Przeracki, Jerzy
"Historia prasy polskiej na Warmii i
Mazurach" : sprawozdanie z sesji
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 597-600
J erzy P rzeracki
„HISTORIA PRASY POLSKIEJ NA WARMII I MAZURACH”
Sprawozdanie z sesji
W roku 1976 przypadły dwa jubileusze prasy olsztyńskiej: 90 rocznica założenia „Gazety O lsztyńskiej” za panow ania pruskiego i 25-lecie dzien nika w Polsce Ludow ej. 16 kw ietnia 1886 roku ukazał się bow iem pierw szy num er „Gazety O lsztyńskiej”, a 1 w rześnia 1951 roku pierw szy num er „Głosu Olsztyńskiego", pism a Polskiej Zjednoczonej P artii Robotniczej, które 6 k w iet nia 1970 roku przyjęło nazw ę „Gazeta O lsztyńska”, naw iązując do tradycji i zasług walczącej o polskość w latach 1886— 1939 gazety Jana L iszew skiego, Sew eryn a P ieniężnego i inn ych redaktorów.
Jednym z w ażniejszych punktów obchodów jubileuszow ych „Gazety Ol sztyńskiej” była sesja popularnonaukow a, której organizatoram i byli: Stacja N aukow a Polskiego T ow arzystw a H istorycznego i redakcja „Gazety O lsztyń sk iej”. Sesja odbyła się 26 czerw ca 1976 roku w Domu Środow isk Twórczych w O lsztynie. W sesji u czestn iczyli historycy, przedstaw iciele olsztyńskiego św iata kulturalnego, m iejscow i działacze i czyteln icy dawnej „G azety” oraz dziennikarze krajow i i zagraniczni (goście z K aliningradu i Gery — NRD).
O twarcia sesji dokonał sekretarz K om itetu W ojew ódzkiego P olskiej Zjed noczonej Partii Robotniczej w O lsztynie doc. dr Edmund W ojnow ski, który poprosił prof. dr. Tadeusza Cieślaka z W arszawy o przew odnictw o w obra dach. Prof. dr T. Cieślak — zasłużony badacz dziejów prasy polskiej na War m ii, M azurach i P ow iślu — podkreślił ogrom ne znaczenie „Gazety O lsztyń sk iej” dla sp raw y polskiej na W arm ii oraz bezprzykładne p ośw ięcenie redak torów i drukarzy olsztyńskich, którym „Gazeta” zawdzięcza sw ą długą i pięk ną historię.
P ierw szy referat: „G az eta O lsz ty ń s k a ’’ 1886— 1939, rola i znaczenie w ż y ciu n a r o d o w y m ludności polsk iej na W ar m ii, w y g ło sił doc. dr hab. W ojciech W rzesiński z U n iw ersytetu W rocławskiego. Podkreślił on, że „Gazeta O lsztyń ska” jest sym bolem zm agań m iejscow ej ludności o zachow anie polskiego obli cza narodow ego oraz sym bolem żyw otności narodow ości polskiej na W armii. W dziejach ludności polskiej, żyjącej pod panow aniem niem ieckim , rola ga zety polskiej była szczególnie ważna. Miała ona bow iem znacznie szersze m ożliw ości oddziaływ ania na p ostaw y ludności polskiej niż w szystk ie inne form y działalności publicznej. P ow stan ie „Gazety O lsztyńskiej” stw arzało m ożliw ości nadania charakteru politycznego żyw iołow ym formom polskiej działalności na Warmii.
D zięki „Gazecie O lsztyńskiej” w ybuch I w ojn y św iatow ej n ie zaskoczył
598 Kronika naukow a
społeczeństw a polskiego na W armii. Także w okresie plebiscytu, na łam ach „G azety” kształtow ały się zasadnicze koncepcje program owe, propagandow e i taktyczne całej polskiej akcji plebiscytow ej. N iem al nazajutrz po przegra nym plebiscycie „Gazeta O lsztyńska” rzuciła hasło dalszej pracy narodow ej, przeciw staw iając się d efetystycznym nastrojom , panującym w w ie lu polskich organizacjach i instytu cjach działających w okresie plebiscytu na tych zie miach. N a łam ach „Gazety O lsztyńskiej” dojrzew ały stopniow o założenia orga nizacyjne i program owe pow stałego 30 listopada 1920 roku Zw iązku Polaków w Prusach W schodnich. N iem ała także była rola „G azety” w w ypracow aniu podstaw ow ych założeń Związku Polaków w Niem czech, zaś po roku 1933 była ona na W armii jedynym publicznym św iad ectw em , że nie w szyscy jej m iesz kańcy podporządkow ali się ideologii narodow osocjalistycznej.
Geneza i począ tki „ G az ety Olsztyńskiej" w latach 1886— 1893 b y ły tem a tem referatu mgr. A ndrzeja Wakara, laureata tegorocznej nagrody Polskiego T ow arzystw a H istorycznego za popularyzow anie historii. A utor przedstaw ił sytu ację ludności etnicznie polskiej na W armii w ostatniej ćw ierci X IX w ie ku. Ogólne procesy tego okresu w jakiejś m ierze zm uszały tę ludność do opo w iedzen ia się za narodem polskim lub niem ieckim . W tedy to, po K ultur- kam pfie, po G ietrzw ałdzie, chłopi w arm ińscy założyli „Gazetę O lsztyńską”, polskie pism o ludow e. W łaśnie ten m om ent gen ezy „Gazety O lsztyńskiej”, w ew n ętrzn ą in icjatyw ę w arm ińską, w ynikającą z potrzeb m iejscow ej ludności polskiej, referent mocno w yeksponow ał.
Dr Jan C hłosta przedstaw ił dzieje „Gazety O lsztyńskiej” w okresie dyk tatury nazistow skiej do 1939 roku. W referacie om ów ione zostały podstaw y finansow e „Gazety O lsztyńskiej”, w kład W acław a Jankow skiego i S ew eryn a P ieniężnego w kształtow anie się oblicza pisma, sytuacja „G azety” w okresie funkcjonow ania niem ieckiej ustaw y prasow ej. Nadto referent przedstaw ił n ie które tem aty podejm ow ane na łam ach olsztyńskiego pisma oraz ukazał h isto rię „G azety” na tle inn ych pism polskich, w yd aw anych w tym okresie w Niem czech.
K olejny referent — m gr Bohdan Łukaszew icz z olsztyńskiej W yższej Szkoły Pedagogicznej — om ów ił początki pow ojennej prasy olsztyńskiej w la tach 1945— 1951. W pierw szych m iesiącach po w yzw olen iu m ieszkańcy War m ii i Mazur b yli pozbaw ieni prasy. N ieliczn ie i nieregularnie docierające pism a centralne nie były w stan ie zaspokoić zapotrzebow ania na inform acje prasowe. Początkow o najw ażniejsze wiadom ości polityczne oraz rozporządzenia Urzędu P ełnom ocnika Rządu R P na Okręg M azurski przekazyw ano do w iado m ości m ieszkańców Olsztyna i inn ych m iast za pomocą „gazetek” na tablicach ogłoszeniow ych. W O lsztynie zajm ow ał się tym naczelnik U rzędu Inform acji i Propagandy, Eugeniusz M odzelew ski.
1 sierpnia 1945 roku, dzięki ofiarności drukarzy i pomimo przeszkód na tury technicznej, ukazał się pierw szy num er b iu letynu „W iadomości Mazur sk ie” — organu W ojewódzkiego U rzędu Inform acji i Propagandy w Olszty nie. Pism o ukazyw ało się do 30 kw ietnia 1947 roku, kiedy to przejęte przez Spółdzielnię „C zytelnik” przekształcone zostało w „Życie O lsztyńskie” — m utację „Życia W arszaw y”. N a decyzji o likw idacji „W iadomości Mazur skich” zaw ażyły głów nie w zględ y finansow e (nakład w styczn iu 1947 roku w yn osił 4700 egz., stąd koszty w ydaw nicze b y ły niew spółm iernie wysokie).
599 N astępnie referent zw rócił uw agę na pow stały w O lsztynie w 1945 roku „Głos Z iem i”
Do początku 1948 roku w ojew ódzka organizacja PPR w O lsztynie nie po siadała w łasn ego pisma, a jedynie kolportow ała centralną prasę partyjną (m.in. „Głos Ludu”, „Trybunę W olności”, „Chłopską D rogę”, „W alkę M łodych”). 1 lutego 1948 roku utw orzono olsztyńską m utację „Głosu L ud u”, która uka zyw ała się jako „O lsztyński Głos L udu”, następ nie — po K ongresie Zjedno czeniow ym — jako w yd anie „Trybuny L udu” dla w ojew ód ztw a olsztyńskiego. 1 lu tego 1951 roku mutacja olsztyńska „Trybuny L ud u” została zlikw idow ana. Po sk om pletow aniu kadry dziennikarskiej i stw orzen iu w O lsztynie odpo w iedniej bazy poligraficznej, 1 w rześnia 1951 roku uk azał się pierw szy num er „Głosu O lsztyńskiego” — organu K om itetu W ojew ódzkiego P olskiej Zjedno czonej Partii Robotniczej.
Ostatni referat; „Gazeta Olsztyńska" k ontynu ato rką n ajleps zych tr a d y c ji pr asy polsk iej na W a r m ii i Mazurach w y g ło sił redaktor naczelny dziennika, m gr Jerzy Szym ański. R eferent skoncentrow ał się przede w szystkim na zada niach, jakie stoją przed „Gazetą” w chw ili obecnej. M ów ił o jej znaczeniu w um acnianiu w ięzi łączących m ieszkańców w ojew ództw a olsztyńskiego, a także o roli inspiratorskiej „Gazety O lsztyńskiej” w rozw oju gospodarczym i kulturalnym regionu.
Po referatach w yw iązała się ożyw iona dyskusja. Jako pierw szy zabrał głos Jan Boenigk, który m ów ił przede w szystkim o sw ych osobistych kontaktach z ostatnim redaktorem „Gazety O lsztyńskiej” S ew eryn em P ieniężn ym (młod szym), a także o in icjatyw ach działaczy polonijnych, zm ierzających do w zm oc nienia podstaw finansow ych „Gazety O lsztyńskiej”.
Doc. dr Janusz Jasiński (IH PAN) om ów ił nakład i czytelnictw o „Gazety O lsztyńskiej” przed X w ojną św iatow ą. Z w rócił też uw agę, że obok „Gazety O lsztyńskiej” czytano na Warmii inne pism a polskie, zwłaszcza „Gazetę Grudziądzką” 2.
Red. Z bigniew B ielew icz („Gazeta O lsztyńska”) przedstaw ił pracę działu łączności z czytelnikam i i problem y poruszane w listach do redakcji „G azety”. Stw ierdził on. iż zjaw isko pow szechności listów czyteln ik ów nadsyłanych do redakcji tłum aczyć n ależy m.in. społecznym autorytetem prasy, jej p olitycz nym, ideologicznym i organizatorskim oddziaływ aniem na szerokie kręgi od biorców.
Doc. dr Zygm unt L ietz (Ośrodek Badań N aukow ych im. W. K ętrzyń sk ie go) m ów ił o „Gazecie O lsztyńskiej” jako elem en cie słow iańskiego czasopiś m iennictw a narodow ego i jej roli w procesie kształtow ania sam ow iedzy na rodowej po likw idacji jeżyka ojczystego w szkołach ludow ych w zaborze pruskim po 1873 roku. Prasa słow iańskich grup etnicznych w ystęp ow ała w obronie ludzi uciskanych ekonom icznie i ich języka ojczystego.
Mgr K rzysztof P ietrasew icz (Ośrodek Badań N au kow ych im. W. K ętrzyń skiego) przedstaw ił stosunek „Gazety O lsztyńskiej” do katolickiej partii Cen trum w latach 90-tych X IX wieku. Ludzie pow iązani z tą partią dostrzegali
1 P o r. J . C h ło sta, „ Glos Z iem i” (1945—1948), K o m u n ik a ty M a z u rsk o -W a rm iń sk ie , 1976, nr 2, s. 221—228.
2 Po t. J . J a s iń s k i, C z y te ln ic tw o ,.G a ze ty O ls zty ń sk ie j” na W a rm ii w latach 1886—1913, K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1976, n r 3.
600 Kronika naukow a
w pow staniu „Gazety O lsztyńskiej” dowód pow ażnych przem ian narodo w ościow ych na W armii. D ążenie Centrum do zachow ania m onopolu prze w odnictw a politycznego na polskiej W armii doprow adziło w latach 90-tych X IX w ieku do w a lk i prasow ej organów stronnictw a katolickiego z „Gazetą O lsztyńską” i odcięcia się ruchu polskiego na W armii od Centrum.
Mgr Zenon W arczyński (Wyższa Szkoła Pedagogiczna) om ów ił rolę „Ga zety O lsztyńskiej” jako inspiratora, organizatora, propagatora i obrońcy pol skiego ruchu kulturalnego na W arm ii w okresie m iędzyw ojennym . Ruch kul turalny bow iem b ył sw ego rodzaju m anifestacją polskości w w alce z germ a nizacją. Szerokim echem odb iły się na W armii, M azurach i P ow iślu koncerty z udziałem F eliksa N ow ow iejskiego 25 kw ietnia 1920 roku w K w idzynie, 9 m aja tego roku w Sztum ie oraz 2 czerw ca w O lsztynie. Szkołą kultury ojczystej i w ychow ania społecznego b y ły istniejące praw ie w każdej m iejsco w ości Warmii, Mazur i P ow iśla polskie chóry lub kółka śpiew acze. W Ol sztynie istn ia ły dw a chóry: chór m ęski „W armia” i chór m ieszany im. F. No w ow iejsk iego. W ielkim w yd arzen iem w działalności tego ostatniego zespołu b ył jego udział w Ogólnopolskim Zjeździe Śpiew aczym w Gdańsku w marcu 1938 roku. O w szystkich koncertach polskich artystów i zespołów „Gazeta Ol sztyńska” szeroko inform ow ała sw oich czytelników .
Interesującym głosem w dyskusji było w ystąp ien ie dr. Tadeusza F ilip kow skiego (Ośrodek Badań N au kow ych im. W. K ętrzyńskiego) na tem at stanu badań nad czasopiśm iennictw em polskim na W armii i M azurach ze szczegól nym uw zględnieniem „Gazety O lsztyńskiej”.
Na zakończenie głos w dyskusji zabrali ponadto dr W ład ysław Gębik z O lsztyna i dr Eugeniusz Iw aniec z Łodzi. Dr Gębik postulow ał przebadanie księgarni prowadzonej przez P ieniężnych przy redakcji „Gazety O lsztyń skiej”, a dr Iw aniec zw rócił uw agę na nie dostrzegany fakt, iż w regionie m azur skim , oprócz gazet polskich czy niem ieckich, ukazyw ało się także pismo sta roobrzędow ców w języku rosyjskim pt. „Istina”.
Obrady podsum ow ał prof. dr T. Cieślak, który stw ierdził, iż sesja ta godnie uczciła jubileusze „Gazety O lsztyńskiej”, jej osiągnięcia i aktualne znaczenie w życiu regionu oraz w ytyczyła zadania tego zasłużonego dzien nika na najbliższe lata.
