Warianty sufiksów -in/-ino, -ow-/-owo, -sk/-sko w nazwach miejscowych na tle apelatywnym

W ARIANTY SUFIKSÓW - I N / -INO, - O W / - O W O , - S K / - S K O

W NAZW ACH M IEJSCOW YCH NA TLE APELATYW NYM

Trzy sufiksy, o których będzie m owa, charaktery zują się w spó l­

nymi cecham i, co upow ażnia do rozpatryw ania ich łącznie.

Po pierw sze, w szystkie tw orzyły zarów no nazwy pospolite, ja k

i nazw y w łasne, były w ięc czynne na obu płaszczyznach leksykalnych,

apelatyw nej i onom astycznej.

Po drugie, pola sem antyczne budow anych przez nie zarów no

nazw w łasnych, ja k i w yrazów pospolitych najczęściej p okryw ają się,

często naw et s ą tożsam e.

Po trzecie w reszcie, w szystkie z om aw ianych sufiksów w y stępu ją

w w ięcej niż jedny m w ariancie rodzajow ym .

Sufiks -in / -yn <— *-т ъ na gruncie apelatyw nym tw orzył przede

w szystkim przym iotniki przynależnościow e, dzierżaw cze, odrzeczow -

nikowe. P ierw otnie urabiane one były od rzeczow ników żeńskich, de­

klinacji *-a, *-ja, *-i (por. R ospond 216, K lem ensiew icz 228). F orm acje

z tymi sufiksam i odnajdziem y w śród rzeczow ników pospolitych (ma-

cierzyn, siostrzyn, dziew czyn, sędzin), żeńskich nazw pospolitych i w ła­

snych, utw orzonych od im ienia lub zaw odu m ęża, np. Sapieżyna, w o­

jew odzina. Zakres używ alności tego sufiksu ja k o kom ponenta przy­

m iotników dzierżaw czych zm niejszył się w stosunku do okresu staro­

polskiego, bow iem je g o funkcję przejęły bardziej precyzyjne syntak-

tycznie konstrukcje dopełniaczow e oraz w yrażenia przyim kow e (por.

R ospond 216). Sufiks ten tw orzył także nazw y odśrodow iskow e - okre­

ślenia identyfikujące przedm iot (częściej osobę) od je g o terytorialnego

pochodzenia, np. Rusin, L itw in, Tatarzyn, G reczyn, Turczyn, Sasin (por.

K lem ensiew icz 203), nazw y m ateriałow e, zw łaszcza nazw y różnych

rodzajów m ięsa i drzew a od podstaw ow ego rzeczow nika lub przym iot­

nika (w tym w ypadku form ant w ystępow ał w form ie żeńskiej), ja k d ę­

bina, cielęcina oraz nazw y w ytw oru, będące rzeczow nikam i odczasow -

nikowym i utw orzonym i często od im iesłow u biernego, nazyw ające

w ytw ór, w ynik, rezultat w ykonyw anej czynności, np. danina, siekanina

(por. K lem ensiew icz 212).

W toponim ii sufiks ten był początkow o bazą nazw dzierżaw czych

(podobnie ja k i na płaszczyźnie apelatyw nej), utw orzonych od:

- imion jednoczłonow ych (B akocino od Bakota),

- słow iańskich hipokorystyków (Borucino od Boruta od B orzysław ),

- imion chrześcijańskich (późniejsze w porów naniu z w cześniej w y ­

m ienionym i - A ntonin),

- im ion dw uczłonow ych (rzadkie w toponim ii - D alew ujin od D ale-

wuj),

- nazw isk na -ski (Ryw ocino od R yw ocki),

- im ion staropruskich i niem ieckich (Tawcino od Tautis, C iem ino od

Z a h m e n )'.

O bok nazw dzierżaw czych od XII w ieku form ant -in budow ał też nazw y

topograficzne, np. W ilczyn (od bazy zw ierzęcej, przym iotnika w ilczy),

W olin (od bazy wodnej vol-), C zernin (od bazy ziem niej, czarna [zie­

mia]).

W edług H. G órnow icza o produktyw ności tego przyrostka m ożem y

m ów ić w zasadzie tylko do XVI wieku w łącznie, później używ ano go

sporadycznie.

Sufiks, o którym m owa, tw orzył nazw y najczęściej w rodzaju nijakim

na -ino i m ęskim na -in, znacznie rzadziej w rodzaju żeńskim na -inci.

Stąd nazw y typu K ościerzyna należą do rzadkości (por. G óm ow icz

55)2.

Przyrostek -ov ( - 'ev) <— *-ovb je st form antem o podobnym zna­

czeniu co -in. T w orzył bow iem także przym iotniki o znaczeniu genetivu

possessoris, przym iotniki dzierżaw cze od rzeczow ników . R óżnice po­

ja w ia ją się pod w zględem łączliw ości i produktyw ności. Pierw otnie

łączył się tylko z rzeczow nikam i rodzaju m ęskiego *-u- tem atow ym i,

lecz ,ju ż w okresie prasłow iańskim -ov deryw uje przym iotniki nie tylko

od rzeczow ników -й-tem atow ych, lecz także od pozostałych tem atów

m ęskich, w tym także m iękkich, co stało się przyczy ną oboczności -ov /

- ‘ev”3.

T oponim y z sufisem -ov zaliczam y do nazw topograficznych.

N ajw ięcej z nich utw orzonych było od bazy roślinnej (G rabow o od

grab), ziem nej, w odnej, zw ierzęcej.

O bok tej kategorii nazw m iejscow ych form ant ten fundow ał także tzw.

nazw y pam iątkow e, np. W ejherowo, Radziw iłłow o.

Jednak najliczniej reprezentow ane są nazwy m iejscow e dzierżaw cze.

Były one tw orzone (podobnie ja k nazw z -in) od:

- imion jednoczłonow ych (Lisow o od Lis),

- słow iańskich hipokorystyków (B ądkow o od B ą d ek od B ędzieciech),

- imion chrześcijańskich (późniejsze, np. M ichałow o)

- im ion obcych (Sunow o od pruskiej nazwy osobow ej Sunis, H opow o

od niem ieckiej nazwy osobow ej H oppe),

- słow iańskich imion dw uczłonow ych (K ocborow o od C hociebor),

- nazw isk na -ski (M atem blew o od M atem blew ski)4.

2 Górnowicz dzieli pod względem stratygrafii rodzajowej jedynie Pomorze.

3 F. Nieckula, Nazwy miejscowe z sufiksami -ov-, -in- na obszarze Wielkopolski

i Małopolski, Wrocław 1971, s. 334-335.

4 Por. Górnowicz, op. cit., s. 54.

Z daniem G órn ow icza nazw y m iejscow e z sufiksam i -ov, -owa, -ovo są

n ajliczniejszą grupą nazw m iejscow ych na Pom orzu G dańskim (por.

G órnow icz 54). Z tym , że najczęściej spotykam y toponim y w rodzaju

m ęskim , dalej nijakim , najrzadziej w rodzaju żeńskim na -ova.

Innym form antem produktyw nym zarów no n a gruncie apelatyw ­

nym, ja k i toponom astycznym był form ant -sk <— *bskb. Ten prasło­

w iański form ant był tw orzyw em odrzeczow nikow ych przym iotników .

N a gruncie apelatyw nym , podobnie ja k w w ypadku poprzednich sufik­

sów, je g o podstaw ow a funkcja sprow adzała się do funkcji przynależno­

ściow ej, np. niebieski to przynależny do nieba (por. R ospond 220).

O bok formacji przynależnościowych formant -sk(o) tw orzył nazwy

o znaczeniu pejoratywnym, czemu towarzyszy często funkcja augm enta-

tywna, np. cielsko, łapsko, babsko (por. Klem ensiewicz 222).

W toponim ii sufiks -sk(o) tw orzył nazw y kulturow e m ów iące

ogólnie o osadnictw ie oraz nazwy topograficzne. T oponim y na -sk(o)

nazyw ają zazw yczaj stare grody i pochodzą często od nazw rzek, nad

którym i te grody leżą, np. Bielsko od rzeki Biała, Słup sk od rzeki Słupia

(por. G órnow icz 46), m ogą też pochodzić od apelatyw ów ( G órsko od

góra, D olsko od dół).

W szystkie om ów ione wyżej sufiksy na polu apelatyw nym tw o rz ą

w ięc form acje przym iotnikow e, dzierżaw cze. N ajczęściej funkcja ta

przeniesiona je s t w tórnie na grunt nazew niczy. W szystkie też były ak­

tyw ne na płaszczyźnie toponom astycznej.

O m ów ione wyżej sufiksy w y stęp u ją w nazwach m iejscow ych

przynajm niej w dwóch odm iankach: m ęskiej (z w ygłosem spółgłosko­

wym, konsonantycznym ) -in ł -yn, -ov ł -ev, -sk lub nijakiej (z w ygło­

sem w okalicznym , sam ogłoskow ym ).

W ariant -sko był początkow o dom inujący w W ielkopolsce. Od

połow y XIII w ieku do połow y wieku XIV w ielkopolski sufiks (a w ła­

ściw ie je g o w ariant) zaczyna szerzyć się w innych dzielnicach kraju, aż

do całkow itego w yparcia w ariantu -sk z teren ó w M ałopolski i Ś ląsk a5.

„N atom iast na M azow szu i na Pom orzu eksp an d u jące z W ielkopolski

-sko poniosło klęskę i ostatecznie zw yciężyło rodzim e -sk”6. M ożna

w ięc przyjąć, że bardziej ekspansyw ny w toponim ii (m im o porażki na

terenie P om orza i M azow sza) je s t w ariant z w ygłosem sam ogłoskow ym

(w ielkopolski rodow ód dom inującego w nazew nictw ie sufiksu -sko był

jed n y m z argum entów zw olenników teorii w ielkopolskiego rodow odu

polskiego języ k a literackiego - por. K uraszkiew icz 48).

Także w w ypadku pozostałych form antów w ydaje się, że w ygłos

sam ogłoskow y był dom inujący. G órnow icz w swej m onografii, podaje,

że najliczniejszym i nazwam i m iejscow ym i były te w form ie nijakiej

z w ygłosow ym -o (por. G órnow icz 55, tu zarów no o -ovo, ja k i o -ino).

Dane zaczerpnięte z G órnow icza d o ty czą ty lko terenu P om orza

i W ielkopolski. Co praw da z terenu M ałopolski szerzy ł się sp ó łg ło ­

skow y -in (typ K orczyn), który w y p ierał w ielko polsko -p om o rski od ­

pow ied n ik -ino, je d n a k nie zm ienia to faktu, że w a rian t sam o głosk o­

w y był na znacznym obszarze kraju (P om orze i W ielk o p o lsk a) dom i­

nujący.

W. M ańczak zauw aża, iż przew aga nazw m iejscow ych z sam o­

głoskow ym w ygłosem na terenie W ielkopolski i M azow sza je s t połą­

czona z d ążnością do przeciw staw ienia nazw grodów (w tym przypadku

mamy do czynienia z form antem -ov, -in: Czarnków, G arw olin) na­

zw om wsi - w ygłos sam ogłoskow y: W ieliszewo, P ow sino1.

5 O stratygrafii przyrostka pisze m. in. S. Rospond w Słowiańskie nazwy miej­

scowe z sufiksem -bsk-, Wrocław 1969.

6 H. Górnowicz, op. cit., s. 46.

7 W. Mańczak, Uwagi o nazwach miejscowych Pomorza Gdańskiego, [w:] Konfe­

rencja Pomorska (1954). Prace Językoznawcze, Warszawa 1956, s. 175.

D ystrybucja sufiksów tłum aczona je s t też rodzajem gram atycznym

członu utożsam iającego8 (por. N iecku la 358), poniew aż „nazw y dzier­

żaw cze z przyrostkam i -in, -ov do XVI w ieku były odczuw ane po prostu

ja k o przym iotniki odim ienne, ja k o pierw sze człony zestaw ień, przy

czym człon utożsam iający był najczęściej opuszczany ja k o dom yślny”9.

Podobne stanow isko zajm uje G órnow icz, uw ażając, że toponim y z tymi

sufiksam i były przym iotnikam i określającym i dom niem ane lub rzeczy­

w iste rzeczow niki typu osiedle, p o le (por. G órnow icz 54).

Jednak rodzaj gram atyczny członu utożsam iającego nie tłum aczy

w sposób w ystarczający dom inacji typu nijakiego z w ygłosem sam ogło­

skow ym w toponim ii (szczególnie na terenie W ielkopolski i Pom orza).

Poza tym na terenie Polski w y stęp u ją obocznie nazw y wsi i m iast

z w ygłosow ym i -in / -ino, -ov / -ovo, -sk / -sk o 10:

A d a m o w o - 17 wsi, m.in. w daw. woj. ciechanow skim , konińskim ,

płockim (R ym ut I 4-6)

A d a m ó w - 36 wsi, m.in. w daw. woj. chełm ińskim , piotrkow skim , sie­

radzkim (R ym ut 1 4-6)

A lek sa n d ro w o - 16 wsi, m. in. w daw. woj. bydgoskim , pilskim , w ło­

cław skim (R ym ut I 12-15)

8 Człon utożsamiający decydował także na przykład o sposobie latynizacji

nazw polskich. Jeżeli członem tym były takie określenia, jak: oppidum, ca-

strum, castellum, monasłerium zlatynizowany toponim otrzymywał końców­

kę -urn (przede wszystkim dla nazw rodzaju męskiego w wygłosie spółgło­

skowym twardym) lub -ium (wygłos spółgłoskowy miękki), jeśli członem

utożsamiającym były civitas, urbs, villa, arx wtedy nazwa po latynizacji koń­

czyła się na -a lub -ia. Por. E. Breza, Sposoby latynizacji polskich nazw

miejscowych, [w:] Materiały z IV Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycz-

nej. Prace językoznawcze Uniwersytetu Gdańskiego Nr 10, Gdańsk 1984,

s. 97-102.

9 F. Nieckula, op. cit., s. 355.

10 Materiał przykładowy pochodzi z Nazwy miejscowe Polski. Historia - po­

chodzenie - zmiany, pod red. K. Rymuta, t. I-II, Kraków 1996-1997.

A lek sa n d ró w - 44 wsie, m.in. w daw. woj. częstochow skim , piotrkow ­

skim, w arszaw skim (R ym ut I 12-15)

A n ie lin o - w ieś w daw. woj. szczecińskim (R ym ut 1 25)

A n ie lin - 16 wsi, m. in. w daw. woj. ciechanow skim , piotrkow skim ,

sieradzkim (R ym ut I 24-25)

A u g u sto w o - 11 wsi, m. in. w daw. woj. bydgoskim , ciechanow skim ,

gdańskim (R ym ut I 40-41)

A u g u stó w - 8 wsi, m. in. w daw. woj. ciechanow skim , radom skim ,

suw alskim (R ym ut 141)

B a b in o - 2 wsie, w daw. woj. białostockim , poznańskim (R ym ut I 50)

B abin - 10 wsi, m.in. w daw. woj. konińskim , sieradzkim , szczecińskim

(R ym ut 1 49).

W ariantyw ność sufiksów w skazyw ałaby, że na przykład A d a m o ­

wo z daw nego w ojew ództw a konińskiego łączyło się z innym członem

utożsam iającym , niż A dam ów z piotrkow skiego, a przynajm niej oba

człony utożsam iające różniły się rodzajem gram atycznym . Przy za­

m kniętym i ograniczonym zbiorze leksem ów m ogących w ystąpić

w funkcji tego członu je s t to m ało praw dopodobne, choć m ożliw e.

W ątpliw ości narastają jed n ak w sytuacji, gdy na przestrzeni w ieków

nazw y m iejscow e zapisyw ane były raz, na przykład, z form antem -in,

innym razem z form antem -ino. N ie m ożna tego faktu łączyć przecież ze

zm ianą utrw alonego w św iadom ości użytkow ników ję z y k a pierw szego

członu nazwy:

A d a m ó w , w ieś w daw. woj. konińskim , zapisy: A dam ow o 1827, A d a ­

m ów 1880 (R ym ut 1 5)

A d a m ó w , w ieś w daw. w oj. radom skim , zapisy: Jadam ow o 1576, A d a ­

m ów 1783 (R ym ut I 6)

A lek sa n d ro w o , w ieś w daw. woj. białostockim , zapisy: A lexandrow

1793, A leksandrow o 1794 (R ym ut I 12)

B abin, w ieś w daw. woj. konińskim , zapisy: B abino 1245, 1251, Babyn

1357 (R ym ut 149)

B a b in o , w ieś w daw. woj. białostockim , zapisy: Babin 1480, Babino

1569 (R ym ut 1 50)

B u sk o -Z d ró j, m iasto w daw. woj. kieleckim , zapisy: Buzsk, de B uzesk

1190, Busko, B uszk 1287, B usko 1405, Busko, B uschko 1470-1480

(R ym ut 1 464)

B u d z is k a , w ieś w daw. woj. katow ickim , zapisy: B udzisk 1743, B u d zi­

sko 1845 (R ym ut 1 437)

D aleszyn, w ieś w daw. woj. leszczyńskim , zapisy: D alesino 1300, Da-

leszino 1401, D alieszino 1580, D aleszyn 1846 (R ym ut II 254).

W ybór w ariantu na -o m ógł być spow odow any dążn o ścią do od ­

różnienia form acji toponim icznych (o funkcji przym iotników przyna­

leżnościow ych) od apelatyw ów dzierżaw czych, utw orzonych za pom ocą

tych sam ych sufiksów , typu m atczyn, m ężów , poniew aż nie było żadnej

form alnej różnicy m iędzy apelatyw am i a nazwam i w łasnym i, upo­

w szechnił się dom inujący w nazw ach m iejscow ych typ z w ygłosem

sam ogłoskow ym na -o. Proces ten przyspieszał strukturalizację przy­

rostków toponim icznych, form alne odróżnienie nazw w łasnych od po­

spolitych (przy tej samej funkcji na obu płaszczyznach). A nalogicznie

przebiegał ten proces w przypadku sufiksu -sko. Form y w rodzaju n ija­

kim (dom inujące) przyspieszały strukturalizację form antu.

Po dokonaniu się strukturalizacji m ożliw y był pow rót do w a­

riantu spółgłoskow ego, poniew aż zatarło się pierw otne dzierżaw cze

znaczenie form acji nazew niczych.

Bibliografia

Breza E., Sposoby latynizacji polskich nazw m iejscow ych, [w:] M ateriały

z I V O gólnopolskiej K onferencji Onomastycznej. P race ję z y k o ­

znaw cze Uniwersytetu Gdańskiego N r 10, Gdańsk 1984, s. 97-102.

G ó rn o w ic zH ., W stęp do onom astyki, G dańsk 1988.

K lem ensiew icz Z., Lehr-Spław iński, U rbańczyk S., G ram atyka histo ­

ryczna ję z y k a po lskiego, W arszaw a 1981.

K uraszkiew icz W ., P olski ję z y k literacki, W arszaw a 1986.

N azw y m iejscow e Polski. H istoria - p och odzenie - zm iany, pod red.

K. R ym uta, t. I-II, K raków 1996-1997.

M ańczak W., Uwagi o nazw ach m iejscow ych P om orza G dańskiego,

[w:] K onferencja Pom orska (1954). P race Językoznaw cze, W ar­

szaw a 1956, s. 175-189.

N ieckula F., N azw y m iejscow e z sufiksam i -ov-, -in- na obszarze W iel­

kopolski i M ałopolski, W rocław 1971.

R ospond S., G ram atyka historyczna ję z y k a p o lskiego, W arszaw a 1979.

Zusammenfassung

D er A rtikel b ehandelt örtliche N am en m it -in / -ino, -ow i -owo,

-sk / -sko im Suffixteil. Die Analyse hat bezweckt, die Frage zu bean­

tworten, was über die V erteilung der A barten von Suffixen und über die

D om inanz der einzelnen V arianten au f dem G ebiet G roßpolens und

K leinpolens entschied. Das Problem lösen hilft die W ahrnehm ung von

Funktionen der gegebenen Suffixe au f der Basis d er A ppelativa.