z i n a c h w s p ó ł c z e s n e g o przem ys łu . N a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n y p r z y k ł a d s tan ow ią tu taśmy m o n t a ż o w e lecz nie jest to jedyna forma o rg an i z a c j i p r o du kc ji c h a r a k t e r y z u j ą c a się w y s o k i m s t o p n i e m de h u m a n i z a c j i pracy. W po do b n e j sytuacji zn aj d u j ą się robot nic y wielu za kł a d ó w różn yc h branż ( gł ównie
pro-w In sty t u c i e O ę g a n i z a c j i i Z a r z ą d z a n i a P o l i techniki Łódzkiej.
** Tekst a rt yku łu op ier a się w zn ac z n e j m i e r z e na m a t e r i a ł a c h z a w a r t y c h w o p r a c o w a n i u J. N o w a k o w s k i e g o , C. S z m ’i d t a D i a g n o z a stanu o r g a n i z a c j i pracy pod w z g l ę d e m s t o p ni a jej zhuman i- zowan ia w p o d s t a w o w y c h p r o c e s a c h p ro d u k c j i w y b r a n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w p rz em y s ł o w y c h , Łódź 1984 (maszynopis).
dukcji m a s o w e j i w i e l k o s e r y j n e j ) , o r ó ż n ych t e c h n o l o g i a c h i z r ó ż n i c o w a n y m poz i o m i e m e c h a n i z a c j i p rodukcji.
W Polsce z a i n t e r e s o w a n i e p r o b l e m a t y k ą r e w al ory za cj i pracy było d o tąd s t o s u n k o w o niewielkie. Istnieje, co prawda, szęreg p u b l i k a cji n a u k o w y c h na ten temat, lecz n a j c z ę ś c i e j op ierają się one g ł ó w n i e lub w y ł ą c z n i e na ob cy ch m a t e r i a ł a c h e m p i r y c z n y c h , c h a r a k t e r y z u j ą c y c h stan o r g a ni za cji i e k s p e r y m e n t y w i nnych krajach, nie istnieje n at o m i a s t w y s t a r c z a j ą c o p o w s z e c h n a wi ed za na temat skali d e h u m a n i z a c j i prac o w y s o k i m s t o p ni u p o w t a r z a l n o ś c i w n a sz ych p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , brak też p ełnej ś w i ado mo śc i skutków, ja kie mo że to s p o w o d o w a ć i już powoduje.’ Jest to o tyle n i e p o k o j ą ce, iż w y ł ą c z n i e na p o d s t a w i e ogólnej z n a j om oś ci na szej g osp od a r k i m o żna bez obaw y o p o m ył kę s f o r m u ł o w a ć tezę, iż s t o p i e ń d e h u m a n i z a c j i p r a c y b y w a u n a s w w i e
l u p r z y p a d k a c h ’ c o n a j m n i e j t a k i
s a m , j a k w i n n y c h k r a j a c h , od dawna d y s p o n u j ą c y c h b o g a t y m d o ś w i a d c z e n i e m w d z i e d z i n i e r e w a l or yz acj i' pracy. P r z e k o n a n i e to stał o się i mpu ls em do p o s z u k i w a n i a k o n k r e t n y c h d o wodów, któ r e m o g ł y b y st an o w i ć p un k t w y j ś c i a do po dj ę c i a b ar dz ie j z d e c y d o w a n y c h d z i a ł a ń z m i e r z a j ą c y c h ku p op r a w i e sytuacji. P i e r w s z y etap tych d z ia ła ń s t a n o w i ł o o p r a c o w a n i e m et o d y b a d 3n ia s t o p ni a h u m a n i z a c j i i d e h u m a n i z a c j i s y s te mu o r g a n i z a c y j n e g o i w a r u n k ó w pra cy w. p r o c e s a c h p r o d u k c y j n y c h o p a r t y c h na głębokim, s z c z e g ó ł o w y m p o dz i a l e pracy.
I. M e t o d a b adań
P r z e d s t a w i o n a n iżej m e t o d a d i a g n o z y stanu o r g a n i z a c j i i w a r u n ków p racy opiera się na s z e r e g u z a ł oż eń i u s t al eń o c h a r a k t e r z e wstę pn ym. N a j w a ż n i e j s z e z nich, w y j a ś n i a j ą c e pr ze sł an ki p o d s t a w o w y c h r o z s t r z y g n i ę ć s z c z e gó ło wy ch, p r z e d s t a w i a m y niżej.
P rz ed e w s z y s t k i m p r z y j ę t o założenie, że przedjniot d i a g n o z y b ę dą s t a n o w i ł y p ro b l e m y zn a j d u j ą c e się w o b s z a r z p z a g a d n i e ń w y z n a c z o n y m p rz e z w z a j e m n e wpływy i zwią zki d w óch g ł ó w n y c h pojęć - h u m a niz ac ji prac y i o rg an iza cj i. Ozna cz a to, iż di ag n o z a nie b ędz ie o b e j m o w a ć w s z e l k i c h p r o b l e m ó w h u m a n i z a c j i (zo st an ą z niej w y ł ą c z o ne m. in. te, któ r e wiążą się z s oc j a l n ą d z i a ł a l n o ś c i ą p r z e d s i ę b io rstw, d o t yc zą p r o c e s u ada pt ac ji do pracy, o d n os zą się do 3 f e r y
s t os un kó w m i ę d z y l u d z k i c h itp.), lecz tylko te, które p ow sta ją w związku z p r z y j ę t y m s pos o b e m o r g ani za cj i p r oce su pro du kcyjnego. K o nk re tn y pr z e d m i o t s zcz e g ó l n y c h z a i n t e r e s o w a ń b ędzie n a t om ia st st an o w i ć k a t eg ori a t r e ś c i p r a c y , jako po ds taw ow y o b szar d z i a ł al noś ci rewaloryza cy jn ej.
Do t y c h c z a s p o j ęc ie treści pracy było u Z y wa ne pr zede ws z y s t k i m przez so cj ologów, n a j c z ę ś c i e j w związk u z problem am i skutk ów postę pu technicznego. W p r ac ac h o r g a n i z a t o r ó w zna la zł o się ono dzięki wzr os tow i ich z a i n t e r e s o w a n i a p r o b l e m a t y k ą n ad mi e r n e g o po dz iał u pracy. Zmiana zaró wn o ogó l n e g o jak i s z c z e g ó ł o w e g o kontekstu, w kt ó r y m ma f un k c j o n o w a ć p o j ę c i e treści pracy, w ymaga również p e w nych m od yf i k a c j i d o t y c h c z a s o w e g o sposob u jego rozumienia.
W kwestii ogól ne j d e f in ic ji treści pracy (ang. work content, franc. le c o nt en u du t r a y a i l , ros. s o d i e r ż a n i j e truda, niem. Irhalt der A r b e i t ) is tn ie je wysoki s t o p i e ń z godności wi ęk sz ośc i autorów. M ożna tu u znać za r e p r e z e n t a t y w n e takie definicje, jak np. s fo r m u ł o w a n a przez I. Czangii - iż treść pracy jest to " i l o ś ciowa i j ak oś ci owa c h a r a k t e r y s t y k a funkcji roboczych, u w a r u n kow an a techniką, t e c hn ol og ią i o r g a n i z a c j ą produkc ji , p r z e d m i o t e m pracy i m i s t r z o s t w e m [poziomem kw a l i f i k a c j i - C. S.j robotnika" , czy bar dz ie j lakoniczna, o p r a c o w a n a przez J. S z c z e p a ń s k i e g o i C. Osi- powa, iż jest to "ilościo wy s to sun ek c zy n n o ś c i m e c h a n i c z n y c h i t w ó r c z y c h w pracy w y k o n y w a n e j przez d an eg o p r ac ow nik ®" .
Probiera zn ac z n i e ba rd z i e j złożony i d y s k u s y j n y stanowi kwestia e l e m e n t ó w s k ł a d o w y c h (wskaźników), kt óre m i a łyb y treść prac y c h a ra kt er yzować. Z d a n i e m W. Jadowa i W. Z dr aw om y s ł o w a jest to p r o blem, który n a l e ż a ł o b y r o z s t r z y g a ć s t o s o w n i e do p r z y j ę t y c h zało że ń b a d a w c z y c h 3 . Ma jąc na uwadze p a r t y k u l a r n e po tr z e b y p o s z c z e g ó l n y c h pr o g r a m ó w b a daw cz yc h, po g l ą d taki m oż n a by uzna ć za uz asadniony. R ó w n o c z e ś n i e jednak nie sposób zaprz ecz yć , iż tego rodzaju p o d e j ś cie s t wa rz a realną g r o ź b ę z n a c z n e g o z m n i e j s z e n i a m oż li wo ści p o r ó w n y wa ni a w y n i k ó w r ó ż n y c h badań. D ą żą c do u n i k n i ę c i a p o d o b n y c h n i e
1 I. C z a n g i i , Trud. S o c j o ł o g i c z e s k i j e aspekty tieorii i m i e t o d o ł o g i i issled ow an ija , M o s k w a 1973, s. 98.
2 J. S z c z e p a ń s k i , G. O s i p o w , Przedmowa, [w:] S p o ł e c z n e p r o b l e m y pracy i produkc ji , red. J. Sz cze p a ń s k i i G. Osipow, W ars z a w a 1970, s. 5.
3 C z ł o w i e k i jego praca, red. W. Jadów, W. Rożirt i A. Zdra- womysłow, War s z a w a 1971, s. 44.
bez pi e c z e ń s t w , pr z e d u s t a l e n i e m zbioru elementów, które miał y o d gr y w a ć rolę c z y n n i k ó w p o d d a w a n y c h b a d a n i o m empiry cz ny m, opracowar. . sz e r ok ą listę k r y t e r i ó w analizy treści pracy s t o s o w a n y c h przez r ó ż ny ch a u t o r ó w 4 , obejmującą:
- p o z i o m m e c h a n i z a c j i lub a ut om at y z a c j i pracy, - zakres p o d p o r z ą d k o w a n i a p r a c o w n i k a rytmowi pracy, - s t r u k t u r ę r e a l i z o w a n y c h funkcji,
- skalę m o ż l i w o ś c i w y b o r u tempa pracy, - po z i o m w y m a g a n y c h k w a l i f i k a c j i z aw odowych, - po z i o m o g ó l n y c h w y m a g a ń intel ekt ua ln yc h, - p o z i o m m o ż l i w o ś c i d ecyzyjnych,
- p o z i o m o d p o w i e d z i a l n o ś c i ,
- s t o pi eń swo bo dy W y b o r u tec hn ol ogi i i n ar zędzi pracy, - s t o p i e ń u n i f o r m i z a c j i i p o w t a r z a l n o ś c i zadań,
- s t o p i e ń wp ł y w u p r a c o w n i k a na ilość i j akość pracy,
- s t op ień wym a g a n e j s zty wn o ś c i p r z e s t r z e g a n i a p r o g r a m u d z i a ł a nia,
- i n t e n s y w n o ś ć pr acy i n a p i ę c i a c z a s o w e ^ wi ą z a n e z jej r e a l i zacją.
P r z e d s t a w i a n a wy żej k o m p i l a c y j n a lista kategorii treści p racy jest - n i e z a l e ż n i e od w y s t ę p u j ą c e g o w n i e k t ó r y c h p r z y p a d k a c h w z a j e m n e g o z a c h o d z e n i a za kr e s ó w z n a c z e n i o w y c h p e w n y c h e l e m e n t ó w - z n a c z n i e bo ga t s z a i p e ł n i e j s z a niż k t ó r a k o l w i e k z list s t a n o w i ą cych p un k t w y j ś cia do jej u t wo rz en ia. Wyd a j e się również, iż o b e j m u j e ona w i ę k s z o ś ć e l e m e n t ó w n i e z b ę d n y c h dla d o k o n a n i a c h a r a k t e rysty ki treści pr a c y n i e z a l e ż n i e od na t u r y s z c z e g ó ł o w e g o p r z e d m i o tu z a i n t e r e s o w a ń b a d a c z a i jego s pe cj al n o ś c i . O p i e r a j ą c się na tym
4
Przy tw o r z e n i u tej listy w y k o r z y s t a n o m. in. p r o p o z y c j e z a w ar t e w n a s t ę p u j ą c y c h op ra cow an ia ch : I. C z a n g 1 i. M e t o d o l o g i c z n e a s p ek ty b a d a n i a s p o ł e c z n y c h z a g a d n i e ń pracy, [w:J S o c j o l o gia w ZSRR, War s z a w a 1966, s. 172; 3. K o c a n o w a, M. V i t e k, C. S z m i d t , Wyniki anali zy s t r u k t u r y z a t r u d n i e n i a w p r z e m y ś le c h e m i c z n y m C z e c h o s ł o w a c j i , "Z eszyty N a u k o w e Politechniki Ł ó d z ki ej" 1979, O r g a n i z a c j a i Zarząd zan ie , nr 7; G. K o z ł o w a , Z m i a ny treści p r ac y p o d w p ł y w e m p o s t ę p u t e c hni cz ne go , [w:] Sp o ł e c z n e p r o b l e m y p r a c y ..., s. 318; J. I e p 1 a t, X. C u n y, Intro- d u c t i o n a la p s y c h o l o g i e du trawail, Paryż 1977; A. 0 m b e r d a- n e, J. M. F a v e r g e, L a n al ys e du travail, Paryż 1955; C. S z m i d t , Zm i a n y treści pracy jako e l e m e n t s p o ł e c z n y c h s k u t ków p o s t ę p u t e c h ni cz neg o, "Z eszyty N a u k o w e P o l i t e c h n i k i Ł ó d zki ej " 1975, O r g a n i z a c j a i Z ar zą dza ni e, nr 2; Ch. W a l k e r , R. G u e s t, The Man and the A ss e m b l y Line, C a m b r i d g e 1952.
prz ek on ani u, p o t r a k t o w a n o zam ie sz cz oną wyżej listę jako zestaw pod sta w o w y c h kategorii, k t ór ych p r z e w a ż a j ą c a większość, w postaci zbioru s t a n o w i ą c e g o w z g l ę d n i e zwartą, spójną całość, powin na stać się p u n k t e m wyjś ci a do o p r a c o w a n i a w ł a sn ej m eto dy diagnozy treści pracy.
Kole jn y p r o b l e m w y m a g a j ą c y r o z wi ąza ni a wiąż e się z w y b o r e m spo sobu c har a k t e r y s t y k i stanów a n a l i z o w a n y c h kategorii. D o t y c h c z a s o we op ra c o w a n i a cech uj e s k o n c e a t r o w a n i e się na k a t e g o r i a c h n a j b a r dziej wymi er ny ch , takich jak np. po zio m t e c h nic zn eg o wyp os a ż e n i a st a n o w i s k a r o b ocz eg o ( określany popr ze z p o r ó w n y w a n i e z systemami kl a s y f i k a c j i p o stę pu tech ni cz ne go) lub stru kt ura funkcji r o b o t n i ka ( p r z e d st aw ia na w formie z e s ta wi eń ud z i a ł u « c z a s u realizacji ok r e ś l o n y c h funkcji w c a ł k o w i t y m c zasie zmiany roboczej). Większość el e m e n t ó w treści prac y c h a r a k t e r y z o w a n o na t o m i a s t w sposób o p i sowy bądź p o p r z e s t a w a n o na w s k a z y w a n i u k i e r u n k u ich ewolucji. D o pier o wz ro st z a i n t e r e s o w a n i a e r g o n o m i s t ó w , o r g a n i z a t o r ó w i s o c j o logów o rg an i z a c j i p r o b l e m a t y k ą n a d m i e r n e g o po dz i a ł u pracy z a o w o c o wał w latach s i e d e m d z i e s i ą t y c h ba rdz ie j s y s t e m a ty cz ny mi i r o z w i niętymi metod am i analizy i oceny treści i w a r u n k ó w pracy. P r z e d sta wi on a niżej, oryginalna, s a m o d z i e l n i e op ra co w a n a me to da d i a g n o zy p o w s t a ł a pod w p ł y w e m inspiracji p ł y n ą c y c h głów ni e z d o ś w i a d czeń francuskich, w s zcz eg ó l n o ś c i z m eto dy "les pro fi ls de p ostes Re gie R enault", oraz m et od y znanej pod nazw ą "SAVIEM." (od nazwy koncernu, w k t ó r y m ją o p r a c o w a n o i s t o s o w a n o ) 5 . Wspólną cechą tych i i nnych p o d o b n y c h m e t o d jest o p e r o w a n i e szeroką gamą k r y t e r i ó w analizy treści i w a r u n k ó w prac y oraz d o k o n y w a n i e ich opi su i o- ceny przy pomocy skal s ł o w n y c h p o ł ą c z o n y c h z liczbowymi.
Pi er w s z y etap b u d o w y m et ody p o l e g a j ą c e j na d i a g n o z i e treści i w a r u n k ó w pracy a n a w i ą z u j ą c e j do p r z e d s t a w i o n y c h wyżej w z o r ó w i u s ta le ń stanowił w y b ór k r y t e r ó w i ich s t r u k t u r a l i z a c j a . Obok z a s a d n i c z e g o zbioru 11 k a t e g o r i i diagnozy, s t a n o w i ą cych p o d s t a w o w e n a r z ę d z i e c h a r a k t e r y s t y k i b a d a n y c h sytua cj i w y
Me to da "profili sta n o w i s k Regi e R en a u l t " jest o p i s ana w w y d a w n i c t w i e br os zu row ym : Les p r o fil s de postes. M e t h o d e d a n a l ys e des c o n d i t i o n s de travail, Paryż 1976, n a t o m i a s t zasady konstrukcji "metody "SAVIEM" p o z n a n o na po d s t a w i e m a t e r i a ł ó w r o b ocz yc h z b a dań p r o w a d z o n y c h m. in. tą me to dą w latach 1 975-1979 przez zespół p r a c o w n i k ó w L a b o r a t o i r e d 'Ergonomię et de P h y s l o l o g i e du Travail przy C e n t r e Na ti o n a l des Arts et M e ti er s w Paryżu.
o d r ę b n i o n o 6 g r u p katego ri i, u m o ż l i w i a j ą c y c h dok o n y w a n i e s y n t e t y c z n e j oceny zjawisk. W prz y p a d k u k a t ego ri i r e p r e z e n t u j ą cych z ja wis ka o s t o s u n k o w o w y s o k i m s t opn iu złożo no ści o pe r o w a n o s u b k a t e g o r i a m . i , s ta n o w i ą c y m i ich el em e n t y składowe. W y o d r ę b n i o n o w sumie 32 takie s u b k a t e g o r i e . Pełną listę p r z y j ę t y c h grup katego ri i, p o s z c z e g ó l n y c h k a t eg ori i i s ub k a t e g o r i i p r z e d s t a w i on o w tab. 1.
T a b e l a 1 Grupy kategorii, k a t e g o r i e i s u b k a t e g o r i e di agn oz y treści
i w a r u n k ó w prac o w y s o k i m s t op niu p o w t a r z a l n o ś c i Grupa k ategorii K a te go ri a Su b k a t e g o r i a 1 2 3 I. Sp os ób pracy A - p o w t a r z a l n o ś ć w y k o n y w a n y c h zadań B - a u t on om ia w y ko n a wc y A. - d ł u go ść j e d ne go cyklu r o bo cz eg o ~ rotacja B, - p o d p o r z ą d k o w a n i e s p o sob u dz i a ł a n i a reżim owi t e c h n o l o g i c z n e m u 0 2 - r y t m i z a c j a pracy Bj - czas autonomii II. Pote nc jał
i n t e l e k tualny a n g a ż o w a ny w toku pra c y C - w y m a g a n e k w a li f ik ac ja 0 - s p e ł n i a n e funkcje - w ie dz a z aw od o w a i ogólna C, - p r a k t y c z n e sz k o l e n i e w za k ł a d z i e D. - rodzaj p e ł n i o n y c h funkcji i ich z r ó ż n i c o wan ie III. A k ty wn e więzi z p r ac ą E - o d p o w i e d z i a l ność i i n i cja ty wa F - i d e n t y f i k a c j a z p r o d u k t e m E. - d e c y z j e i in ic jat yw a przy n o r m a l n y m p r z e bieg u prod uk cj i Ej - k o n s e k w e n c j e bł ęd ów E, - d e c yz je i in ic jat yw a w s y t u a c j a c h zak ł ó c e ń F. - rola w y k o n y w a n y c h zad ań
1 w p r o c e s i e w y t w a r z a n i a p r o d u k t u f i na ln ego
Tabela 1 (cd.) G - ko ntakty m i ę d z y l u d z k i e w toku pracy IV. K o m u n i k a cja i n t e r p e r sonalna G, - ko nt a k t y nie związane z pracą G 2 - ko nt a k t y zw iąz an e z p r a cą G, - liczba osób w b e z p o ś r e d nim s ąsi e d z t w i e G. - m o ż l i w o ś c i p r z e m i e s z c z a nia się w z a k ł a d z i e p r a cy V. Czas pracy H - system i Str uk tu ra czasu zm ia no wo ść H 2 - prze rw y H, - środki ła go dz e n i a m o n o tonii pracy VI. Warunki pr acy warunki ś r o d o w i s k a f i zy cz n e g o J - śr o d o w i s k o m a t e r i a l n e i techniKa pracy K - uwaga i n a p i ę c i a p s y c h ic zn e - z a n i e c z y s z c z e n i a p o w i e trza - tempe rat ur a 3 4 5 * 6 ' 1 " 2 | K 1 - K -w i l g o t n o ś ć o świetlenie' hałas wi br a c j e p o z y c j a przy pracy m o n o t y p o w o ś ć ruchów za g r o ż e n i a dla c z ł o wieka z a g r o ż e n i a dla m a szyny z a g r o ż e n i a dla p r z e d m i o t ó w pracy K. - o gó ln e n a p i ę c i e uwagi Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n i e własne.
Jak w yn ik a z tab. 1, d ia gn ozą obj ęt o nie tylko k a t e g o r i e b e z p o ś r e d n i o o d n osz ąc e się do treści pracy, lecz takie el em e n t y c h a r a k t e r y z u j ą c e warunki fiz yc z n e g o i m a t e r i a l n e g o śr od ow i s k a pracy, p o z i p m o b c i ą ż e n i a p s y ch ic zn eg o, czas pracy oraz k on ta kt y i n t e r p e r sonalne. C e l em r o z s z e rz eni a o b sz ar u di ag noz y było s t w o r z e n i e p o d staw do uz y s k a n i a p e ł n i e j s z e g o o br azu syt ua cj i r o b o t n i k ó w w y k o n u j ą c y c h p r a ce o o k r e ś l o n e j treści. Chodzi przy tym nie tylko o p ro st y wz ro st sumy u z y s k i w a n y c h informacji, 1p
z
także . o u m o ź l i - w i e n i e a n a l i z y w z a j e m n y c h zw ią z k ó w i u w a r u n k o w a ń p o s z c z e g ó l nych czynników.A n al iz ę m a t e r i a ł u emp ir ycz ne go , z eb r a n e g o przy po mocy s z c z e g ó ł o w e g o k w e s t i o n a r i u s z a diagnozy, r o z p o c z y n a n o od p o z i o m u subka- tegorii. Zgo dn ie z p r z eko na ni em , że prosty, słowny opis p r o b l e m ó w w g r a n i c a c h p o s z c z e g ó l n y c h su bk a t e g o r i i nie byłb y dość p r e c y z y j n y i nie s t w a r z a ł b y w y s t a r c z a j ą c y c h p o d s t a w do d oko n y w a n i a p o r ó w n a ń oraz s yn t e t y z a c j i wyników, s z c z e g ó l n i e przy p r o w a d z e n i u badań wi ęk s z e j liczby r ó ż n o r o d n y c h przy pa dk ów, o p r a c o w a n o s ł o w n o - p u n k t o - wy s y s t e m d ia gn ozy treści i w a r u n k ó w pr acy op ar ty na s ys t e m i e skal.
Wstępne, p i l o t a ż o w e anal izy p r o b l e m u wykazały, że w ob sz a r z e ws z y s t k i c h su bk at ego ri i jest m o ż l i w e w y o d r ę b n i e n i e k il k u w y r a ź n i e ró ż n i ą c y c h się s t a n ó w - od na jn iż sz ego , c h a r a k t e r y z u j ą c e g o się da leko p o s u n i ę t ą d e h u m a n i z a c j ą treści lub w a r u n k ó w pracy, p o pr zez kil k a s ta nów pośr ed nic h, po p a z i o m najwy ższ y, o d p o w i a d a j ą c y w z g l ę dnie re al ne mu ro zwi ą z a n i u optymal ne mu. W p r z y p a d k u w i ę k s z o ś c i s u b ka t e go ri i liczba takich st anó w k s z t a ł t o w a ł a się na p o z i o m i e pięciu, w n i e k t ó r y c h była ni e c o n iż s z a i w y n o s i ł a trzy lub cztery. P o n i e waż, jak już w s p o m n i a n o wyżej, p o d s t a w o w y e l em ent d ia g n o z y s t a n o wią kat eg or ie , ł ąc zen ia su b k a t e g o r i i w k a t e g o r i e d o k o n y w a n o w taki sposób, by - w y k o r z y s t u j ą c o b i e k t y w n i e s p r z y j a j ą c ą s y t u a c j ę - za c h o w a ć J e d n o l i t y ‘s y s t e m p u nkt ac ji st an ów treści i w a r u n k ó w pracy w o b r ę b i e ka teg or ii , z a w i e r a j ą c y się zawsze w g r a n i c a c h od j e d ne go do pięciu. S u b k a t e g o r i e , w o b r ęb ie k t ó r y c h w y r ó ż n i o n o t ylko trzy lub c zt er y różne sta ny (i z a s t o s o w a n o o d p o w i e d n i ą skalę p u n k t a cji), łączo no z jedną lub k i lk u innymi przy p omo cy tabel. K o m b i n a cje kii ku s u b k a t e g o r i i o n ie p e ł n e j skali u m o ż l i w i a ł y o p e r o w a n i e na p o z i o m i e k a te go ri i skalą zgodną z pr z y j ę t y m i założe ni am i.
W przypad ku, gdy na jedną k a t e g o r i ę skł ad ał o się k il k a s u b k a tegorii, k t ó re p o s i a d a ł y skale o p eł ne j rozpi ęt oś ci, ich synt ez y do w y m i a r u k a t eg ori i d o k o n y w a n o dwo ma sposobami:
- w pr zy pa dk ach , gdy w sz y s t k i e s ub k a t e g o r i e u zn awa no za j e d n a kow o ważne, o bl i c z a n o zwykłą średn ią a ry t m e t y c z n ą z sumy punktów u z y s k a n y c h przez w sz y s t k i e e le me nt y składowe,
- wtedy, gdy ranga s ub ka teg or ii była z ró żn icowana, s t os ow an o w s p ó ł c z y n n i k i re la ty w n i e zw ię k s z a j ą c e punktację n a j w a ż n i e j s z y c h lub o b n i ż a j ą c e p u n k t a c j ę m niej ważnych, a średnią ob l i c z a n o dla tak s k o n s t r u o w a n e j sumy punktów.
Nie ulega wątpliw oś ci , że uż yw a n i e skali l iczbowej o j e d n a k o wej rozp ię toś ci i tej samej liczbie szczebli w st os u n k u do p r o b l e m ó w tak różn or od nyc h, jak te, k t ó r e ob ję te zostały omawianymi badania mi , p o s i ad a pewne wady. N a j w a ż n i e j s z a z nich p olega na p r z y j ę c i u z a ł o żen ia o je dn a k o w y c h r ó ż ni ca ch p omi ęd zy p o s z c z e g ó l n y mi s z c z e b l a m i skali, któr e fa k t y c z n i e dzielą r ó ż ni ce słabo p o d d a j ą c e się m i e r z e n i u i p o d o b n e tylko w p rzy bl iżeniu. Rang ę tej wady zm n i e j s z a jednak fakt, iż skali n u m e r y c z n e j towarzy sz y o p r a c o w a n y z troską o m a k s y m a l n ą pr ec y z j ę opis słowny.
S po só b budowy o m a w i a n e g o syst em u d iag no zy może z i l us tro wa ć p r z y k ł a d s u b k a t eg or ii Gj, c h a r a k t e r y z u j ą c e j stan n i e f o r m a l n y c h k o n t a k t ó w s p o ł e c z n y c h w b a d a n y c h zespołach.
K a t e g o r i a G: Ko nt akt y m i ę d z y l u d z k i e w cza si e pracy. S u b k a t e g o r i a Gj: K on tak ty nie zw ią zan e b e z p o ś r e d n i o z w y k o n y w a n ą pracą ( mo żl iw ość p r o w a d z e n i a r ozmów w cz a s i e pracy, u t r z y m y w a n i e k o n t a k t ó w t o w a r z y s k i c h ze w sp ó ł p r a c o w n i k a m i ) :
1) n ie w ys t ę p u j ą (praca samotna, duża i zolacja p r a
cownika, znac zn a o d l e g ł o ś ć od innych s t a now is k pracy) - 1 pkt; 2) wy s t ę p u j ą w o g r a n i c z o n y m zakresie, są u t r u d n i o
ne w z w i ąz ku z ist n i e j ą c y m i w a r un ka mi pracy, t e c h n o l o gią lub o r g a n i z a c j ą (hałas, tempo pracy, p o zy cj a przy
pr ac y) - 2 pkt;
3) wy s t ę p u j ą w u m i a r k o w a n e j skali, bez istotnych
p r z e s z k ó d w y n i k a j ą c y c h z w a r u n k ó w i o r g a n i z a c j i p racy - 3 pkt; 4) są łatk-e (k or zys tn e r o z m i e s z c z e n i e stanowisk,
z m i e n n e m i e j s c a w y k o n y w a n i a pracy, ma ły hałas) - 4 pkt; 5) są ba rd zo łatwe, n a w i ą z y w a n e w s p r z y j a j ą c y c h w a
runkach, ni ek ied y w r ę cz ce lo wo o r g a n i z o w a n e - 5 pkt. K a t e g o r i ę G two rzyły 4 su bka tegorie: o mó wi ona wyżej Gj, oraz •- G 2 (ko nta kt y z w i ą z a n e z pracą), Gj (liczba o sób w b e z p o ś r e d
n i m s ąs i e d z t w i e ) i G^ (mo żli wo śc i p r z e m i e s z c z a n i a się r o b o t n i ka w o b r ę b i e wy działu, u ł a t w i a j ą c e n a w i ą z y w a n i e s z e r s z y c h
kontak-tów). Analiza c h a r a k t e r u p o s z c z e g ó l n y c h s u b k a t eg or ii i ich wp ły wu na obraz kate go ri i g lo b a l n e j skłania do p r z y p i s a n i a n a j w y ż s z e j rangi w ś r ód p o z o s t a ł y c h - su bk at eg ori i G 1 oraz rangi r e l a t y w nie niżs ze j - s u b k a t e g o r i o m G 2 oraz G 4 . W związku z tym p rz y j ę t o sp o s ó b ob li cze ni a p u n kt ac ji dla k a t eg or ii G wy ra ża j ą c y się n a s t ę p u j ą c y m wzorem:
2 G, + 0,5 G, + G, + 0,5 G. G = ----±---1--- --- >
4
Istotną zaletą s y s t emu słowno-punktowego, o k a p i t a l n y m z n a c z e niu, r o z s t r z y g a j ą c y m o za sa dno śc i jego s t o s o wan ia m im o p o s i a d a ny ch wad, jest s t w o r z e n i e mo żl iw o ś c i d o k o n y w a n i a b e z p o ś re dn ic h, s z y b k i c h p o r ó w n a ń s yt uacji i s tn ie ją ce j w r ó ż nyc h przedsiębiorstwach i z e s p o ł a c h roboczych, a także - choć p r z y w i e l u z a s t r z e ż e n i a c h - po r ó w n a n i a s t o p nia h u m a n i z a c j i lub d e h u m a n i z a c j i pra cy w p r z e k r o ju p o s z c z e g ó l n y c h k at e g o r i i analizy. Jeśli b ow ie m k o n s e k w e n t n i e p r z e s t r z e g a się zasady, że dolny p o z i o m skali, w yr a ż a n y n aj n i ż s z ą ze zb io ru p r z y j ę t y c h wa rt o ś c i li cz bowych, oznac za w o b r ę b i e w s z y s t k i c h k a te go ri i r e a l ni e w y s t ę p u j ą c e stany n aj mn ie j korzystne, zaś górny s zc ze bel skali - m o ż l i w e do o s i ą g n i ę c i a w p r a k t y c e s t a ny n a j b a r d z i e j ko rz yst ne , n a t o m i a s t p o z o s t a ł e szczeble, w y s t ę p u j ą ce za ws ze w równej ilości (w o m a w i a n y m p r z y p a d k u - trzy), p o ł o ż o ne w m o ż l i w i e równ yc h o d s t ę p a c h od s ieb ie n a w z a j e m i od p o z i o m ó w b r ze go wy ch , o d p o w i a d a j ą k o l e j n y m st a n o m p o ś r e d n i m - skala może is to tn ie uł at w i a ć d o k o n y w a n i e analiz, o c e n i po równań, nie o b n i ż a jąc w zbyt p o w a ż n y m s t o p n i u p rec yz ji c h a r a k t e r y s t y k i sytuacji.
P r z e b i e g b a da ń e m p i r y c z n y c h p r o w a d z o n y c h za p o m o c ą s c h a r a k te ry z o w a n e j w yżej m et od y po zw o l i ł stwie rd zi ć, iż i st ni eją w niej, o c z yw iś ci e, e l e m e n t y w y m a g a j ą c e k or ek t i d a l s z e g o d os ko na l e n i a , lecz g e n e r a l n i e jest to m et o d a o w y s o k i e j u ż y t e c z n o ś c i p r a k t y c z nej, s p e ł n i a j ą c a z a ł o ż o n e wymagania. II. P o d s t a w o w e w yniki di ag n o z y B a dan ia mi d i a g n o s t y c z n y m i p r o w a d z o n y m i p r z e d s t a w i o n ą wyżej me t o d ą o b j ę t o 22 p r o c e s y t e c h n o l o g i c z n e w B łód zk ic h p r z e d s i ę b i o r s t w a c h r ó ż n y c h b ranż (prz em ys ł odzież owy , gumowy, skórzany,
radiot ec hn ic zny , m e c h a n i z m ó w precyzjnych, cukierniczy, ty toniowy i k o sm et yc zn y). Badane przypadki r e p r e z e n t o w a ł y prace o z a d a n y m i o s w o b o d n y m rytmie pracy, o b ardzo k r ó t k i m (kilka sekund) i r e l a tywnie dł ug im (kilka minut) c zasie realiza cji p o s z c z e g ó l n y c h z a dań, o b ar dz o ni s k i m i s t o s u n k o w o w y s o k i m po zi o m i e techniki w y t w a rzania (od prac w y k o n y w a n y c h ręcznie, bez użycia narzędzi, po c z ę ściową a u t o m a t yz ac ję) . Nie jest to, bez wątpienia, próba r e p r e z e n t a t y w n a w sze rs ze j skali, w znaczeniu, jakie- p o j ę c i u r e p r e z e n tatywno śc i p r z y p i s u j e m e t o d o l o g i a ba dań naukowych. Nie ulega j e d nak również wą tp li woś ci , iż gama r e p r e z e n t o w a n y c h p r z y p a d k ó w jest na tyle szero ka i różnorodna, iż można na jej p o d st awi e wy ci ąg ać wnio sk i d ot y c z ą c e nie tylko bad a n y c h pr ze dsi ę b i o r s t w , lecz także 'innych j e dn ost ek w y k o n u j ą c y c h przy p omocy zbliż on ej technologii p o d o b n e wyroby.
Ze w z g l ęd u na o g r a n i c z o n ą o bję t o ś ć n i n i e j s z e g o tekstu zostaną w nim p r z e d s t a w i o n e jedy nie n a j w a ż n i e j s z e wnios ki wy n i k a j ą c e z b ad a ń e m p i r y c z n y c h . Będą one p r e z e n t o w a n e w uk ła d z i e o d p o w i a d a j ą c y m w y o d r ę b n i o n y m wyżej k a t e g o r i o m diagnozy.
A. P o w t a r z a l n o ś ć
Jak wyk az ał y badania, zad an ia robo cz e o ba r d z o k f ó t k i m j e d n o st k o w y m cyklu r ea li zac ji w y s tę pu ją w w i el u d z i e d z i n a c h przemysłu, nie tylko w p o w s z e c h n i e z nimi k o j a r z o n e j produ kc ji taśmowej. W d z i e s i ę c i u b a d a n y c h z es p o ł a c h (na 22) je dn o s t k o w y czas w y k o n y w a nia zada ni a rob o c z e g o nie prz e k r a c z a ł 15 sek (w tym w z e s po le rę cz n e g o pa k o w a n i a słodyczy', przy rytmie swobodnym, wynosił o k . 3 sek, zaś przy w y m u s z a j ą c e j rytm p o prz ez ruch skokowy taśmie mo n t a ż u o buwia g u m o w e g o k s z t a ł t o w a ł się na p o z i o m c e 6-8 sek). w s z eś ci u b a d a n y c h z e s p o ł a c h r e a l i z o w a n o zadan ia t rwa ją ce od 16 do 30 sek, w 5 - od 1,6 do 4,0 min i tylko w j e d n y m trw aj ąc e po nad 4 min. W w i ę k s z o ś c i p r z y p a d k ó w były to zadania s t a n o w i ą c e mały wy cine k ca ł e g o p r o c e s u p r o d ukc ji wyrobu, z a da ni a ba r d z o pr o s t e i w y s o c e ste re ot yp owe .
Pełny tekst r a p o rt u z ba d a ń z a w i e r a j ą c e g o opis me t o d y i wy niki, zn ajd u j ą c y się w p o s i a d a n i u a u t o r ó w oraz k o o r d y n a t o r a te mat u (Instytut S ocj ol o g i i UL) sk ła da się ze 136 stro n m a s z y no pi su oraz 44 w ykresów.
P r z e d s t a w i o n ą wyżej sytua cj ę po ga r s z a fakt, iż w bada ne j z b i o rowości w s t o s u n k o w o n i e w i e l k i m z akr e s i e w y k o r z y s t y w a n o te m o ż l i wośc i z m n i e j s z e n i a u cią ż l i w o ś c i prac o w y s o k i m s t o pni u p o w t a r z a l ności, jakie ni e s i e ze sobą rotacja zadart lub stanowisk. W d z i e wi ę c i u ba da n y c h z e s p o ł a c h w ogóle nie s t w i e r d z o n o i s tni en ia r o t a cji. W 7 z e s po łac h w y s t ę p o w a ł a ona okresowo, ni er eg u l a r n i e , o b e j m o w a ł a tylko ni ektóre, w y br an e osoby i i st niała w y ł ą c z n i e ze w z g l ę d u na a s e k u r a c j ę n o r m a l n e g o p r z e b i e g u produkcji, nie zaś w celu p o p r a w y w a r u n k ó w pracy. W 6 zespołach, z reguły tych, k t ó ryc h c z ł o n k o w i e ob sł u g i w a l i ur z ą d z e n i a r e p r e z e n t u j ą c e s t o s u n k o w o w y s o ki p o z i o m techniki, is tn ia ły e le m e n t y rotacji u k i e r u n k o w a n e j na cele human.izacyjne. J ed na k i w tych p r z y p a d k a c h możn a m i e ć wiele z a s t r z e ż e ń do s p o so bu p r o w a d z e n i a rotacji. Była to z reguły r o t a cja op a r t a j e d y ni e na za sa d a c h "z dro w o r o z s ą d k o w y c h " , zbyt częsta lub d o k o n y w a n a za rzadko, nie u w z g l ę d n i a j ą c a r óżnic i p o d o b i e ń s t w c h a r a k t e r u z a m i e n i a n y c h pr ac itd,
W sumie m o żn a s tw ierdzić, że w j a d a n y c h zespołach, r e p r e z e n t u ją c y c h r óżne br a n ż e i typy produkc ji, w y k o n y w a n o p r ac e o b ar dz o v.ysokim sto pn iu p o w t a r z a l n o ś c i oraz - że ba r d z o r z a d k o p o d e j m o w a no z o r g a ni zo wa ne , c e l o w e próby h u m a n i z o w a n i a owej "pracy w o k r u c h a c h " 7 - tak w formie o mó w i o n e j wyż ej rotacji, jak i innego z a bi e g u s t o s o w a n e g o w t ak ic h pr zy p a d k a c h , z n a n e g o pod nazwą r o z s z e r z a n i a zadań. W tra kc ie ba d a ń s t w i e rdz on o, iż w ż a d ny m z ze sp o ł ó w nie były p o d e j m o w a n e u k i e r u n k o w a n e h u m a n i z a c y j n i e pr óby ro zs zerzania.
Po ni e w a ż w ys oka p o w t a r z a l n o ś ć z a d ań w y w i e r a za z w y c z a j b ar dz o si l n y w p ł y w na p o z o s t a ł e el em e n t y sy tu ac ji pracy, także w p r z y p a d k u n a s z y c h b a d a ń moż na na jej p o d s t a w i e o c z e k i w a ć dal e k o p o s u n i ę t e j w i e l o w y m i a r o w e j , d e g r a da cj i roli cz ł o w i e k a w pr oc e s i e pracy. W e r y f i k a c j ę tycli o c z e k i w a ń pr zy n o s i anal iz a k ol e j n y c h k a t e g o r i i .
B. A u t on om ia
W y r a z e m ro z m i a r ó w auto no mi i p o s i a d a n e j prz ez r o b o t n i k a jest s t o p i e ń swobo dy w ybo ru sposobu, ko lej n o ś c i i ś r o dk ów r e a l i z a c j i
za-7 U ż y t o tego s f o r m u ł o w a n i a w n a w i ą z a n i u do tytułu z nanej pra cy G e o r g e s a F r i e d m a n n a (por. G. F r i e d m a n n, Praca w okruchac h, War sza wa 1967).
dań, s t o pie ń p o d p o r z ą d k o w a n i a rytmowi prac y dy kt o w a n e m u przez taś mę lub m a szy nę oraz wi el k o ś ć czasu a utonomii czyli czasu, k tó ry m rob ot ni k mo że s w o b o d n i e dy s p o n o w a ć z uwagi na szy bs ze w y k on ani e pracy, poza c z a s e m for ma ln ie p r z e w i d z i a n y c h przerw. Tak r o z u m i a ną au t o n o m i ę r o b o t n i k ó w - w w ię ks zoś ci b a d a n y c h z esp oł ów należy o- c enić jako b ar dzo niską. Aż w 15 z e s p o ł a c h ist ni ał a śc isła k o n i e c z n o ś ć p o d p o r z ą d k o w a n i a się r o b o t n i k ó w ryg oro m technologii, pod groźbą na r a ż e n i a się na kary d y s c y p l i n a r n e lub utraty ( o b n i żenia) zarobku. W ym u s z o n y rytm pracy, ściśle w yz n a c z a j ą c y g r a n i ce c z a s o w e realiza cj i każ de go cyklu roboczego, obo wi ą z y w a ł w 12 z espołach; w c z t e r e c h innych robot ni cy byli z o bo wią za ni do p r z e s t r z e g a n i a r y t m i cz no śc i pracy w obr ęb ie kil ku sztuk produktu; w trzech ł a g od ził a ni eco sy tu ac ję m o ż l i w o ś ć o k r e s o w y c h z a s tęp st w czy "nadróbek". Ze w z g l ęd u na w y m u s z o n y rytm pracy czas a u t o nomii w wi ęks z o ś c i z es p o ł ó w był o g r a n i c z o n y do k i l k u s e k u n d o w y c h pauz m ięd zy kolej nym i zadaniami - w 8 z es p o ł a c h wynosi ł on m a k s i mum 30 sek (zazwyc za j o wie le mniej). W y m i e n i o n e wyżej liczby ws ka z u j ą w i e l k o ś ć u d z ia łu w badanej zbi or ow ośc i zes p o ł ó w z n a j d u ją cy ch się w sytuacji o d p o w i a d a j ą c e j n a j n i ż s z e m u p o z i om owi u t w o rzonej skali. Tych, k tóre o s i ąg nę ły s t o s u n k o w o wysoki szczebel, było zn acznie mniej: re lat yw ni e dużą n i e z a l e ż n o ś ć od rygorów t e c h no l o g i c z n y c h p o s i ad ali cz ło nk o w i e 1 zespo łu (ale w ża dn ym z w y m i a rów nie była to pełna niezal eż no ść ), w rytmie swobodrtym p r a c ow ały 3 zesp oły a tylko w 1 zesp ol e istniał czas autonomii wyn os zą cy p o nad 20 min w skali zmiany. A u t on om ia r o b o t n i k ó w w ięk sz oś ci b a d a nych ze sp o ł ó w p od l e g a ł a v ęc bardzo p o w a ż n y m ograniczeniom.
C. K w a l i f i k a c j e
W y m a g a n i a k w a l i f i k a c y j n e s taw i a n e prz ez pracę w b a d a n y c h z e s po ł a c h o k r e ś l a n o na p o d s t a w i e u s t a l e n i a n i e z b ę d n e g o p o z i o m u k w a l i fikacji f o r m a l n y c h (szkolnych) oraz czasu p r z e z n a c z o n e g o na k o n i e c z n e p r z y g o t o w a n i e p r a k t y c z n e w zakładz ie , z a p e w n i a j ą c e m o ż l i woś ć s a m o dz iel ne go , p o p r a w n e g o w y k o n y w a n i a prac y na n o r m a l n y m s t a n o w i s k u roboczym. W trzech z e s p o ł a c h m o żna by ł o b y wy k o n y w a ć p r a cę, nie p o s i a d a j ą c j a k i e g o k o l w i e k w y k s z t a ł c e n i a , w t r zy na st u w y s t a r c z y ł o b y w y k s z t a ł c e n i e p o d s t a w o w e a tylk o w sze śc iu p o ż ą d a n e był ob y z a s a d n i c z e zawodowe. Ba da ne pra c e w ym a g a ł y w ię c p r z e w a ż n i e
n i e w i e l k i e g o p r z y g ot o wa n i a t e o r e t y c z n e g o . Także czas w ym ag a ne g o sz k o l e n i a p r ak t y c z n e g o nie wsk az uj e na większą ich trudnoś ć czy złożoność. W 2 z es p o ł a c h po dj ę c i e pracy m o g ł o mieć m i e j s c e po k i l ku go d z i n a c h adaptacji w z r o k o w o - r u c h o w e j , w d z i e s i ę c i u p r z y u c z a n i e trwało kilka (3-7) dni i spr o w a d z a ł o się do w o l n i e j s z e g o w y k o n y wania pracy pod n a d z o r e m m i st rz a lub (częściej) k o le gó w z s ą s i e d ni ch stanowisk. Tylko w 2 z e s po ła ch p e ł ne p r z y s t o s o w a n i e do p r a cy m u s i a ł o być p o p r z e d z o n e o k r e s e m 2-3 m i e s i ę c y s zkolenia, zaś w s ześciu - o k r e s e m kilku (2-6) tygodni. Na m a r g i n e s i e warto z a znaczyć, że s z k ole ni a trwające d łużej ob e j m o w a ł y zaz w y c z a j nie tylko p r z y g o t o w a n i e do pr acy na o k r e ś l o n y m s t a n o wi sk u roboczym, lecz mi a ł y a m b ic je s ze r s z e g o p r z y g o t o w a n i a do zawodu (również t e o r e t ycznego). Po z i o m w y m a g a ń k w a l i f i k a c y j n y c h s t a w i a n y c h przez b a dane p race był więc z reguły ba rd zo niski. Warto przy tym p o d k r e ś lić, że p o z i o m ten p o w a ż n i e k o n t r a s t o w a ł z w y n i k a j ą c y m z p r o w a d z o ny ch r ó w n o l e g l e bad ań a n k i e t o w y c h r z e c z y w i s t y m o b r a z e m k w a l i f i kacji p o s i a d a n y c h prze z r o b o t n i k ó w 8 . W całej tej zbi or o w o ś c i aż 2 2 , 5X b a d a n y c h p o s i a d a ł o w y k s z t a ł c e n i e średni e (w tym w p r z y b l i ż e niu połowa - n i e u k o ń c z o n e ) . W k a ż d y m z zespołów, w k t ó r y c h p o trzebne b ył ob y w y k s z t a ł c e n i e tylko pod st aw owe , p r a c o w a ł y osoby z w y k s z t a ł c e n i e m z a w o d o w y m i średnim. P r o b l e m w ł a ś c i w e g o w y k o r z y s t a nia k w a l i f i k a c j i r o b o t n i k ó w na le ży więc do n a j w a ż n i e j s z y c h kwestii z w i ą z a n y c h z pracą o w y s o k i m s t o p ni u p o w ta rz al no ści .
D . F u nk cje
Liczba, r ó ż n o r o d n o ś ć r e a l i z o w a n y c h funkcji oraz udział czasu p o ś w i ę c a n e g o f un k c j o m p r o s t y m lub b a r d z i e j z ł o ż o n y m to p o d s t a w o w e w e r y f i k a t o r y w a l o r ó w treści pracy. Ba d a n e pr ace c e c h o w a ł o d ale ko p o s u n i ę t e u b ó s t w o funkcji. W 13 z e s p o ł a c h każdy z r o b o t n i k ó w r e a lizował tylko jedną pr ost ą funkc ję (w j e dn ych p r z y p a d k a c h mia ła ona c h a r a k t e r s t ri ct e wy ko nawczy, w i nn yc h w i ą za ła się np. z k o n trolą, lecz istota pracy, p o l e g a j ą c a na w y k o n y w a n i u p r o s t y c h z a b i e g ó w man ua ln ych , z aw sz e p o z o s t a w a ł a podobna). W 6 z e s p o ł a c h były
0 -• f
B a d ani am i an ki e t o w y m i ob j ę t o 624 robotników. St an owi ą oni w pełni r e p r e z e n t a t y w n ą p r ó bę z b io ro wo ści r o b o t n i k ó w z a t r u d n i o n y c h w k a ż d y m z 22 z e s p o ł ó w o b j ę t y c h diagnozą. y
to dwie pr os te funkcje, np. zw ią za ne z m o n t a ż e m wyrobu i hieżącą ko nt ro lą jakości w łas n e g o działania. Tylko w jednym zes po le na pro ces pracy sk ładało się kilka funkcji, tw orz ąc yc h pewną logiczną całość. Ge ner a l n i e można stwierdzić, że praca w b ada ny ch z espołach sp ro w a d z a ł a się pr ze de w sz y s t k i m do w y k o n y w a n i a prostych, j e d n o rodnych, m o n o f u n k c y j n y c h zadań roboczych.
£■ O d p o w i e d z i a l n o ś ć i inicjatywa
W p e w n y m u p r o s z c z e n i u można stwierdzić, iż k a t eg ori a ta c h a rak te r y z u j e po z i o m o b c i ąż en ia i n t e l e k t u a l n e g o i emocjo na ln ego , p o w s t a j ą c e g o na tle w y s t ę p u j ą c y c h w toku pracy p r o b l e m ó w d e c y z y j nych oraz e w e n t u a l n y c h skut kó w bł ęd n e g o ich rozwiązania. Krótkie, proste, p o w t a r z a l n e zadania robocze st awiały n i e w i e l k i e w y m ag ani a w o ma w i a n e j dziedzinie. W 15 ze s p o ł a c h robo cz yc h n a l e ż a ł o w y k o n y wa ć p r a cę ściśle we dł ug instrukcji te chn ol ogicznej, a jej p r z e bieg był tak zorgan iz owa ny , by nie st wa r z a ć sytuacji decyzy jn yc h, k t ór e m i a ł yb y być r oz w i ą z y w a n e przez s z e r e g o w y c h wykonawców. W 5 z e s p o ł a c h rola ro bo tn i k ó w p ol e g a ł a na s to so w a n i u w n i e k t ó r y c h s y tu acjach p r o s t y c h a l g o r y t m ó w de cyzyjnych, zaś tylko w ? z e s p oła ch pr o c e s d ec y z y j n y łączył się z k o n i e c z n o ś c i ą samodzielnej, i d e n t y fikacji po w s t a ł e j sytuacji, d o k o n y w a n i e m jej w a r t o ś c i o w a n i a i sto su n k o w o z ło ż o n y m p r o c e s e m wyboru. Także e we ntu a l n e z akł óc e n i a n o r ma l n e g o pr z e b i e g u pro du kc ji nie s t w a rz ał y ko n i e c z n o ś c i wi ęk s z e j akty wiz ac ji robotników. W 10 zespołach, kon s e k w e n c j ą z ak łó ceń było bierne o c z e k i w a n i e przez rob ot ni kó w na ich u s u n i ę c i e przez o d p o wi e d ni e służby, w B z e s po ła ch rola robotn ik a s pr ow a d z a ł a się do s yg na li zac ji faktu p ow s t a n i a zakłóceń. Tylko w 1 zespole r o b ot ni cy byli zo bo w i ą z a n i do s a m o d z i e l n e g o p o d e j m o w a n i a p r o stych d z i a ł a ń k o r ekc yj ny ch . S c h a r a k t e r y z o w a n y m wyżej n i e w i e l kim w y m a g a n i o m w s ferze decyzji i in icj at yw y tow ar zy sz y b a r dzo o g r a n i c z o n y zakres o d p o w i e d z i a l n o ś c i robotników. W w i ę k s z o ś ci ze sp o ł ó w w p r z y p a d k u w y k a z y w a n i a przez r o b o tn ik ów m i n i m u m d o brej woli c z ę s t o t l i w o ś ć p o w s t a w a n i a e w e n t u a l n y c h bł ę d ó w i za kł óce ń oraz ich skutki w skali, jaką mógł s p o w o d o w a ć p o j e d y n c z y r o b o t nik, mo gły być na tyle ni ewielkie, iż nie istniały r o z b u d o w a n e s y stemy ko ntroli i egze ku cj i o dp owi ed z i a l n o ś c i . Cała o mó w i o n a s y t u a cja może być przez n ie których, m niej a m b i t n y c h i niżej w yk
wali-fi k ow a n yc h p r ac o wn i k ó w traktowana jako wygodna, lecz nie sposób nie dostrzec, iż g en e r a ln ie p rz yc z y n ia się ona do degradac ji roli s ze r e g ow y ch r ob ot ni k ów w yk o n a w c z y ch oraz o gr a n i c z e n i a ich a k t y wności i zaangażowania.
f . I de nt yfikacja .wykonawcy z p r o du kt em
K o ns tr uk cj a tej k a t eg or ii opiera się na założeniu, iż w i ę kszość ro bo tni kó w odczuwa po tr ze bę sp eł ni a n i a roli rze cz yw i s t e g o
'współautora" p rod uk tu finalnego, że nie chcą być wy ł ą c z n i e a n o nimowymi, ni ei de nt yfi k o w a l n y m i w y ko na wc ami cząstki c ałego procesu p o w s t a w a n i a wyrobu. Głęboki podział pracy istni ej ąc y w b ada ny ch zes po ł a ch ro b o c z y c h nie sprzyjał r ealizacji tych pragnień. Wkład ro b o t n i k ó w w pr oces transf or ma cj i w yrobu tylko w 6 ze s p o ł a c h można oc e ni ać jako s to sun k o w a znaczny. W p o z o s t a ł y c h był to wkł ad mało widoczny, nie st war z a j ą c y p o d s ta w do w yt w o r z e n i a się więzi e m o c j o nalnej z produkt em , co* ró w n i e ż nie spr z y j a ł o p o w s tan iu po cz uci a o d p o w i e d z i a l n o ś c i za jakość jego wykonania.
G. K o n t a k t y społ ec zn e w ś rod ow i s k u pracy
Sp o ł ec zn e śr o d o w i s k o pracy może spe ł n i a ć w s to su nk u do swych c z ł o n k ó w wiele r ó ż n o r o d n y c h funkcji, np. funkcje adaptacyjne, edu kacyjne, w yc howawcze, motywa cy jn e, k o n t r o l n e itd. Aby funkcje te mogły być r e a l i z o w a n e b i e żąp o i bez z bę d n e g o wysiłku, nie zaś i n c y d e n t a l n i e i w ode r w a n i u od n or m a l n e j pracy, mus zą istnieć o d p o w i ed ni e warunki do n a w i ą z y w a n i a przez r ob ot n i k ó w k o n t a k t ó w w toku pracy. W ba da n y c h z e sp oła ch były to na ogół warunki u m i a r k o w a n i e korzyst ne . -Nie występ owa ła , co prawda (z w y j ą t k i e m j e d neg o z e s p o łu) ca ł k o w i t a izolacja społeczna, lecz mia ło m i e jsc e silne o g r a n i cz enie m oż li w o ś c i w y b o r u p a r t n e r ó w (stałe p r z y w i ą z a n i e ro bot n i k ó w do s ta no w i s k a roboczego, n i ew ie lk a liczba osób w zasię gu k o n t a k tu głosowego). Także ko nt a k t y b e z p o ś r e d n i c h w y k o n a w c ó w p r o d u k t ó w z re pr e z e n t a n t a m i hie ra r c h i i o r g a n i z a c y j n e j i służb f u n k c j o n a l nych z a z w yc za j były k r ó tk ie i s f o rm al iz owa ne .
H. Czas pracy
O rg an i z a c j a czasu w b ada ny ch z akł a d a c h \ z reguły nie odbiegała od tej, jaką spotyka się w innych p rz ed si ę b i o r s t w a c h , w któr yc h praca nie c h a r a k t e r y z u j e się tak w y s ok im s to p n i e m powtarzal no śc i. W dwu b ad a n y c h z e s po łac h obo wią zy wa ł sys te m t r z y z m i a n o w y , w 11 - dw uzmianowy, w 9 - je dn ozmianowy. We w s z y st ki ch p r z y p a d k a c h czas jednej zmiany wynosił 8 godzin. N a t om ias t przerwy w w i ę k s z o ś ci ze sp o ł ó w (w d w u dz ies tu ) były wyd ł u ż o n e i u w z g l ęd ni ał y wysoki stopiert mon o t o n n o ś c i pracy.
I. Warunki pracy
Ze w z g lę du na og ra n i c z o n ą o bj ętość artykułu t r z y o s t a t n i e k a t e g o r i e d i a g n o z y , tworzące wspó ln ą gru pę o k re śl on ą mi an em "warunków pracy", z o s t a n ą o m ó w i o n e w s p ó l n i e . W po rów n a n i u z pozos ta ły mi kategoriami, om ów io ny mi wyżej - te, które dot yc zą w ar un k ó w pracy, k s z t a ł towały się ko rz ystnie. Warunki fizyczn eg o śr od owi sk a pracy w wi ęk sz oś ci ze sp oł ów nie pr z e k r a c z a ł y no rm granicznych. Praca nie była w y k o n y w a n a w p o z y c j i . w y m u s z o n e j , chociaż w y s t ę p o w a ł o wiele e- lem en tó w ob ci ą ż e ń st atycznych, c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla prac o w y s o ki m p oz i o m i e m o n o t y p o w o ś c i ruchów, w y k o n y w a n y c h w pozycji s i e dzącej. Warunki b e z p i e c z e ń s t w a pracy moż na o ce ni ć jako poprawne. G e n e r a l n i e sfera e r g o n o m i c z n y c h w a r u n k ó w pracy o d bi eg ał a - na k o rzyść tej os t a t n i e j - od stanu k a t eg ori i c h a r a k t e r y z u j ą c y c h treść pracy.
P r z e d s t a w i o n y wyżej, w duż ym skrócie, opis n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech sy tuacji r o b o t n i k ó w w b a d a n y c h z e s p o ł a c h można, z g od ni e z o mó wi o n ą met od ol og ią, s p r o w a d z i ć do postaci w s k a ź n i k ó w pun kt owy ch . Z a m i e s z c z o n o je w tab. 2.
P o d s t a w o w y w n io sek w y p ł y w a j ą c y z a n a li zy d any ch p r z e d s t a w i o nyc h w tab. 2 oraz z ca łeg o o m ó w i o n e g o m a t e r i a ł u bad ań spro wa dza się do s t w ier dz en ia , że is tn ie ją ca w ba da n y c h z a k ł a d a c h s yt u a c j a w dz i e d z i n i e h u m a n i z a c j i pracy d al ec e o db i e g a ł a na n i e k o r z y ś ć od stanu, który w p r z y j ę t y m mo de lu w a r t o ś c i o w a n i a u z n a n o za o p t y m a l ny. Ź ródła d e h u m a n i z a c j i tkwiły pr ze de w s z y s t k i m w u b ó s t w i e treści
T a b e l a 2 Syntetyczne, pu nk t o w e wyniki
d ia gn oz y treści i wa ru n k ó w pracy w 22 z e s poł ac h robo czy ch w y k o n u j ą c y c h prace o w y s o k i m stopn iu p ow tar z a l n o ś c i
Symbol K at e g o r i a diagno zy Ro zp ię t o ś ć ocen (poziom n a jn iż sz y i najwyższy) (pkt) śred ni a a r y t m et y c z n a o c e na dla całej zbi or ow ośc i (pkt) A p o w t a r z a l n o ś ć 1,0-4,5 2,3 B auto nom ia 1,0-4,3 2,0 C k w a l i f i k a c j e »—» 0 1 Ul 2,3 D funkcje 1 , 0 - 4,0 * ł1,6 E o d p o w i e d z i a l n o ś ć i i n i cjatywa O 1 V#J OD 1,9 F i de nt yf i k a c j a z p r o d u k tem H o i m O 2.2 G ko nt a k t y s p o łe czn e 1,6-4,1 2,9 H czas pracy N5 0 1 ■P- O 2,9 I f iz yc zn e śr o d o w i s k o pracy 1,0-4,0 3,0 J ś r o d o w i s k o m a t e r i a l n e 1,0-3,5 2,6 K uwa ga i n a p i ę c i e p s y c h i cz ne 1,8-4,0 3,4 1 r ó d ł o: O p r a c o w a n i e własne.
pracy, które z kolei w y n i k a ł o z p r z y j ę t e j k o n ce pcj i org an iz ac ji, opa rt ej na n a d m i e r n y m p odz i a l e pracy. O z n ac za to, że p r o b l e m n e g a tywn yc h p s y c h o s p o ł e c z n y c h k o n s e k w e n c j i prac o w y s o k i m s t o pn iu p o w ta rzalności i st nie je także w na s z y m przemy śl e. Nie w o l no go l e k c e ważyć. Jak w y k a z a ł y bada ni a ankietowe, robotnicy, s z c z e g ó l n i e n a j młodsi i p o s i a d a j ą c y naj w y ż s z e k w a l i f i k a c j e , lecz również znaczna częś ć p o z o s t ał ych , nie a k c ep tu ją t ak ich prac, nie są z nich z a d o woleni, w yk az uj ą silną s k ł o n n o ś ć do ich z miany na inne'.
Re w a l o r y z a c j a pracy jest nie un ikniona. O p ó ź n i e n i a w jej w p r o w a d z a n i u pr z y n o s z ą wie le r óż n o r o d n y c h strat, jak te, któ re w y n i k a ją z m a r n o t r a w s t w a k w a li fi kac ji , n a d m i e r n e j fluktuacji, złej o r g a nizacji pracy, nis ki ej jakości itp. P oni ew aż zaś, o czym nie w s p o mi n a n o w n i n i e j s z y m opracowa ni u, p r a k t y k a do wi odł a wy so k i e j e f e k tywności takich zmian, należy do m a k s i m u m skr óci ć czas, który nas dzieli od r o zp oc zę cia p r o ces u s z e r o k i e g o ich w p r o w a d z a n i a w n a szym kraju.
C z e s ł a w Szmidt
C O N TEN T OF P R O O U C T I O N TASKS C H A R A C T E R I Z E O WITH A HIGH DEGREE OF R E P E A T A B I L I T Y ANO C 0 N 0 I T I 0 N S OF P E R F O R M I N G THEM
(Met ho d and R e s u lt s of Studies)
riiU i«fnra n fZ a t i °nal c ? nc ept s ba sed on a p r i n c i p l e of de ta i l e d labour di v ision face an cute acrisis. There is a co mm on w or l d trend
0f WOrk t h r o u 9 h job enr i c h m e n t , job e n i a r g e m e n t and job rotation. In Poland, this p r oc es s is just t ^S l 2 ^ n 9 fW 3 considerat)le delay, whic h is due, among others,
7 'of c o v i n c i n g e v i d e n c e te s t i f y i n g to the scalę of dehuma^ n i z a t i o n of jobs c h a r a c t e r i z e d with a high d eg re e of repeatability.
This arti cle c on s i s t s of two main parts:
the ąim of its first part is to c h a r a c t e r i z e d the de sc ri o t i -n rp o*!If ? d . - d iaB n °sing c o n ten t of jobs with a high
de-g of r e p e a t a b i l i t y and c o n d i t i o n s in which they are performed- lt c ont a i n s p r e s e n t a t i o n of p r e r e q u i s i t e s and p r i n c i p l e s ac- cordir.g to w h ic h e l e m e n t s of the an al ys is are cla ssified, as well as p r i n c i p l e s of job evaluation,
_; 7 *!?e of the s econd part is to p r e se nt to resul ts of empi- ri.al studi es c a r r i e d out by me a n s of the e a r l i e r d i s c u s s e d method a total n f P2 2S e t rh v ? r i ? U S 1 1" d u 8 t * i ‘»s < th« studies e n c o m p a s s e d a total of 22 t ech no l o g i c a l teams) in the years 1 903-1984
I ^ 8 s t “dle3 have c o n f i r m e d u s e f u l n e s s of the e l a b o r a t e d m e t h o d and they have p o i n t e d at an u rgent need of u n d e r t a k i n g de fi n i t e m Pol an d a iming at r e v a l o r i z a t i p n of the c o n ten t of r e p e a t a b l e jobs, and e q u i p p i n g them w it h a fully "human" □lmension.
