Czesław S. Bartnik
"Filozofia cywilizacji", t. I:
"Cywilizacja diatymiczna czyli Świat
jako strach i łup", Józef Bańka,
Katowice 1986 : [recenzja]
Collectanea Theologica 57/3, 185-187
R E C E N Z J E
w e t i sa m e g o p rz e p o w ia d a n ia ja k o ta k ie g o . P r o b le m je s t z n a c z n ie g łęb szy : u p o d s ta w je s t w s p ó ł- b y t C h r y s tu s a i c z ło w ie k a . A ta k ż e f r a n c u s k ie słow o
im a g e c h y b a le p ie j z a s tą p ić p o ls k im „ o b ra z ” (I, s. 211 nn.). M a m w ą tp liw o ś c i,
czy tr z e b a b y ło w c h o d z ić w ta k ie z a g a d n ie n ia , j a k n p . k o s m ic z n a c h ry s to lo g ia T e ilh a r d a (II, s. 75 n n .)? D laczeg o n a g le p e rs o n a lis ty c z n e u ję c ie C h r y s tu s a z o sta ło p r z y p is a n e s a m e m u B a lth a s a r o w i (II, s. 85 n n.), k tó r y „ is to tę ” C h r y s tu s a w id z ia ł w s a m e j a b s o lu tn e j o b e d ie n c ji? N ie p o k o i ró w n ie ż s p r a w a , d la c z e g o a u t o r n ie u ż y ł a n i r a z u sło w a „ k e r y g m a t” lu b „ k e r y g m a ”, choć m ó w i p rz e c ie ż o f u n k c ji „ k e r y g m a ty c z n e j” ? W c a ło ś c i w sz a k ż e p r a c ę o c e n ia m b a rd z o p o z y ty w n ie . P o d e jm u je ona z a g a d n ie n ie w a ż n e i ro z w ią z u je je p o p ra w n ie , d o k o n u ją c p rz e d e w s z y s tk im k o n ie c z n e g o d la K o śc io ła w P o ls c e a g g io r n a m e n to w te j d z ie d z in ie . A u to r s łu s z n ie p r z e d s ta w ił p rz e p o w ia d a n ie ja k o sz czeg ó ln ą f u n k c ję k a ż d e g o K o ś c io ła k o n k r e tn e g o i K o śc io ła w ogóle. D o ty c h c z a s m ó w io n o r a c z e j ty lk o o d o k tr y n ie K o śc io ła i — n ie m a l z b y te c z n y m — k a te c h iz o w a n iu . N ie d o s trz e g a n o , że p rz e p o w ia d a n ie ja k o tr e ś ć i cz y n n o ść je s t n ie o d z o w n e d la ży cia K o śc io ła , d la jeg o k s z ta łtó w z ie m s k ic h i s a m o re a liz a c ji w c z ło w ie k u ja k o je d n o s tc e i zb io ro w o śc i. D o ty c h c z a s m ie liś m y je d y n ie ró ż n e a s p e k to w e p r a c e o so b n o o K o śc ie le i o so b n o o p rz e p o w ia d a n iu . N ie z a jm o w a n o się ż y w ą w ię z ią m ię d z y n im i. P r a c a w ią ż e po r a z p ie r w s z y t a k ściśle p rz e p o w ia d a n ie z K o śc io łe m i ze św ia d o m o ś c ią e k le z ja ln ą lu b K o śció ł z f u n k c ją k e r y g m a - ty c z n ą . P r a c a łą c z y tw ó rc z o ja k ą ś e k le z jo lo g ię k e ry g m a ty c z n ą z ja k ą ś k e - r y g m a ty k ą e k le z jo lo g ic z n ą . W re z u lta c ie o tr z y m u je m y o ry g in a ln e u ję c ie c h r z e ś c ija ń s k ie j rz e c z y w is to śc i p r z e p o w ia d a n ia w K o śc ie le i p o p rz e z K o śció ł. U ję c ie to m a d u ż ą w a rto ś ć d la te o lo g ii d o g m a ty c z n e j o ra z d la te o lo g ii p r z e p o w ia d a n ia , p rz e d e w s z y s tk im n a w ią z u je n a n o w o , n ie s łu s z n ie z e rw a n e , w z a je m n e w ię z i m ię d z y n im i. k s. C ze sła w S . B a r tn ik , L u b lin
J ó z e f B A Ń K A , F ilo zo fia c y w iliz a c ji, t. I : C y w iliz a c ja d ia ty m ic z n a , c z y li ś w ia t
ja k o s tr a c h i łu p , K a to w ic e 1986, s. 668.
P ro f . d r h a b . Jó z e f B a ń k a , d y r e k t o r I n s ty tu t u F ilo z o fii U n iw e r s y te tu Ś lą s k ie g o w K a to w ic a c h , z a jm u je się od l a t filo z o fią sp o łe c z n ą , filo z o fią p ra c y , te ilh a r d y z m e m , e u ty f r o n ik ą (p ro sto m y śln o ś c ią w ż y c iu c y w iliz a c y jn y m ), filo z o fią te c h n ik i, a n tr o p o lo g ią , h is to rio z o fią , filo z o fią k u lt u r y , fu tu ro lo g ią . N a jn o w s z e d zieło je s t I to m e m z tr z e c h p la n o w a n y c h : t. I I m a z a ją ć się c y w iliz a c ja m i po o d ro d z e n iu do k o ń c a X I X w ., a t. I I I —- c y w iliz a c ją w s p ó ł cz e sn ą . C a ła tr y lo g ia w k ro c z y ła n a d ro g ę , k tó r ą k ro c z y li ta c y u c z e n i, j a k L. G u m p lo w ic z , E. M a je w s k i, F. K o n e c z n y , F . Z n a n ie c k i, O. S p e n g le r, J . H u izin g a, J . O rte g a y G a sse t, W . D u r a n t, C h. D a w so n , A. J . T o y n b e e , P . A. S o ro k in , P . T e ilh a r d d e C h a rd in , C. L é v i- S tr a u s s . O c zy w iście lu d z ie ci n ie p r z y jm u ją je d n e g o s y s te m u , n ie r a z d ia m e tr a ln ie ró ż n e , a le ic h w s p ó ln y m t e m a te m je s t filo z o fia w s z y s tk ic h k u l t u r h is to rii.
T o m o b e c n y o m a w ia „ re c e n ty w is ty c z n ą ” („ te ra ź n ie js z o ś c io w ą ”) k o n c e p c ję d z ie jó w lu d z k ic h (s. 23·— 102), a n a s tę p n ie a r c h e ty p y c y w iliz a c y jn e ja w ią c e się w k u ltu r a c h : p ro m e te js k ie j — p a le o litu (s. 109— 158), e g ip s k ie j — k tó r ą m o ż n a b y ło za S. N . K r a m e r e m u m ie śc ić p o s u m e r y js k ie j (s. 161— 245), m e - z o p o ta m e js k ie j i b a b ilo ń s k ie j (s. 249—287), a s y r y js k ie j (s. 291— 306), m a ło a z ja - ty c k ie j (s. 309— 327), a r a b s k ie j (s. 331— 345), c h iń s k ie j (s. 349— 386), in d y js k ie j (s. 389— 414), g re c k ie j (s. 417— 499), rz y m s k ie j (s. 503— 560), b iz a n ty js k ie j (s. 563— 569), r o m a ń s k ie j (s. 573— 621), g e rm a ń s k ie j (s. 625— 635), a n g lo s a s k ie j (s. 639— 665). N o w o śc ią je s t u w z g lę d n ie n ie w r a m a c h k u l t u r ta k ż e m y ś li p o lity c z n e j, filo z o fic z n e j i e ty c z n e j. C iśn ie się ty lk o n a u s t a p y ta n ie , d lacz eg o z o s ta ła o p u sz c z o n a k u l t u r a sło w ia ń s k a ?
J e d n y m z g łó w n y c h z a ło ż e ń p r e z e n to w a n e j filo z o fii je s t te z a , że p o w s z e c h n a filo z o fia c y w iliz a c ji je s t p o s ta c ią p o w sz e c h n e j a n tr o p o lo g ii filo z o
-R E C E N Z JE
lic z n e j. J e s t to te z a b a rd z o p rz e k o n u ją c a . K u ltu r a i c y w iliz a c ja ja w ią się ja k o s a m o w y r a z i s a m o r e a liz a c ja cz ło w ie k a . K u ltu r a i c y w iliz a c ja są w p r a cy b r a n e w g łę b i za s y n o n im y , ja k k o lw ie k d la o r ie n ta c ji m a r k s is to w s k ie j, k tó r ą a u to r w z n a c z n y m s to p n iu r e p r e z e n tu je , c y w iliz a c ja m a b y ć n a jw y ż s z ą c z ą s tk ą k u l t u r y (s. 16), co je d n a k w y d a je m i się tr o c h ę s p ły c a ć o r ie n ta c ję a n tro p o lo g ic z n ą . T rz e b a się zgodzić z m y ś lą , że n o ś n ik a m i k u l t u r y są ra c z e j je d n o s tk i lu d z k ie i n a ro d y ; k u l t u r a o d d a je b a rd z ie j w a r to ś c i d u c h o w e , a r ty s ty c z n e , r e lig ijn e o ra z o so b o w o ścio w e n a ro d u , s ta n o w ią c o jeg o to ż s a m o śc i (por. J a n P a w e ł II). P o d c z a s g d y k u ltu r y są ja k b y ż y w y m i z w ią z k a m i k o d o w y m i i g e n e ty c z n y m i sp o łe c z e ń stw , to c y w iliz a c je m a j ą coś ra c z e j ze s f e ry te c h n o p o d o b n e j i u le g a ją p o n a d b io n ty c z n y m p ra w o m zap o ży czeń , ro z w o ju , e k s p a n s ji, k o a g u la c ji.
P o n a d to o ry g in a ln ą te z ą a u to r a je s t sp ro w a d z e n ie ży cia k u lt u r , a z w ła sz cza c y w iliz a c ji, do d ia d y : t h y m o s i p h ro n e s is. T h y m o s — to p ie r w ia s te k
ż e ń s k i, „ m ię k k i”, s f e r a u c z u c io w a ze s tr a c h e m i g n ie w e m n a czele, siła
b io n ty c z n a , se rc e , p o ż ą d a n ie , m ę s tw o , o w o co w an ie, d z ia ła n ie . P h r o n e s is ■—■ to p ie r w ia s te k m ę s k i, „ tw a r d y ”, s f e ra ro z u m u , te c h n ik i, o rg a n iz a c ji, r a c j o n a ln o ś c i, re g u la c ji. P rz y p o m in a to s ta ro c h iń s k ą z a sa d ę d ia le k ty c z n ą : in -ja n g ; a u to r z n a d o s k o n a le m y ś l c h iń s k ą . Z a k ła d a się tu , że n a p o c z ą tk u d o m i n o w a ła z a s a d a ro z p o w s z e c h n ia n ia się th y m o s — ś w ia t ja w ił się ja k o a r c h e ty p s tr a c h u i łu p u . A le z c z a se m k u l t u r a p rz e s u w a się od th y m o s k u
p h ro n e s is, czy li od c z ło w ie k a s tra c h u , h o m o tim e n s , k u c z ło w ie k o w i o p a n o w u
ją c e m u ś w ia t p rz e z ro z u m , k u h o m o ra tio n a lis. P o te m p rz y jd z ie a r c h e ty p : od p r a c y do z y sk u . W c a ło śc i w y ró ż n ia się tr z y a r c h e ty p y c y w iliz a c y jn e , z a z ę b ia ją c e się z re s z tą ze so b ą ściśle: 1. d ia ty m ic z n y — czy li se n s y ty w n y , i n tu ic y jn y , b io lo g iczn y , fo b e ty c z n y (p h o b o s — lę k , s tra c h ); 2. d ia f ro n ic z n y ·— czy li r o z w ija ją c y w a rto ś c i ro z u m o w e , in te le k tu a ln e , o rg a n iz a c y jn e , ju r y d y c z n e, te c h n ic z n e o ra z 3. e u ty f ro n ic z n y („ p ro s to m y ś ln y ”) — d ą ż ą c y do h a rm o n ii w a r to ś c i ty m ic z n y c h i iro n ic z n y c h , o p e ru ją c y m o c n ie j m o ra ln o ś c ią , w y c h o w a n ie m , g o d n o śc ią , re lig ijn o ś c ią , ja k k o lw ie k „ p ro s to m y ś ln o ś ć ” s ta je się c o ra z tr u d n ie js z a w la b ir y n c ie w sp ó łc z e s n e j c y w iliz a c ji. A u to r w y k a z u je te p ro c e s y w k a ż d e j o m a w ia n e j c y w iliz a c ji i k u ltu rz e - k r o k p o k ro k u .
C ałość je s t jeszcze s p ię ta f u n d a m e n ta ln ą k la m r ą h is to rio z o fic z n ą w p o s ta c i re c e n ty w iz m u , cz y li „ te r a ź n ie js z o ś c i” (od re c e n s, co a u to r tłu m a c z y ja k o te r a ź n ie js z y , s. 78). M ia łb y m p e w n ą w ą tp liw o ś ć co do d o k ła d n o ś c i t a k ieg o tłu m a c z e n ia sło w a re c e n s , g d y ż w ła c in ie o z n acza ono ra c z e j: św ieży, n o w y , n ie d a w n y , o s ta tn io się ja w ią c y . A u to ro w i ch o d z i o coś zb liżo n eg o do a k tu a liz m u lu b p re z e n ty z m u , a le te r m in y te są ju ż „ z a ję te ” n a in n e sy s te m y . T u ta j c h o d z i o „ te r a z ” (n u n c). O ile w ię c św . A u g u s ty n m ó w ił, że „ te r a z ” n ie is tn ie je , a ty lk o p rz e s z ło ść i p rz y sz ło ść , o ty le J . B a ń k a o d w ra c a te n p o g lą d i tw ie r d z i, że is tn ie je ty lk o „ te r a z ” , a n ie is tn ie je w e w ła ś c iw y sp o sób a n i p rz e sz ło ść , a n i p rz y s z ło ść , c h y b a że w p o s ta c i ech, o d b ie r a n y c h p rz e z cz ło w ie k a . N ie m n ie j r e c e n ty w iz m w y d a je się p e w n e g o r o d z a ju s t r u k tu r a li z - m e m (por. s. 104). O p is z ja w is k a n ie m oże b y ć p ra w d z iw y w ż a d n y m c zasie p o z a te r a ź n ie js z y m , ja k b y p o za s y n c h ro n ią . W sz e lk i czas o b ie k ty w n y z b ie r a się ja k w soczew ce w „ te r a z ” i k a ż d y p o za te r a ź n ie js z y m je s t „ a n a c h ro n ic z n y ”. C z ło w ie k te d y je s t p rz e d e w s z y s tk im te r a ź n ie js z o ś c ią . J . B a ń k a chce u c ie c od s ta r y c h p ro b le m ó w p ro to lo g ic z n y c h i e sc h a to lo g ic z n y c h . M ów i o n za H e id e g g e re m : e n s e t r e c e n s c o n v e r tu n tu r , a le g in ie w ty m czło w ie k , c h y b a żeb y w „ te r a z ” d o p a tr y w a ć się P a s c a lo w e j w ieczn o ści. W e d łu g B a ń k i je d y n ie czas te r a ź n ie js z y m a b y ć d o s tę p n y d la c z ło w ie k a i c z ło w ie k m a o d n a jd y w a ć sie b ie w n im . „ T e ra z ” m a d a w a ć to ż s a m o ść k u ltu r z e i cz ło w ie k o w i w k u ltu r z e . W sz e lk i czas o b ie k ty w n y m ia łb y b y ć a n a c h ro n ic z n y w sto s u n k u do je d n o p o ja w ie n io w e g o „ te r a z ”. „ T e ra z ” s t a je się n a jw y ż s z ą k a t e g o rią b y tu i cz ło w ie k a .
W z w ią z k u z re c e n ty w iz m e m ja w i się in n a d ia d a k a te g o r ia ln a : „ tu t a j - - t e r a z - b y c ie ” (co p rz y p o m in a H e id e g g e ro w e D a se in , p rz e tłu m a c z o n e n ie s z c z ę ś
R E C E N Z J E
liw ie p rz e z M ic h a lsk ie g o ja k o „ b y t p r z y to m n y ”) o ra z „ n ie - tu t a j- t e r a z b y c ie ”, c z y li u to ż s a m ia n ie się b y tu i c z ło w ie k a z te r a ź n ie js z o ś c ią ja k o w io d ą c ą ich p o s ta c ią o ra z o tw ie r a n ie się b y tu i c z ło w ie k a p o za sie b ie —■ k u p rz e s z ło śc i, k u p rz y s z ło ś c i lu b k u g łę b i b y tu czy „ in n e m u ś w ia t u ”. J e d n o c z e ś n ie m ó w i się o c z ło w ie k u „ je d n o p o ja w ie n io w y m ” (b io g ra fic z n y m , w ła s n y m d la sieb ie, z a p o d m io to w a n y m w sobie, tk w ią c y m cało ścio w o w „ tu t a j- te r a z - b y c iu ”) o ra z „ w ie lo p o ja w ie n io w y m ” (h is to ry c z n y m , r e p e to w a ln y m w w ie lo ś c i lu d z i, „ b liź n im ”, sp o łe c z n y m , p o w ta r z a ją c y m p o d s ta w o w e w a rto ś c i i tr e ś c i ż y c ia lu d z k ie g o w ogólności). C z a sa m i d o c h o d z i tu jesz c z e sp e c y fic z n e p o ję c ie „ p e rs o n a liz m ” , k tó r e o z n a c z a r a c z e j u p e rs o n ifik o w a n ie z ja w is k , te n d e n c ji, p ro c e sów , j a k n p. w ła d z y w k o n k r e tn y m k ró lu . P e rso n a w y s tę p u je tu w z n a c z e n iu s t r u k tu r a li s ty c z n y m ja k o „ ro la ja k ie jś je d n o s tk i czy zesp o łu je d n o s te k ”, a n ie ja k o b y t osobow y.
N ie m n ie j w s z y s tk ie p o ję c ia i k a te g o r ie są o r y g in a ln e i tw ó rc z e . N a jb a r d z ie j o ry g in a ln ie a u to r s t a r a się w ią z a ć d ia d y c z n ie „ n ie - tu t a j- t e r a z - b y c ie ” z „ tu t a j- te r a z - b y c ie m ”, a w ię c m e ta fiz y k ę z h is to rią , a p rio ry z m z a p o s te rio - r y z m e m , r a c jo n a liz m z e m p iry z m e m , im m a n e n c ję z p e w n ą tr a n s c e n d e n c ją w z g lę d n ą . P o n a d to „ tu t a j- te r a z - b y c ie ” w ią ż e się z „ j a ” (s. 81 n n.), a w ię c n a s tę p u je w re c e n ty w iz m ie p rz e jś c ie od p rz e d m io tu do p o d m io tu . I w t e m a c ie ch o d zi g łó w n ie o to , że o s ta b iln o ś c i k u lt u r y i tr w a ło ś c i je j ży cia d e c y d u je z d o ln o ść te j k u lt u r y do w y z w o le n ia w c z ło w ie k u ty p u je d n o p o - ja w ie n io w e g o n ie o d p a r te j te n d e n c ji do id e n ty f ik a c ji z w a rto ś c ia m i, k tó r e są w n a jb liż s z e j k u ltu r z e w ie lo p o ja w ie n io w e j. K u ltu r a m a coś z ż y w e j o r g a n ic z n o śc i, j a k u c z y ł A. J . T o y n b e e , a s p e łn ia się p o d ty m w z g lę d e m w „ ja ” lu d z k im i n a ro d o w y m . P r z y ty m je d n a k c zło w ie k je d n o p o ja w ie n io w y je s t r a c z e j k o r e la te m th y m o s , zaś w ie lo p o ja w ie n io w y je s t ra c z e j k o r e la te m p h r o -
n e sis, k u l t u r a i h is to r ia le ż ą n a p rz e c ię c iu się o b u ty c h p ła s z c z y z n . W y d a je
się, że is tn ie je „ tu t a j- te r a z - b y c ie ” je d n o s tk o w e i z a ra z e m sp o łeczn e. P r y m a t d z ie rż y sp o łeczn e, c h o ć b y s ta n o w iło „ n i e - tu t a j- t e r a z - b y c ie ” d la je d n o s tk i, k tó r a się id e n ty f ik u je je d n a k ze sp o łe c z n o śc ią p rz e z „ s p ra w ie d liw o ś ć d z ie jo w ą ” .
N ie k ie d y n ie p o p ie r a łb y m w p r a c y p e w n y c h e le m e n tó w s t r u k tu r a liz m u : o d rz u c a n ie p ro c e s u g e n e ty c z n e g o , p o s tę p u , o tw a r c ia n a ro z w ó j, w ie c z n ie za s ty g łe j to ż s a m o śc i (za K. J a s p e rs e m ), ty lk o p o z o rn ie ru c h o m e j. B y łb y to m i to lo g ic z n y a k tu a liz m , w sz y stk o s tre s z c z a ło b y się w „ te r a z ” i z a c h o d z iła b y „ te o d y c e a f a k tó w z a s z ły c h ” — a p o te o z a teg o , co się fa k ty c z n ie z d a rz y ło , b ez w id z e n ia in n e j m o ż liw o śc i i w y m ia r u n ie e ty c z n o śc i. „ T u ta j - te r a z - b y c ie ” s t a n o w i ty lk o p u n k t o p a rc ia , a le ła tw o m oże się s ta ć p u s ty m w so b ie a b s o lu te m . P o d o b n ie , a n a liz u ją c d z is ie jsz ą c y w iliz a c ję n ie m o ż n a p rz y ją ć , ja k o b y c y w i liz a c ja „ s tr a c h u i łu p u ” p r z e m ija ła , c z a sa m i w y d a je się in te n s y fik o w a ć , n p . w o b lic z u k a p ita liz m u i im p e ria liz m ó w . K o n c e p c ja p ro f. J . B a ń k i p r z y p o m in a tr o c h ę s c h e m a t A. C o m te ’a i n ie w y c h o d z i p o z a g łó w n y c z y n n ik p s y c h ic z n y w k u ltu r z e .
A le w id z im y o lb rz y m ią e ru d y c ję , m o rz e b ib lio g r a fii, o ry g in a ln o ś ć t e r m in ó w i k o n c e p c ji, ro z le g ło ść w ied zy , d o s k o n a łą z n a jo m o ść k u l t u r i w y r w a n ia się ze s te re o ty p ó w . W sz y s tk o to c z y n i p r a c ę n ie z w y k łą n ie ty lk o w P o ls c e , a le i w św iecie. k s. C ze sła w S . B a r tn ik , L u b lin R u d o lf P E S C H , P a u lu s u n d se in e L ie b lin g s g e m e in d e . D re i B r ie fe a n d ie H e ilig e n v o n P h ilip p i, P a u lu s — n e u g e se h e n , F re ib u rg -B a s e l-W ie n 1985, V e r la g H e rd e r, s. 127 (H e r d e rb ü c h e r e i, t. 1208).
P r o b le m je d n o ś c i lite r a c k ie j lis tu do F ilip ia n n ie s ta n o w ił w tr a d y c y jn e j eg zeg ezie p rz e d m io tu sp o rn e g o . U w a ż a n o p o w sz e c h n ie , że li s t t e n w o b e c n e j s w o je j fo r m ie p o c h o d z i b e z p o śre d n io od św . P a w ła . W ą tp liw o ś c i p o c z ę ły się
