Jedność Pisma Świętego jako zasada hermeneutyczna

Marian Gołębiewski

Jedność Pisma Świętego jako zasada

hermeneutyczna

Collectanea Theologica 53/1, 5-17

1983

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

C o llec tan e a Theologica 53(1983) fasc. I

ks. M A R IA N G O ŁĘB IEW SK I, W ŁO CŁAW EK

JEDNOŚĆ PISMA ŚWIĘTEGO JAKO ZASADA HERMENEUTYCZNA

Pismo Święte jest księgą Kościoła, jest źródłem pierw szorzęd­ nej w artości dla naszej w iary chrześcijańskiej. Akcent położony przez Sobór W atykański II na litu rg ii Słowa oraz ru ch liturgiczny i biblijny, rozw ijający się od dziesiątków lat, dają współczesnemu katolikowi możność poznania Pism a Świętego w w ym iarze nie­ w spółmiernie większym od pokoleń poprzednich.

Pomimo to w ytw orzył się w śród uczonych i w iernych pewien klim at sceptycyzmu i rezerw y zwłaszcza wobec Starego Testam en­ tu. Przyczyniły się do tego nauki przyrodnicze, k tó re uform ow ały obraz św iata całkowicie odm ienny od biblijnego, jak rów nież w y­ niki badań archeologicznych, które zakwestionowały w ykład histo­ ryczny Starego T e sta m e n tu 1. Również nowożytne studia biblijne w zbudzają nieraz niepokój w śród ch rze ścijan 2. Wobec takiej sy­ tuacji chodzi o odpowiedź na pytanie: dlaczego i w jakim sensie S tary Testam ent jest księgą Kościoła na rów ni z Nowym, a stąd także księgą chrześcijanina? Innym i słowy, chodzi o ustalenie pew ­ nych zasad, k tó re określają i precyzują w zajem ny stosunek dwóch Testamentów, które pozwolą odpowiedzieć w sposób możliwie ade­ kw atny na pytanie, czy istnieje zasada herm eneutyczna pozwala­ jąca zrozumieć S tary Testam ent sam w sobie, czy też należy go rozumieć tylko i wyłącznie w relacji do Nowego Testam entu. Od­ powiedź na powyższe pytanie będzie stanowiła treść pierw szej czę­

ści niniejszego1 artykułu. Będzie chodziło o naśw ietlenie problem u

jedności Pism a Świętego i jej roli w in terp retacji Orędzia biblijne­ go. N atom iast w drugiej części podane będą praktyczne wnioski do­ tyczące chrześcijańskiej le k tu ry Starego Testam entu.

1 Zob. n a te n te m a t W. F. A l b r i g h t , Od ep o ki k a m ie n n e j do ch rześ­

c ija ń stw a (tł. E. Z w o l s k i ) , W a rsza w a 1967, rozdz. I: N o w e h o ry zo n ty w h isto rii. A. R ew o lu cja archeologiczna (s. 29—34) o raz J. A. T h o m p s o n , B ib lia i archeologia (tł. A. i K. K o m o r n i c c y ) , W a rsza w a 1965, zw łaszcza

8—14.

2 P or. J. K u d a s i e w i c z , Biblia, historia, n a u ka . R o zw a ża n ia i d y s­ k u s je b ib lijn e , K ra k ó w 1978.

e ks. M ARIAN GOŁĘBIEWSKI

1. Stary Testament jest skierowany ku Nowemu

Stary Testam ent nie jest księgą o charakterze homogenicznym, trak tu jącą o jednym tylko przedmiocie. Można powiedzieć, że każ­

dy au tor starotestam entalny rozw ija swoją „teologię”, albo że

każdy autor ma swoją własną koncepcję działania Boga w stosun­ ku do człowieka'3. Te „teologie” różnych autorów i redaktorów starotestam entalnych łączą się z teologiami różnych ksiąg Nowego Testam entu tworząc jedną teologię biblijną. Ja k to się dokonuje? W sam ej Biblii, w ziętej jako całość, stw ierdza się ewolucję wypo­ wiedzi teologicznych i świadectw objawienia. Ewolucja ta często znaczona jest kontrastam i i sprzecznościami. Czytelnik m usi jednak uznać, że rozwój ten dokonuje się w ram ach jedności. Dla chrze­ ścijanina S tary Testam ent jawi się jako niedokończony i domaga

się uzupełnienia. Wiemy, że to dopełnienie zrealizowało się

w zbawczym dziele Chrystusa, k tó ry jest pełnią objawienia. A za­ tem tylko Nowy Testam ent daje pełny sens Starem u. M otywem uspraw iedliw iającym i tłum aczącym tak pojęty stosunek dwu Te­ stam entów jest fakt, że Bóg kieruje historią zbawienia i objawia się w swoim Słowie 4.

Stary Testam ent jest zatem przesłanką, k tóra pozwala p rzy­ jąć i zrozumieć Nowy Testam ent. Z drugiej strony nie-m ożna zro­ zumieć Starego Testam entu jak tylko w świetle objawienia Nowe­ go Testam entu. Do pierw szej zasady można odnieść słowa C hry­ stusa z J 5,46: „Gdybyście jednak uwierzyli Mojżeszowi, tobyście

i Mnie uwierzyli. O Mnie on pisał. Jeżeli jednak jego pismom nie wierzycie, jakże moim słowom będziecie w ierzyli?” Można tu do­ łączyć liczne argum entacje C hrystusa i Apostołów oparte na tek­ stach biblijnych. Co do drugiej zasady poza stw ierdzeniem faktu, że C hrystus otworzył um ysły Apostołów na zrozumienie Pisma (Łk 24, 25), trzeba przytoczyć cenną refleksję św. Paw ła o zasło­ nie, która zakryw a um ysły Żydów przed zrozumieniem Starego Testam entu i którą zdołał usunąć tylko C hrystus (2 K or 3, 14 nn). Jest zatem w Starym Testamencie treść, k tó rą tylko w iara chrze­

3 Np. d la p ro ro k a A m osa Ja h w e je st B ogiem spraw iedliw o ści, dla O zea­ sza zaś — p rze d e w szy stk im B ogiem m iłości.

4 O ak tu aln o ści pro b lem ó w herm eneutycz-nych S tarego T e sta m e n tu św ia d ­ czą liczne p u b lik a c je , w śró d k tó ry c h należy w y m ien ić n a stę p u ją c e : H. D i e m, G ru n d fra g e n d e r b ib lisch e n H e rm e n e u tik , M ü n ch en 1950; F. H e s s e , D as A lte T e sta m e n t als B u ch d e r K irche, G ü te rslo h 1966;

R. M a r i é , Das theologische P ro b lem d er H e rm e n e u tik , M ainz 1965;

F. M i l d e n b e r g e r , G ottes T a t im W ort. E rw ägungen zu r a ltte sta m e n - tlich e n H e rm e n e u tik als Frage n ach der E in h e it d er T e sta m e n te , G ütersloh

1964; J. M. R o b i n s o n , E. F u c h s , L a n u o v a erm e n eu tica (wyd. wł.

A. O r n e l l i , tł. G. T o r t i ) , B rescia 1967; C. W e s t e r m a n n , P ro­ blem e a ltte sta m e n tlic h e r H e rm e n e u tik . A u fsä tz e z u m V e rs te h e n des A lte n T e sta m e n ts, M ünchen 1960; H. W. W o l f f , Z u r H e r m e n e u tik des A lte n

JEDNOŚĆ PISM A ŚWIĘTEGO ₇

ścijańska zdolna jest pojąć i o cen ić5. Na podstawie powyższych uwag dochodzimy do pew nych stwierdzeń, które naśw ietlają wza­ jem ny stosunek dwu Testamentów.

1. S tary Testam ent jest historią, która przygotow uje na p rz y j­

ście Chrystusa. Jako historia jednego pośród wielu narodów Blis­ kiego Wschodu, S tary Testam ent może być rozw ażany z punktu widzenia czysto ludzkiego, tzn. przy pomocy archeologii i źródeł pozabiblijnych. Ale historia ta nabiera szczególnego znaczenia ze względu na chrześcijaństwo, które w niej ma swój początek. Uwa­ runkow ała ona w jakimś sensie w ejście Chrystusa w dzieje czło­ wieka. Chrześcijaństwo jest z tą historią ściśle zrośnięte, dlatego też ewangelia św. M ateusza rozpoczyna się ziemską genealogią Jezusa.

S tary Testam ent jest historią interw encji Boga, k tó ry wchodzi w dzieje ludzkości, by realizować zbawczy plan zbawienia. Taka koncepcja Starego Testam entu pozwala nam przyjąć i w pewnym stopniu zrozumieć tajem nicę Wcielenia. W tym świetle interw encje Boga w S tarym Testamencie nabierają charakteru mesjańskiego i eschatologicznego. H istoria Izraela staje się historią świętą — częścią historii zb aw czej6.

Możemy zatem powiedzieć, że elem entem jednoczącym całą Biblię jest pewna stru k tu ra norm atyw na, którą można ująć w dwóch term inach: obietnica — wypełnienie. Już w samym Sta­ rym Testamencie można stwierdzić istnienie tej stru k tu ry norm a­ tywnej, z tym że obietnice Starego Testam entu znajdują pełną i definityw ną realizację tylko w ram ach Nowego Testam entu. His­ toria grzechu pierwszych rodziców, kończąca się przekleństwem, jak i praw ie zupełne zniknięcie rodzaju ludzkiego w potopie koń­ czy się błogosławieństwem danym Noemu (Rdz 9). Przekleństwo, które kończy opowiadanie o wieży Babel i wieńczy całą historię pierw otną (Rdz 11, 6. 9), zostaje przezwyciężone przez wielką obietnicę daną Abrahamowi (Rdz 12, 1—3), njającą zasięg uniw er­ salny i elim inującą przekleństw o na przyszłość. Błogosławieństwo znajduje swoją pierwszą konkretyzację w obietnicy narodzenia Izaaka. Uwolnienie Izraela z Egiptu jest poprzedzone obietnicą Bo­ żą, a sam fakt uwolnienia jest jej spełnieniem.

Ze względu n a niewierność Izraela obietnica dana w Egipcie staje się nowym przekleństw em zapowiedzianym przez proroków, które przyniosło zniszczenie Jerozolim y i państwa. Prorok Jere­

5 K o n ty n u a c ją n au czan ia Nowego T e sta m e n tu i O jców K ościoła jest n a u k a z a w a rta w k o n sty tu c ji D ei V erb u m , nn. 15 i 16: „V eteris T estam e n ti oeconom ia ad hoc p o tissim u m d isp o sita era t, u t C h risti u n iv e rso ru m r e ­ d em p to ris R eg n iq u e M essianici a d v e n tu m p ra e p a r a re t, p ro p h etice n u n tia re t e t v a ris ty p is sig n ific a re t”.

6 P o r. L. K r i n e t z k i , D üs V e rh ä ltn is des A lte n T e sta m e n ts zu m N euen, w: L eb en d ig es Z eugnis, P a d e rb o rn 1964, 81—89.

8 k s . M A R IA N G O Ł Ę B IE W S K I

miasz zapowiada klęskę, ale jednocześnie daje obietnicę powrotu do utraconej ojczyzny. Obietnica ta zaczęła się sprawdzać z chwilą wydania przez Cyrusa edyktu wieszczącego koniec niewoli babi­ lońskiej (2 K rn 36, 22 n: Ezd 1, 1—5). Z czasem zrozumiano, jaki sens nadali prorocy opisowi wielkiego królestw a Dawida czasów ostatecznych. I tak dla wspólnoty z okresu niewoli starożytne pi­ sma i przepowiednie otw arły się n a nowe i bardziej szerokie wy­ pełnienie. S tary Testam ent jednak nie może jeszcze ukazać reali­ zacji nadziei mesjańsko-eschatycznych. Możliwe jest to dopiero w Nowym Testamencie, w osobie Jezusa Chrystusa, syna Dawida i dziedzica jego królestwa. W tym sensie S tary Testam ent domaga się Nowego; będąc sam w sobie niedoskonałym, domaga się uzu­ pełnienia 7.

2. S tary Testam ent przygotow uje chrześcijaństwo. Zbiór prawd Starego Testam entu m a cechy dydaktyki progresywnej, prow adzą­ cej naród w ybrany od przysw ojenia idei elem entarnych do jak najbardziej wzniosłych, do jakich zdolny był wznieść się człowiek na ówczesnym etapie swego rozwoju duchowego i intelektualnego. Są praw dy w Starym Testamencie, które nic nie straciły ze swej aktualności w Nowym, np. BÓg i Jego transcendencja, stworzenie św iata i człowieka, człowiek jako obraz Boga, opatrzność Boża itp. Inne zaś praw dy Starego Testam entu znajdują swoje uzupełnienie w Nowym. Bez nich orędzie chrześcijańskie nie miałoby sensu, np. gdy idzie o upadek pierwszych ludzi i pojęcie odkupienia. Ponadto S tary Testam ent w ypracow ał język religijny, sformułował doktrynę w yrażając ją w terminologii, która stała się teologiczną. Nowy Te­ stam ent jest ostatnią fazą długiego procesu, którego etapy zostały zarejestrow ane na kartach Starego Testam entu. Dzięki tem u auto­ rzy Nowego Testam entu posiadali już bogate i rozw inięte słowni­ ctwo religijne, którem u nadali ostateczny wyraz. Z problemem tym łączy się studium ksiąg biblijnych według czasu ich powstania, by w ten sposób wyśledzić sens w yrazowy poszczególnych terminów biblijnych. Jest to jedyna droga do poznania prehistorii i historii religijnego słownictwa chrześcijaństw a 6.

3. S tary Testam ent jest pedagogią religijną: „Praw o stało się dla nas wychowawcą (który miał prowadzić) ku Chrystusowi, aby­ śmy z w iary uzyskali uspraw iedliw ienie” (Ga 3,24). Jako pedagog powinien S tary Testam ent prowadzić do Chrystusa, chociaż funkcja

7 Zob. H. G r o s s , Z u m P ro b lem V erh e issu n g und, E rfü llu n g , BZ N F

3(1959)3—-17; J. S c h i l d e n b e r g e r , V erh e issu n g u n d E rfü llu n g , Bibi

24(1943)107— 124; 205—230.

8 Por. J. G u i l l e t , T e m i biblici, M ilano 1956 oraz J. G i b 1 e t, A. L e f è v r e , J. P i e r r o n . A. L e b о i s s e t , E. B o i s m a r d , C. S p i c q, A. G e 1 i n, X. L é o n-D u f o u r, G randi te m i biblici, A lba

JEDNOŚĆ PISM A ŚWIĘTEGO ₉

ta zakłada niedoskonałość, a może naw et nieraz infantylizm reli­ gijny ludzi Starego Testamentu. Stw ierdzenie to chroni egzegezę współczesną przed pokusą spiritualizacji i m odernizacji religijnej treści Starego Testam entu oraz przed wszelkim zgorszeniem, które­ go powodem mogłyby być teksty starotestam entalne.

Pedagogia zakłada również ustopniow anie praw dy. Prowadzi do ideału poprzez etapy m niej doskonałe, dostosowując w ym agania Boże do możliwości poznawczych człowieka. Ilustracją tego stw ier­ dzenia jest wypowiedź C hrystusa na tem at rozwodu w praw ie Moj­ żeszowym. Pedagogia prowadzi poprzez pew ne doświadczenia, któ­ re przygotow ują i naśw ietlają dar ostateczny. Sw. Paw eł przypo­ mina, że Praw o po to było dane, by ukazać niemożliwość m oralną jego zachowania (Rz 5,20; 7,8; Ga 3,14) i uw rażliwić na potrzebę łaski. S tary Testam ent ma się tak do Nowego, jak w ychowanie do swego celu. Na poparcie tej tezy w arto przytoczyć tu taj te teksty Nowego Testam entu, w których relacja obydwu Testam entów wy­ rażona jest przy pomocy obrazu czasu bojaźni i zaufania (Rz 8,15), praw a zewnętrznego i w ewnętrznego (2 Kor 3,6; H br 8,10; 10,16), niewoli i uw ielbienia (Mt 17, 24—27; J 8,35), świadomości w iary i odpuszczenia grzechów (Hbr 10, 1—10)9.

4. S tary Testam ent jest figurą i typem Nowego. Tak uczy

ewangelia św. Mateusza, która widzi w przeszłych faktach obraz, w ydarzeń z życia Chrystusa. Tak uczy św. Jan, który w dawnych w ydarzeniach dostrzega figurę tajem nic chrześcijańskich. Tak prze­ de w szystkim naucza św. Paweł, co uwidacznia się w tradycji Kościoła 10.

Biblia faktycznie zaw iera różne figury i typy. Niektóre po­ uczenia i argum entacje Nowego Testam entu byłyby niezrozumiałe, jeśli nie uznalibyśm y znaczenia typicznego Starego Testam entu. I tak pow rót narodu wybranego z Egiptu jest typem pow rotu Je­ zusa z Egiptu (Mt 2,15). Jonasz, pozostający przez trzy dni we w nętrzu ryby, jest typem Chrystusa, który przez trzy dni pozostaje w grobie (Mt 12, 39—40). Uwolnienie H ebrajczyków z Egiptu i ka­ ry na pustyni są typem łask udzielonych chrześcijanom i kar za­ rezerw ow anych dla grzeszników (1 K or 10, 1—11). H agar i Sara 8 E. G a l b i a t i , L ’u n itâ dei d u e T e sta m e n ti, w: In tro d u zio n e alla B ib b ia (И, 1), B ologna 1989, 11—12. P o r. ta k ż e L. A l o n s o S с h ö k e 1,

V n id a d des am bos T e sta m e n te s, w : C oncilio V a ticano II, C o m m en ta rio s a la c o n stitu c ió n D ei V e r b u m sobre la d iv in a re ve la ciô n (red. L. A lonso S chökel),

M a d rid 1969, 523—530. P ro b le m p edagogii Bożej w P iśm ie Ś w ięty m om aw ia w sposób p o p u la rn y J. C a n t i n a t, L a pedagogia di Dio n ella B ibbia

(tł. G. B a t t a g l i a ) , T o rin o -L e u m a n n 1964.

10 P or. J. D a n i é l o u , S a c r a m e n tu m fu tu r i. E tu d e s su r les origines de la typologie biblique, P a ris 1950; por. ta k że : W. E i c h r o d t , I s t die typologische E xeg ese sachgem üsse E x e g e se t, w : V o lu m e de Congrès, S tra s ­

1 0 ks. M ARIAN GOŁĘBIEWSKI

są typam i dwóch przym ierzy (Ga 4,24). Adam (przez antytezę) jest typem C hrystusa (Rz 5,14). Różne przepisy Starego Testam entu są typem rzeczywistości mesjańskiej (Hbr 9,9). Wody potopu są typem chrztu (1 P 3,20 n). Wąż miedziany, wywyższony przez Mojżesza, jest typem Chrystusa umierającego na krzyżu (J 3,14). M anna jest typem Eucharystii (J 6, 49—50) itd. Poprzez antytypy mesjańskie w Nowym Testamencie, a zwłaszcza w świetle osoby samego Me­ sjasza, można zrozumieć, że wiele w ydarzeń Starego Testam entu było przyporządkow anych do Nowego w opatrznościowej antycy­ pacji tak, że Nowy Testam ent otw iera wszystko to, co Stary za-, powiadał dosłownie lub typicznie n .

5. Nowy Testam ent konsekw entnie uważa się za w ypełnienie

Starego. „W ypełnił” się przede wszystkim czas. Orędzie Chrystusa rozpoczyna się słowami: „Czas się w ypełnił i bliskie jest królestwo Boże. Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” (Mk 1,15). Okres do C hrystusa był czasem przygotowania, kiedy Bóg tolerował grzechy ludzkości, „by ukazać sprawiedliwość w czasie obecnym” (Rz 3,26). Również chrześcijanin oczekuje „dnia P an a” (1 Tes 5,2), dnia przyj­ ścia Jezusa i ostatecznego spełnienia czasów (Mt 28,20).

Nowa sprawiedliwość nie polega już więcej na licznych przepi­ sach praw a Mojżeszowego, ale streszczona została w przykazaniu miłości Boga i bliźniego. Człowiek ogarnięty tą miłością zdolny jest spełnić wolę Bożą (Rz 5,5). Nie jego własne uczynki, ale ofiara zastępcza Chrystusa, która jednocześnie oznacza koniec kultu sta­ rotestam entalnego, czyni go sprawiedliwym wobec Boga (Rz 8,3 n). Nie m ają już więcej znaczenia liczne ofiary, liczy się tylko jedyna ofiara Chrystusa (Hbr 10,14). Męka, śmierć i zm artw ychw stanie J e ­ zusa dokonują się pod znakiem w ypełnienia pism (1 Kor 15,3 n). Wśród tekstów cytowanych przez Nowy Testam ent odnajdujem y teksty legalne (J 19,36), w ersety psalmów (J 13,18) i aluzje do his­ torii Izraela (Mt 2,15). Nie chodzi o spełnienie się poszczególnych przepowiedni prorockich, ale o świadectwo globalne, według któ­ rego łączność Boga z człowiekiem, zapowiedziana w Starym Testa­ mencie, spełnia się w Nowym Przymierzu, w życiu, śmierci i zm ar­ tw ychw staniu Jezusa oraz w życiu Jego Kościoła.

S tary Testam ent zajm uje się Izraelem, podczas gdy Nowy m y­ śli przede wszystkim o zbawieniu wszystkich narodów. Ale rów ­ nież S tary Testam ent w niektórych tekstach fundam entalnych

podkreśla, że ostatecznym celem Bożego planu zbawienia są

11 P or. G. v o n R a d , T heologie des A lte n T e sta m e n ts (II), M ünchen 1968, 3'80—412; zob. ta k że K. F r ö r , W ege zu r S c h rifta u sleg u n g , D üssel­

do rf 1963, 137—144; F. B a u m g ä r t e 1, Das h erm e n eu tisch e P roblem des A lte n T esta m e n ts, T heologische L ite ra tu rz e itu n g 79(1954) 199—212; K. H.

■Sc h e i k l e , H erm e n eu tisch e Z eugnisse im N e u e n T e sta m e n t, BZ NF 6(1962) 161—177.

wszystkie narody. Osiągają one zbawienie przez Izraela. Jezus zo­ stał posłany przede wszystkim do owiec, które zginęły z domu Izraela (Mt 10,6). Kościół jest nowym ludem dw unastu pokoleń (Hbr 4).

6. Nowy Testam ent jest przewyższeniem i antytypem Starego.

Zasada ta jest bezpośrednią konsekwencją poprzedniego stw ierdze­ nia. Dobrze ilu stru ją ją słynne antytezy Jezusa: „Słyszeliście, że powiedziano starym... a ja wam powiadam...” (Mt 5, 21—47). Wi­ dać to szczególnie w pismach św. Pawła. Dla niego — jak to już podkreślono — Praw o jest tylko „pedagogiem, który prowadził do C hrystusa” (Ga 3,24). Paw eł przypisuje Praw u znaczenie pozytyw ­ ne: wychowywało ono religijnie naród żydowski, skierow ując go ku Chrystusowi i przygotow ując do przyjęcia Ewangelii. Praw o po­ siada też aspekt negatywny, prowizoryczny i czasowy. Dlatego Chrystus uwolnił nas od tego pedagoga. Paw eł uważa rytualne prawo Mojżeszowe za elem ent drugorzędny, który nie dotykał isto­ ty zbawczego planu zainicjowanego przez Boga w Abrahamie. Na­ zywa je „literą”, która zabija, spisaną przez Boga na tablicach kam iennych (2 Kor 3,3. 6—7; Rz 7,5 n). Na miejsce litery wszedł Duch Boży. Na zasadzie typu i an ty typu również elem enty drugo­ rzędne (Starego Testam entu otrzym ują znaczenie pozytywne, wcho­ dząc w relację z instytucjam i i w ydarzeniam i Nowego Przymierza. Pierwsza i najważniejsza zgodność zachodzi między dwoma przy­ mierzami. Aluzje w Nowym Testamencie pozwalają zakładać, że Stare Przym ierze zaw iera już cechy charakterystyczne dla śmierci Chrystusa i królestw a przez Niego założonego. Także w pismach Apostołów i w ewangeliach synoptycznych znajdujem y dość liczne aluzje do tej harm onii dw u przym ierzy (por. M t 2,13. 19; 27, 41—■ 43; Łk 1,35).

Św. Paw eł mógł napisać: „A wszystko to przydarzyło się im jako zapowiedź rzeczy przyszłych (typikós), spisane zaś zostało ku pouczeniu nas, których dosięga kres czasów” (1 Kor 10,11). Cho­ ciaż term in tÿpos użyty jest przez Paw ła przede wszystkim w sen­ sie moralnym, nie możemy jednak zapomnieć, że u podstaw przy­ kładów m oralnych tak zdefiniowanych leży historia zbawienia, któ­ ra jest przykładem — typem w ydarzeń zbawczych w Nowym Te­ stamencie. Osoby i w ydarzenia z przeszłości m ają znaczenie dla nas, którzy wkroczyliśmy w „koniec czasów”. Według Listu do Hebrajczyków cały kult Starego Testam entu, ze świątynią, rytam i i kapłanami, był obrazem, wzorem lub ârchetypem ofiary C hrystu­ sa, który przez W niebowstąpienie wszedł do przybytku niebieskiego (Hbr 8,5). W tym sensie cały S tary Testam ent może być zdefinio­ wany jako „model” profetyczny Nowego; podkreśla się ta k jakąś szczególną obecność Nowego i Starego Testam entu i fundam entalną jedność Bożego planu zbawienia urzeczywistnionego w dwóch eta­

12 ks. M ARIAN GOŁĘBIEW SKI

pach. Również elem enty drugorzędne Starego Testam entu zaczyna­ ją żyć na płaszczyźnie wyższej i duchowej, tzn. w dziele zbawczym C hrystusa 12.

W herm eneutyce biblijnej mówi się w związku z tym o sen­ sie typicznym. Aby sens ten mógł mieć miejsce, w ym agane są trzy w arunki: a) rzeczywistość figuratyw na w ystępująca w Biblii, którą nazyw am y typem, b) inna rzeczywistość w ystępująca w przy­ szłości i zobrazowana w typie, którą nazywam y antytypem i c) pod­ porządkowanie z woli Bożej jednej rzeczywistości do drugiej tak, by pierw sza mogła oznaczać drugą. Oczywiście między tym i rzeczy- w istościami czy w ydarzeniam i musi istnieć jakieś podobieństwo, chociaż ono jeszcze nie w ystarcza. Nieodzowna jest intencja (wola) Boża, która przyporządkow ała do siebie obydwie rzeczyw istości13. Bez niej można by mówić tylko o zwykłej figurze, a nie o praw ­ dziwej typologii. Mówiąc o sensie typicznym, czyli o „sensie rze­ czy”, należy zawsze zdawać sobie spraw ę z centralnej pozycji Chrystusa, która determ inuje całą historię zbaw ienia (KO 4,15,17). Tylko przez odniesienie do C hrystusa i n a podstawie ciągłości dzia­ łania Bożego należy rozważać różne typy Starego Testam entu. Wszystkie rzeczy, które odzwierciedlają się w życiu ludu Bożego, nabierają sensu w tajem nicy Chrystusa: w osobie Jezusa jako w swoim głównym i doskonałym znaku; w Starym Testamencie jako w pedagogicznym przygotow aniu i figuratyw nym przedsta­ wieniu, w Nowym Testamencie — jako w sakram encie Jego obec­ ności i Jego działania u .

Nie jest rzeczą łatw ą określić, w których tekstach Pism a Świę­ tego można dopatryw ać się sensu typicznego. Jako norm ę ogólną — jak to zaznaczano wyżej — trzeba przyjąć intencję Boga, który podporządkował dwie rzeczywistości w ekonomii zbawczej. O tym, że dyspozycja Boża m a miejsce w ściśle określonym wypadku, wiem y n a podstaw ie samego Pism a Świętego czy tra d y c ji1S. W yda­ je się, że taki sposób postępowania odpowiada metodzie Ojców 12 L. K r i n e t z к i, I l rapporto d ell’A n tic o T e sta m e n to con il N uovo. S u o sign ifica to per il cristiano, w : J. S c h r e i n e r , Parola e m essaggio. In tro d u zio n e teologica e critica ai probierni d ell’A n tic o T esta m e n to , B ari

1970, 541— 562, zw łaszcza 552—554; p o r. ta k ż e L. A l o n s o S с h ö к e 1, El

A n tig u o T e sta m e n to incorporado al N u evo , w : Concilio V a ticano II, dz. cyt.

531—542.

13 P. G r e l o t , B ible e t théologie. L ’ancien n e A llia n ce. L ’E critu re sainte, P a ris 1965, 161.

14 L. G o p p e l t , T yp o s. Die ty pologische D eu tu n g des A lte n T e sta ­ m e n ts im N euen, G ü te rslo h 1939. C hociaż S obór W a ty k a ń sk i II nie m ów i

o sensie typicznym , p rzy p o m in a je d n a k p ra w d y leżące u p o d sta w te j n au k i, m ów iąc o p rzezn aczen iu ekonom ii S tareg o T e sta m e n tu oraz o konieczności w y ja ś n ia n ia S tareg o T e sta m e n tu p rz y pom ocy N ow ego (KO 16).

15 P o r. w ypow iedź en cykliki D ivino a ffla n te S p iritu : „D eus enim. solum m odo sp iritu a le m h a n c sig n ific atio n em et novisse p o tu it e t nobis, r e v e la re ” (ЕВ, 552).

j e d n o ś ć p i s m a Św i ę t e g o ₁₃

Kościoła, którzy w w ielu tekstach Starego Testam entu dopatryw ali się antycypacji Nowego, chociaż często niektóre epizody czy osoby Starego Testam entu uważali raczej za figury, a nie praw dziw e typy ie.

Na początku Kościół pierw otny nie znał innych ksiąg poza Pismem Świętym Starego Testam entu w tłum aczeniu greckim zwa­ nym Septuagintą. Tłumaczenie to zawierało wszystkie księgi, łącz­ nie z deuterokanonicznym i. A kceptacja Starego Testam entu nie m iała charakteru jakiejś uroczystej decyzji, lecz nastąpiła milcząco. Wątpliwości co do kanoniczności niektórych ksiąg (deuterokano- nicznych) pow staw ały pod w pływem judaizm u palestyńskiego, któ­ rego przedstawiciele po r. 70 opowiedzieli się za kanonem k ró t­ szym, nie uznając ksiąg greckich kanonu aleksandryjskiego. Wschód chrześcijański przyjął definityw nie te księgi na Soborze Trulań- skim w 692 r. Pomimo dyskusji nad kanonicznością ksiąg deutero- kanonicznych na Zachodzie (Rufin i Hieronim), p rak ty k a oficjalna Kościoła uznaw ała zawsze „kanon dłuższy” Żydów aleksandryj­ skich. Kościół nie czyni żadnej różnicy co do natchnienia Starego i Nowego Testam entu. Dla Kościoła obydwa Testam enty są słowem Boga; w obydwu przem aw ia jedyny i praw dziw y Bóg, Ojciec P a­ na naszego Jezusa Chrystusa, przem aw ia do człowieka słowem i czynem. S tary Testam ent jest księgą Kościoła, ponieważ mówi o Bogu jedynym , o Jego zbawieniu, o Chrystusie i Jego Kościele w sensie wyżej w yjaśnionym . Je st obowiązkiem chrześcijanina czy­ tać go i w yjaśniać w edług ducha, który m u jest właściwy, a jed­ ność Pism a Świętego jako zasada herm eneutyczna, tzn. jako sposób odnalezienia sensu w konkretnym w ypadku czy tekście, je st praw dą o niepodważalnej w a rto śc i17.

2. Chrześcijańska lektura Starego Testamentu

Stwierdzenie, że S tary Testam ent je st księgą Kościoła, jest zo­ bowiązujące dla chrześcijanina, który nie może interpretow ać ar­ bitralnie tej księgi, lecz w edług „znaczenia”, które podaje i u trzy ­ m uje Kościół. Zobowiązuje ono każdego biblistę, teologa i katolika świeckiego do czytania i interpretow ania Starego Testam entu zgod­ nie z trad y cją Kościoła. Zasada jedności obydwu Testam entów w świetle pełni jest konsekw encją jedności planu i działania Boże­ go obydwu Testamentów, realizacja zaś zbawczego planu w czasie

16 C. M. M a r t i n i , 11 m essaggio d ella sa lvezza (1 ). In tro d u zio n e g e ­

nerale, T orino 1968, 262—266.

17 O. S e m m e l r o t h i M. Z e r w i e k, II V aticano I I e la Parola d i Dio. L a co stitu zio n e conciliare D ei V e rb u m , B re sc ia 1971, 41—46, zw łasz­

cza 45. P or. ta k ż e G. Z e v i n i, L e d im e n sio n i sp iritu a li n e ll’e rm e n eu tica biblica, R om a 1977, 55—57.

14 ks. M ARIAN GOŁĘBIEWSKI

jest głównym przedm iotem dziejów zbawienia i stanowi zasadniczą treść Bożego objawienia 18.

Ale Pismo Święte jest księgą sui generis. Jest autentycznym słowem Boga i praw dziw ym słowem ludzkim. Ze względu na tę bosko-ludzką naturę Pism a Świętego w interpretacji tekstów biblij­ nych obowiązują nas k ry teria teologiczne i literackie. Stąd też od czasu do czasu pow stają napięcia między zasadą podaną wyżej a metodami nowoczesnej wiedzy biblijnej. Aby je usunąć, konieczne jest popraw ne stosowanie naukowych metod współczesnej egzegezy, która dąży do odkrycia sensu' wyrazowego. Aby ten sens odkryć, egzegeta posługuje się m etodą historyczno-krytyczną i zajm uje się badaniem rodzajów literackich.

Sens wyrazowy to ten, który w yrażony jest przez słowa da­ nego pisma, tak jak one brzm ią w ich kontekście 19. Jest to sens zamierzony przez autora lub redaktora ludzkiego księgi i jako taki może być odkryty przy pomocy filologii, archeologii, historii oraz innych nauk biblijnych. Jako człowiek współczesny i zaznajomiony z m etodą historyczno-krytyczną, egzegeta nie może pominąć sensu wyrazowego bezpośredniego. W tym kierunku idzie zachęta P iu­ sa XII w encyklice Divino afflante Spiritu do badania rodzajów literackich w Biblii celem obiektywnej in terpretacji Pism a Święte­ go. Wszelka próba odkrycia głębszego sensu jakiegoś tekstu biblij­ nego musi opierać się na sensie wyrazowym, popartym autentycz­ nym poszukiwaniem naukowym.

Oczywiście zadaniem egzegety jest również odnajdywanie sen­ su duchowego, ale tylko tam, gdzie może być on z pewnością stwierdzony. Ponadto współczesny egzegeta może i powinien uczyć się tej wrażliwości historiozbawczej, w której celowali Ojcowie Ko­ ścioła i dzięki której tak trafnie interpretow ali teksty Pisma Świę­ tego, pomimo że byli pozbawieni wielu narzędzi, którym i dyspo­ nujem y obecnie. Bóg mógł w rzeczywistości dodać coś do słowa ludzkiego hagiografa, co przewyższa jego w yraźną intencję. Świad­ czą o tym liczne odwoływania się Starego do Nowego Testamentu. Potw ierdza to również konstytucja Dei Verbum , n. 16: „Bóg, spra­ wca natchnienia i autor obydwu Testamentów, m ądrze postanowił, by Nowy Testam ent był u k ry ty w Starym , a S tary w Nowym znalazł w yjaśnienie. Albowiem chociaż Chrystus ustanow ił Nowe Przym ierze we krw i swojej (por. Łk 22,20; 1 Kor 11,25), księgi wszakże Starego Testam entu, przyjęte w całości do nauki ewange­ licznej, w Nowym Testamencie uzyskują i ujaw niają swój pełny

18 H. M u s z y ń s k i , O in te g ra ln y sens P ism a św . Z zagadn ień w sp ó ł­

czesn ej h e r m e n e u ty k i b ib lijn e j, w : W a rsza w skie S tu d ia B ib lijn e, W arszaw a

1976, 12.

19 P or. J. L a p o i n t e , L es trois d im ensio ns de l’h erm én eu tiq u e, P aris 1967 , 32—42.

JEDNOŚĆ PISMA ŚWIĘTEGO ₁₅

sens (por. Mt 5,17; Łk 24,27; Rz 16, 25—26; 2 Kor 3, 14— 16) i na odw rót — ośw ietlają i w yjaśniają Nowy Testam ent” 20.

Biblia, tzn. jej sens w yrazowy nie zawiera błędów, przynaj­ mniej jeśli chodzi o „praw dę Bożą, którą Bóg dla naszego zbawie­ nia chciał przekazać w księgach św iętych”. Czy może sens wy­ razowy, odkryty na drodze naukowej, pretendow ać do całkowitej bezbłędności? Wiele trudności w tej kw estii można usunąć przez odpowiednie określenie rodzaju literackiego, ale byłoby błędem utrzym ywać, że to odnosi się do wszystkich wypadków. I tutaj uczeni w prow adzają pojęcie tzw. teologicznego sensu wyrazowego, który w ynika z tekstu lub z księgi wziętej w jej ogólnym konte­ kście biblijnym 21.

Pojęcie sensu wyrazowego teologicznego, wobec definicji sen­ su typicznego lub pełnego, bardziej podkreśla jedność sensu skryp-

turystycznego ·—■ również od strony terminologicznej. W w ypadku

Starego Testam entu pojęcie to uwzględnia także ostatnią w arstw ę teologiczną sensu biblijnego, która aktualizuje się w Chrystusie, Apostołach i w Kościele. Niezależnie od stanowiska w odniesieniu do różnych sensów biblijnych jest faktem, że sam Nowy Testa­ m ent szeroko stosuje znaczenie figuralne pism Starego Testam entu i to w znaczeniu, które przekracza daleko własny sens wyrazowy jego figur. Z punktu widzenia zasad herm eneutyki historyczno- -literackiej, taką interpretację należałoby uznać za arbitralną, gdyż S tary Testam ent jako dzieło literackie powinien być również wy­ jaśniany w oparciu o własny sens w yrazowy zamierzony przez autora ludzkiego. Tymczasem w świetle praw dy o jedności Pisma Świętego oraz zgodnie z uświęconą przez Nowy Testam ent zasadą interpretacji poszczególnych w ydarzeń zbawczych w świetle idei spełnienia w Nowym Testamencie, mamy tutaj do czynienia z je­ dynie słuszną interpretacją. K ryteria te ukazują własny sens w y­ razowy jako niepełny, fragm entaryczny i cząstkowy. Jedynie Bóg może znać i ukazać pełny sens teologiczny w ydarzeń w całokształ­ cie dziejów zbawienia 22.

A zatem teologiczny sens w yrazowy nie może być osiągnięty przy pomocy egzegezy analitycznej, lecz tylko na płaszczyźnie teo­ logii ogólnej, będącej w ynikiem poszczególnych teologii biblijnych. N ajwiększą trudność dla in terpretacji chrystologicznej stanow ią .teksty, które przede wszystkim i wyłącznie zajm ują się Izraelem i jego historią. Nowy Testam ent nie boi się jednak widzieć w tych

20 Sobór W a ty k a ń s k i D rugi. K o n sty tu c je , d e k re ty , deklaracje, P a ris 1967* 349.

21 P or. N. L o h f i n k , 11 p r obiem a d ell’inerranza, w : I. d e l a P o t ­ t e r i e , L a „ verità ” della B ib b ia n e l d ïb a ttito attu a le, B rescia 1968;

C. L a r c h e r, L ’a ttu a lità cristia n a délVA n tic o T esta m e n to seconde il N uovo T esta m e n to , R om a 1968.

16 k s . M A R IA N G O Ł Ę B IE W S K I

tekstach przedstaw ienia niejako w figurze zbawczego dzieła Chry­ stusa. W ystarczy tylko pew na zażyłość z odpowiednimi tematami teologicznymi oraz wyśledzenie ich wątków aż do Nowego Testa­ mentu, aby dobrze zrozumieć teksty starotestam entalne v f relacji do Chrystusa i Kościoła, aby użyć psalmów w sensie modlitwy chrześcijańskiej itd. To samo odnosi się do starotestam entalnych figur C hrystusa czy też do definicji ludu Bożego i jego doświad­ czeń w relacji do Kościoła i jego przeznaczenia. Prościej wygląda spraw a z tekstam i prorockim i i eschatologicznymi, które mówią • o czasach ostatecznych, o Mesjaszu cierpiącym, o nowej Jerozoli­

mie i jej zbawieniu. Im bardziej wchodzi się w historię zbawienia i w teologię biblijną, która w tej historii jest zakorzeniona w ra ­ m ach dwóch Testamentów, tym łatw iej jest odczytać S tary Testa­ m ent w jego relacji do Nowego, a w nim spotkać Chrystusa. W rze­ czywistości etapy interw encji Boga wskazane przez S tary Testa­ m ent m ają liczne analogie do zbawczego działania Boga w Nowym Testamencie i Kościele, na ile ten ostatni m a również charakter przejściowy. Z ludźmi Starego Testam entu łączy nas w ytrw ałe oczekiwanie ostatecznego wypełnienia. Kościół dążący do swego ce­ lu bardzo intensyw nie przeżywa swoją więź ze starym ludem Bo­ żym, który uważał się za naród pielgrzym ujący do B oga23.

Reasum ując możemy powiedzieć, że S tary Testam ent zawiera obietnice odnoszące się do przyszłości, które nie mogły być w pełni zrealizowane w starej ekonomii zbawienia. Spełnienie ich nastąpiło w Nowym Testamencie w osobie Jezusa Chrystusa, dzięki którem u S tary Testam ent staje się księgą Kościoła i jako taki musi być interpretow any zgodnie z nauką i tradycją Kościoła. Jest on księ­ gą Kościoła, na ile jest dokum entem historii zbawienia, która pro­ wadzi do C hrystusa tworząc razem z historią Kościoła jedyną hi­ storię kierow aną przez Boga. W ram ach tej historii Bóg udziela zbawienia człowiekowi. Tak pojęta jedność Pism a Świętego jest podstawową zasadą jego interpretacji.

D IE E IN H E IT D ER B IB E L ALS H ERM EN EUTISC H ES P R IN Z IP D as A lte T e sta m e n t ist f ü r ein en C h riste n etw a s U n v o lle n d ete s un d als solches b e d a rf e in e r E rgänzung. D iese V ollendung v e rw irk lic h te sich im E rlö su n g sw erk C h risti. D as A lte T e sta m e n t ist also eine P rä m isse , die das N eue T e sta m e n t a n n e h m e n un d b e g re ife n lässt. Es is t eine G eschichte, die das K o m m en C h risti v o rb e re ite t. In d iesem L ich t G o tte sein g re ife n im A lte n T e sta m e n t b ek o m m t e in e n m e ssia n isc h en u n d esch ato lo g isch en C h a ra k te r, ,u n d das die g anze B ibel b in d e n d e E le m en t ist eine n o rm a tiv e m it d en B e g riffe n V erh eissu n g u n d E rfü llu n g au sg e d rü c k te S tru k tu r. D as A lte

25 P o r. L. K r i n e t z k i , art. cyt., 556—562; por. takżp C. C h a r l i e r ,

L a le ttu r a cristia n a della B ibbia, R o m a4 1965; P . G r e l o t , S e n s chrétien

JEDNOŚĆ PISM A ŚWIĘTEGO ₁₇

T estam e n t ist eine religiöse, die das C h riste n tu m v o rb e re ite n d e D oktrin, ist eine relig iö se P ädagogik. A u sse rd e m ist das A lte T e sta m e n t die F ig u r und d e r T y p u s des N euen.

F o lg e ric h tig b e tra c h te t m a n das N eue T e sta m e n t als die V ollen d u n g des A lten. M eh r noch es ist Ü b e rsc h re itu n g u n d A n tity p u s des A lten. In dieser W eise w ird die fu n d a m e n ta le E in h e it des H eilsplanes G ottes u n te rstric h e n . Die A k ze p tie ru n g des A lte n T e sta m e n ts in d e r K irch e h a tte k e in e n fe ie rli­ chen E n d sc h e id u n g c h a ra k te r, so n d e rn e rfo lg te stillscheigend. D ie E rfü llu n g der a ltte s ta m e n tlic h e n V e rh eissu n g en erg o lg te im N eu en in d e r P e rso n Je su C h risti u n d aus d iesem G ru n d w ird das A lte T e sta m e n t zum B uch d er K irch e u n d als solches m uss d e r L e h re u n d d e r T ra d itio n d e r K irch e ge­ m äss in te r p re tie r t w erd en . I n d ie ser S ich t e n ts te h t d as P ro b le m d e r c h ris tli­ chen L esew eise des A lte n T estam e n ts. Eine H ilfe bei d e r L e k tü re ist k r i­ tis c h -h isto risc h e M ethode un d S tu d iu m d e r lite ra ris c h e n G attungen.^ D am it k a n n d e r d as A lte T e sta m e n t lesen d e C h rist seinen lite ra ris c h e n S in n en ­ decken. J e d e r V ersu ch e in e n tie fe re n S in n im b ib lisch e n T e x t zu finden, m uss sich a u f d en lite ra ris c h e n S in n stü tzen . Im H in b lic k a u f d as E in h e its­ p rin z ip d e r H eilig en S c h rift s p ric h t m a n vom th e o lo g isc h -lite ra risc h e n Sinn, d e r au s d em im allg em ein e n b ib lisch e n K o n te x t zu b e tra c h te n d e n L esestü ck s o d er eines B uches h era u sfo lg t. So a u fg e fa sste E in h e it d e r H eiligen S c h rift w ird zu einem g ru n d sä tz lic h e n P rin z ip ih r e r I n te rp re ta tio n .