Korzyści i niekorzyści ekonomiczne płynące z wielkości jednostek wykonawstwa własnego spółdzielczości mieszkaniowej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA O E C O N O M iIC A 39, 1984

Ewa K ucharska-Stasiak’

KORZYŚCI I NIEKORZYŚCI EKONOM ICZNE PŁYNĄCE Z WIELKOŚCI

JEDNOSTEK W Y K O N A W S T W A W ŁASNEGO SPÓŁDZIELCZOŚCI M IESZKANIOW EJ

I. WSTĘP

P odstaw ow ym s ta tu to w y m zadaniem spółdzielczości m ieszkaniow ej jest u trz y m an ie zasobów m ieszkaniow ych w odpow iednim stanie te c h nicznym . W y m a g a ło to stw orz e nia w łasnego p o ten cjału w y k o n a w c z e go przeznaczonego na zaspokojenie potrzeb k o n s e rw a c y jn o re m o n to -w yc h i m o d ern iz a c y jn y c h spółdzielczych zasobó-w. K onieczność ro z w o ju w łasnego w y k o n a w stw a u z a sadniona jest z arów no ogólnym b r a -k iem możliwości w y -k o n a w c z y c h prze d sięb io rstw rem ontow yc h, ja-k i potrzebą specjalizacji spółdzielczych jed n o ste k w y k o n a w c z y c h w k o n s erw acji i n a p ra w a c h b u d y n k ó w w zniesionych w technologiach u p rz e -m ysłow ionych.

Od 1970 r. do zadań w y k o n a w s tw a w łasnego spółdzielczości należy ponadto:

— realizacja b u d o w n ic tw a jednorodzinnego;

— udzielanie pom ocy przedsiębiorstw om b u d o w la n y m w robotach w y k ończeniow ych;

— u su w a n ie wad i u s te r e k w budow nictw ie w ielorodzinnym ; — z a g o sp o d a ro w y w an ie te re n ó w osiedlow ych.

Realizacja tych w szystkich zadań dla stale ro sn ą c e g o z a sobu spół-dzielczego staje się możliwa tylko w w a ru n k a c h szybkiego ro zw o ju p o te n c ja łu w y konaw czego. O tym, że d yna m ikę tę uznać należy za znaczną, świadczą n a s tę p u ją c e liczby: przy wzroście pow ierzchni z a -sobów w latach 1970— 1977 o 266% d y n a m ik a zatru d n ie n ia w z a kładach

* D r, a d iu n k t w Z a k ła d z ie E k o n o m ik i B u d o w n ic t w a i I n w e s t y c j i I n s ty t u t u E k o -n o m ik i P r o d u k c ji UŁ.

E w a K u c h a r s k a - S ta s ia k ---

j---budo w la n o -re m o n to w y c h i k o n se rw a to rsk ic h wyniosła 427%, d yna m ika produkcji p odstaw ow ej — 835%*.

W y k o n a w s tw o w łasne w spółdzielczości m ieszkaniow ej obejm uje: a) jednostki organiz ac yjne p o d p o rzą d k o w an e bezpośrednio w o je -wódzkim spółdzielniom m ieszkaniow ym zorganizow ane w postaci:

— z akładów b u d o w la n o re m o n to w y c h przew idzianych do w y k o n a w stw a robót inw estycyjnych, głów nie z z a k re su budow nictw a je d n o r o -dzinnego, oraz g ru n to w n y c h n a p ra w i m odernizacji zasobów m ieszka-niow ych na zlecenie spółdzielni,

— zak ła d ó w sp ecjalistycznych pro w a d z ąc y c h działalność w zakresie zaopatrzenia m ateriałow ego, tra n sp o rtu i sprzętu zm echanizowanego, produkcji pomocniczej, budow y dróg, uzbrojenia terenu, zakładania i u trz y m y w a n ia zieleni itp.j

b) jednostki w y k o n a w cz e p o d p o rzą d k o w an e org an iz ac y jn ie sp ó ł-dzielniom m ieszkaniowym , z o rganizow ane w postaci:

— zakładów b u d o w la n o -re m o n to w y c h zajm u ją c y c h się przede w szy-stkim rem ontam i b eżącym i i k o n s e rw a c ją istnieją cyc h zasobów m iesz-kaniow ych, przy w iększym potencjale rów nież w y k o n a w stw e m n ap ra w

g iu n lo w n y c h czy budow nictw em in w estycyjnym ,

— zespołów b u dow lano-rem ontow ych, p o d p o rzą d k o w an y c h adm ini-stracjom spółdzielczych osiedli: do ich zadań należy w y k o n y w a n ie prac k o n s e rw a c y jn y c h i n a p ra w bieżących budynków .

W p ra k ty c e z a ry s o w u ją się silne dążenia do zw iększenia rocznych p rzerobów w jed n o stk a ch w y k o n a w stw a w łasnego, i to zarów no w już istniejących, jak i w now o p o w stających. Potencjał prze ro b o w y p rz e d -sięb io rstw b udow nictw a jedn o ro d z in n e g o k sz ta łtu je się pow yżej 200 min zł rocznie, zakładów b u d o w la n o -re m o n to w y c h w ojew ódzkich spół-dzielni m ieszkaniow ych i spółspół-dzielni p o d sta w o w y c h — od 50 do 250 min zł.

Roczna wielkość p rze ro b u w p ły w a na k ształtow anie się n iek tó ry ch w y n ik ó w ekonom icznych je d n o s te k i może stanow ić źródło p o w s ta w a nia szeregu korzyści z arów no finansowych, ja k i p ro d u k c y jn y c h . J e -dnocześnie m oże przyczynić się d o w y stąp ie n ia niekorzyści. Problem k orzyści i niekorzyści w ym aga podjęcia w nikliw ych analiz, jeśli c h c e my, by rozwój p o ten cjału zaplecza produ k cy jn o u słu g o w e g o nie p r o -wadził do w z ro stu n a k ła d ó w społecznych.

Choę w pływ k o n c e n tracji p ro d u k cji na wyniki ekonom iczne je d -n o ste k g o spodarczych -nie -należy do zjaw isk -now ych, rza d k o staje się przedm iotem badań naukow ych, czego w y ra z em jest niew ielka liczba

1 P atrz: E. S a l w e r o w i c z , O. K a n i a , O c e n a s t o p n i a z a s p o k o j e n i a p o t r z e b k o n s e r w a c y j n o - n a p r a w c z y c h o r a z s t a n o r g a n i z a c y j n o - t e c h n i c z y w y k o n a w s t w a r e m o n - t o w o - k o n s e r w a c y j n e g o , ,,U ż y t k o w a n ie — K o n s e r w a c j a — R e m o n ty ” 1979, n r 4, s. 19.

publikacji na tein tem at zarów no w piśm iennictw ie św iatow ym , jak i polskim. Badania te m ają już sw oją tradycję, ale w odniesieniu do przedsiębiorstw przem ysłow ych. Przyczyn b raku z a in te re s o w a ń tą p r o blem atyką w budow nictw ie można u p a try w a ć w pow szechnym do n ie d aw na p rze k o n a n iu o nieograniczonej mobilności p rze strz e n n ej c z y n -ników p rodukcji budo w la n ej oraz w zm ienności jej zadań w czasie i w przestrzeni. Dopiero w ostatnich latach, wraz z w ystąpie niem p r o -cesu prze strz e n n ej stabilizacji zaplecza produkcji budow lanej, podjęte zostały badania korzyści i niekorzyści e k o n o m ic zn y c h zw iązanych z wielkością przedsiębiorstw a budow lanego. Prace teo re ty c z n e oraz b a -dania e m p iry c z n e 2 wykazały, że jed n y m z bardzo isto tn y c h czynników ksz ta łtu jąc y c h w yniki e k o n o m ic zn e przedsiębiorstw jest w ielkość z r e a lizowanej przez nie produkcji. W zrost wielkości prze dsiębiorstw a p ro wadzi do w zrostu w ydajności pracy, re la ty w n e g o zm niejszania się n ie -k tó ry c h pozycjo -kosztów, np. płac i n a rz u tó w na płace pracow ni-ków , kosztów biurow ych, rela ty w n e g o zmniejszania się liczby prac o w n ik ó w a d m inistra c yjno-biurow yc h czy n a dzoru p r o d u k c y jn e g o odniesiionego do w ielkości produkcji.

W z rost w ydajności prac y może być jeszcze większy, jeżeli p o w ię k szanie rocznego przerobu prow adai do pogłębienia specjalizacji p r o d u k -cji.

W z ro st koncentracji p ro d u k cji spełnia d w o ja k ą rolę: z jednej s t r o -ny stanow i źródło pow staw ania korzyści ekonom icz-nych, z drugiej — może stać się p rzyczyną w y s tę p o w a n ia niekorzyści ekonom icznych. Niekorzyści te w ystąpią szczególnie w tych jednostkach, w k tó ry c h w zrost p rze ro b u prow adzi do zw iększenia obszaru działania, a w k o n sekw encji do r e la ty w n e g o w zrostu kosz tów tra n sp o rtu . Rozmiar n i e korzyści zależy nie tylko od obszaru działania, ale rów nież od p r z e -strzennej k o n c e n tracji produkcji. W przed sięb io rstw a c h obsługujących te re n y o prze strz e nnie sk o n c e n tro w a n e j produkcji w zrost konc e n tracji nie musi prow adzić d o r e la ty w n e g o w zrostu k o sz tó w zw iązanych z p r z e mieszczaniem c z ynników produkcji, a więc kosztów z a k u p u i m a g a z y nowania, kosztów d e legacji i przejazdów , kosztów zatru d n ie n ia p r a c o w -ników zam iejscowych, kosztów jed n o ra zo w y c h sprzętu. N iekorzyści te mogą w ystąpić w przed sięb io rstw a c h ob słu g u ją c y ch te r e n y o p rz e s t-rzennie rozproszonym popycie.

* P or. m. in. I. O g o n o w s k a , O p t y m a l n a s i e ć p r z e d s i ę b i o r s t w b u d o w l a n y c h , / . a r y s m e t o d y b a d a ń , W a r s z a w a 1970; t a ż, W i e l k o ś ć p r o d u k c j i p r z e d s i ę b i o r s t w b u -d o w l a n y c h a p r z e s t r z e n n e w a r u n k i i c h -d z i a ł a n i a , „ P r o b le m y R o z w o j u B u -d o w n ic tw a " 1968, nr 5; E. K u c h a r s k a - S t a s i a k, K o n s e k w e n c j e t e r y t o r i a l n e g o • r o z k ł a d u s i l w y t w ó r c z y c h w b u d o w n i c t w i e , „ I n w e s t y c j e i B u d o w n ic t w o " 1976, n r to ,

Ź ródłem w y stęp o w a n ia n iekorzyści może być również w ąska sp e c -jalizacja jednostek, Z aw ężenie specjalizacji, choć k o rzy stn e z p u nktu w idzenia w z ro stu w y d ajn o ści pracy, m oże prow adzić do zw iększenia obszaru obsługi, a w ięc do w y stąp ie n ia tzw. kosztów „przezw yciężania p r z e s trz e n i" 3.

N a su w a się pytanie, czy te te o re ty c z n ie słuszne zależności, p o tw ie rd z ające się z reguły w p rze rd sięb io rstw a c h przem ysłow ych, a także b u -dow lanych, o d g ry w a ją p o dobną rolę w jed n o s tk a ch zaplecza produk-

cyjno-usługow ego spółdzielczości m ieszkaniow ej. P o d ejm ując próbę znalezienia odpowiedzi na to p y ta n ie założono, że w produkcji zaplecza spółdzielczości m ieszkaniow ej uczestniczą p e w n e niepodzielne czynniki produkcji, sta now ią c e źródło p o w sta w a n ia korzyści ze w z ro stu w ielkości przerobu. Realizacja p rodukcji w y m a g a św iadczenia usług t r a n -sp o rto w y c h — ich rozm iar m oże w y k a z y w a ć re la ty w n y wzrost, szcze-gólnie wówczas, g dy po w ię k sza n ie rocznych p rze ro b ó w k o re lu je ze w zrostem obszaru działania. Oznacza to, że założono, iż w jedn o stk a ch w y k o n a w stw a w łasnego p o w s ta ją z arów no korzyści p łynące z k o n c e n -tracji produkcji, jak i niekorzyści zw iązane z d e k o n c e n tra c ją p rze st-rzenną.

A naliza p rzeprow adzona będziie z uw zględnieniem dw óch form k o n -ce n tracji produkcji: k o n c e n trac ji na szczeblu jednostek w y k o n a w stw a w ła s n e g o 4 i k o n c e n tracji przestrzennej.

R ozgraniczenie ty c h form jest istotne, gdyż są one jakościow o róż ne, przynoszą inne e fe k ty gospodarcze. W ie lk o ść z a kładu w y k o n a w stw a w ła sn eg o d e c y d u je o możliwości w y s tęp o w a n ia korzyści z k o n -centracji produkcji, w zrost p rze strz e n n ej k o n c e n tracji produkcji zm niej-sza niekorzyści zw iązane z w ielkością obniej-szaru obsługi.

W b a d a n ia c h w y k o rz y s ta n o m a te ria ły sta ty sty c z n e z eb ra n e p rzy r e a -lizacji tem atu: K r a jo w y program ro zw o ju zaplecza produk cy jn o -u slu g o -

w e g o spółdzielczości m ie s zk a n io w e j, o p r ac o w an e g o w C e n tra ln y m O ś r o

-d k u Stu-dia ln o -P ro jek to w y m G ospo-darki M ieszkaniow ej C e n tra ln eg o Zw iązku Spółdzielczości Budow nictwa M ieszkaniow ego „ I n w e s t p r o j e k t ' w Lodzi. Dane faktograficzne, k tó re były niezbędne do realizacji celu założonego w w y m ien io n y m temacie, nie pozwoliły zba dać w szystkich zależności św iadczących o w y s tę p o w a n iu korzyści i niekorzyści e k o -nom icznych. Dlatego też niniejszy a r t y k u ł nie p re te n d u je do

całościo-3 T e r m in te n s t o s u j e Z. P r o c h o w s k i. P o r. Z. P r o c h o w s k i , I n w e s t y c j e i b u d o w n i c t w o w r e g i o n i e ł ó d z k i m , [w :] P o d s t a w o w e p r o b l e m y e k o n o m i c z n e r e g i o n u ł ó d z -k i e g o , m a t e r ia ły n a s e s j ę n a u -k o w ą , Ł ó d ź 1969.

4 A n a liz a z o s ta ła p r z e p r o w a d z o n a d la z a k ła d ó w r e m o n t o w o - b u d o w la n y c h o r a z b u d o w la n y c h z p o m in ię c ie m t r z e c ie j f o r m y o r g a n iz a c y j n e j — z e s p o ł ó w k o n s e r w a -t o r ó w .

wego, w y c z e rp u ją ce g o opracow ania. Pom inięto w nim n iek tó re wątki badaw cze, jak np. k ształtow anie się kosztów prac y maszyn, urządzeń i sprzętu czy kosztów delegacji i p rzejaz dów w zależności od wielkości zakładu, k o n c e n tru ją c się na zbadaniu n a jw a żn iejsz y c h tendencji.

II. METODA BADAŃ

Rozwój spółdzielczego bu d o w n ic tw a m ieszkaniow ego oraz jego z a -plecza p ro d u k cy jn o -u słu g o w e g o w y k a z u je z n a czne zróżnicow anie w układzie przestrzennym . Stąd analiza korzyści 'i niekorzyści e k o n o -m icznych w -m akroskali pow inna objąć bądź w szystkie w ojew ództw a, bądź w o jew ództw a ty p o w e dla całej zbiorowości. Duża pracochłonność zbierania d a n y c h za dec ydow ała o p rzyjęciu d ru g ie g o sposobu. W tym celu w o jew ództw a p o k lasy lik o w a n e zostały na g r u p y w zględnie je d n o -rodne, tak że cechy w yz na c z ają ce jed n ą g ru p ę w o je w ó d z tw w y k a z u ją m niejsze różnice w p o ró w n a n iu z cecham i innych ty p ó w 5. Za p o d s ta -wę zróżnicow ania w o je w ó d z tw p rzy ję to cechy tw o rzą c e dwie grupy. Pierw sza g ru p a cech c h a ra k te r y z u je rozw ój b u d o w n ic tw a m ieszkanio-wego, d ru g a — rozwój zaplecza własnego.

Do pierw szej g r u p y w sk a ź n ik ó w zaliczono:

— k o n c e n tra c ję p rze strz e n n ą rozw oju spółdzielczego budow nictw a m ieszkaniow ego w poszczególnych w o je w ó d z tw a c h obliczoną jako w iel-kość tego bud o w n ic tw a w tys. m2 pow ierzchni u ż y tk o w ej p rzy p a d ają c ą na 1 m 2 pow ierzchni miast®;

— liczbę spółdzielni p o d sta w o w y c h w w ojew ództw ach; — średnią wielkość spółdzielni podstaw ow ych.

s G r u p o w a n i a w o j e w ó d z t w d o k o n a n o p r z y p o m o c y m e t o d y t a k s o n o m i c z n e j , o p a r -te j o z a s a d ę p r z e c i ę t n y c h r ó ż n i c m i ę d z y c e c h a m i . P o d s t a w ę p o d z i a ł u w o j e w ó d z t w , c z y l i o b l i c z e n i a r ó ż n i c p o m i ę d z y n i m i, s t a n o w i ł w z ó r : ~lL |1

»,

--

I(—

D I A G R A M

D rugą g ru p ę tw orzą w skaźniki c h a ra k te r y z u ją c e rozw ój zaplecza w łasnego spółdzielni. P rzyjęto tu w skaźnik sy n te ty c z n y w y ra ż o n y w iel-kością pow ierzchni zapiecz p rz y p a d a ją c y c h na 15 tys. m 2 powierzchni u ż y tk o w ej zasobów.

Z astosow ana m eto d a pozwoliła w yró ż n ić osiem ty p ó w wojew ództw . Podział na g ru p y jest jednoznaczny, gdyż w oje w ódz tw a wchodzące w skład poszczególnych g ru p nie w y k a z u ją pow iązań z innymi — por. diagram . G rupa pierw sza skupia aż 40 w ojew ództw . J a k o oddzielne g r u

py w yróż niły sit}: w ojew ództw o w arszaw skie — g ru p a druga, w o j e w ództw o k a to w ic k ie — grupa trzecia, g d a ń sk ie — g ru p a czwarta, k r a -kowskie, w rocław skie i lubelskie — g ru p a piąta, legnickie — grupa szósta, łódzkie — grupa siódma i w o je w ó d z tw o poznańskie — grupa ósma.

Z p o w odu dużej liczebności pierw szej g ru p y losowo w y b ra n o trzy w ojew ództw a: chełmskie, szczecińskie i skierniew ickie. Analizę k o r z y ś -ci i niekorzyś-ci e konom icznych p rzeprow adzono dla 10 województw, gdyż z gru p y piątej p rz y ję to rów nież jed n o w ojew ództw o — k r a k o w -skie.

Ja k o m eto d ę b a d a n ia p rz y ję to je d n o ró w n a n io w e m odele s ta ty s ty -czne. Dla każdej zależności b u d o w a n y był m odel liniowy, potęgow y, w ykła dnic z y i logarytm iczny. In te rp re ta cji podlegały m odele lepiej o p i-s u ją c e ba d a n ą zależność — d e c y zję o poi-staci funkcji p o dejm ow a no na

podstaw ie k ształtow ania się w ysokości w spółczynnika d e te rm in a cji7 oraz p a ra m e tr u ,,t" testu Studenta. W y ją tk o w o niski w spółczynnik d e -term inacji był sygnałem źle d o b ran ej postaci funkcji, do w o d e m w pływ u innych, nie uw zględnionych w m odelu czynników .

Korzyści o raz niekorzyści ekonom iczne badano oddzielnie dla zaple-cza w ojew ódzkich spółdzielni m ieszkaniow ych oraz zaplezaple-cza spółdzielni podstaw ow ych. Rozgraniczenie takie w y d a je się konieczne z uwagi na inne w a runki działania tychże jednostek.

W y s tę p o w a n ie korzyści p ró b o w a n o ustalić d ro g ą b a dania zależnoś-ci pom iędzy:

— średnią wielkością p rodukcji zaplecza a w y d ajn o ścią pracy; — stopniem p rze s trz e n n ej konc e n tracji produkcji a w y d ajn o ś cią p r a -cy;

— stopniem specjalizacji przedm iotow ej a w y d ajn o ścią pracy; — średnią w ielkością produkcji zaplecza a r e la ty w n ą liczbą z a tr u d -n io-nych p rz y p a d a ją c ą -na 1 mi-n zł produkcji.

Średnią w ielkość zaplecza obliczono jako śre d n ią ważoną:

t i h

— •

Z - i

i * 1

gdzie:

x — średnia p ro d u k cja zaplecza w w ojew ództw ie;

Xi — w ielkość produkcji zaplecza w i-tej grupie wielkości zapleczy; li — liczba jednostek w i-tej g rupie wielkości.

7 W s p ó łc z y n n ik d e t e r m in a c j i w s k a z u j e , ja k a c z ę ś ć z a o b s e r w o w a n e j z m ie n n e j o g ó l n e j s p o w o d o w a n a j e s t w p ły w e m z m ie n n e j n ie z a le ż n e j .

W y d a jn o ś ć p ra c y w yznaczono jako relację o b ro tu globalnego do liczby z a tru d n io n y c h p r ac o w n ik ó w p ro d u k cy jn y c h . Stopień specjalizacji dla zaplecza w ojew ódzkich spółdzielni m ieszkaniow ych ustalono jako p r o ce n to w y udział robót in w e s ty c y jn y c h w obrocie globalnym, dla zapleczy spółdzielni p o d sta w o w y c h — jako p r o ce n to w y udział r e m o n -tów i kon se rw acji oraz robót in w e s ty c y jn y c h w o brocie globalnym.

Przy b a d a n iu niekorzyści d o s tę p n e m ate ria ły sta ty sty c z n e pozwoliły ustalić zależności pom iędzy:

— średnią w ielkością produkcji zaplecza a kosztam i usług tra n s p o r -tow ych o d n iesio n y c h na 1 min zł produkcji:

— stopniem prze strz e n n ej k o n c e n trac ji produkcji a kosztam i usług

transp o rto w y c h ! <

— stopniem specjalizacji przedm iotow ej a kosztam i usług tra n s p o r -towych.

Koszty usług tra n sp o rto w y c h obejm u ją k o sz ty usług w łasnych i o b -cych w z akresie tra n sp o rtu to w a ro w e g o i osobowego, a więc koszty zw iązane z z akupem m ate ria łó w i tow arów , z ich sprzedażą i przem ieszczaniem, przew ozem p rac o w n ik ó w — z w y ją tk ie m opłat za usługi t r a n -sportow e wliczone do kosztów pod ró ży s łużbow ych8.

III. OPIS W Y N IK Ó W BADAN

K o n c e n tra cja produkcji, czyli skupie nie jej w jed n y m zakładzie p r o wadzi do w iększej m asow ości w y k o n y w a n y c h operacji. To z kolei stw a -rza większą możliwość zastosow ania bardziej w y d a jn y c h maszyn, urządzeń i sprzętu, lepszego ich w ykorzystania, pogłębienia spe cja li-zacji produkcji, a w k o n se k w e n cji w zrostu w ydajności p racy. Obok środków p ra c y częściow o niepodzielnym czynnikiem p rodukcji jest siła robocza. Liczba zatrudnionych, szczególnie w zarządzie jednostki, nie musi w zra sta ć p ro p o rcjo n aln ie do w z ro stu rocznego przerobu.

Analiza statystyczna potw ierdziła w y stęp o w a n ie pow yższych zależ-ności z arów no w zapleczu w o jew ódzkich spółdzielni m ieszkaniow ych, ja k i w zapleczu spółdzielni podsta w o w y c h . Rów nania regresji, n a j lepiej opisujące b a d a n e zależności, zestaw iono w tab. 1. Analiza r ó w -n a ń reg re sji i w sp ó łc zy -n -n ik ó w k orela cji w skazuje, że:

8 D o s t ę p n e m a te r ia ły s t a t y s t y c z n e n ie p o z w o liły p r z e p r o w a d z ić a n a l i z y z a le ż n o ś c i p o m ię d z y w i e l k o ś c ią z a k ła d u r e m o n t o w o - b u d o w la n e g o a o b s z a r e m o b s łu g i. W i e l k o ś ć s p ó łd z ie ln i m ie s z k a n io w e j , m ie r z o n a ilo ś c ią m e tr ó w k w a d r a t o w y c h p o w ie r z c h n i u ż y t -k o w e j z a s o b ó w m i e s z -k a n io w y c h , n ie o d z w ie r c ie d la w p e łn i o b s z a r u o b s łu g i. M o g ą b o w ie m i s t n ie ć d w ie s p ó ł d z i e l n i e o id e n t y c z n e j w i e l k o ś c i z a s o b ó w m i e s z k a n io w y c h m a ją c e r ó ż n ą s t r u k t u r ę w y s o k o ś c i a d m in is tr o w a n y c h b u d y n k ó w , r ó ż n e ic h p r z e s tr z e ń

-T a b e l a 1 K o r z y ś c i e k o n o m ic z n e (r ó w n a n ia r e g r e s j i p r z y j ę t e d o a n a liz y ) W s p ó łc z y n n ik W y s z c z e g ó l n i e n i e R ó w n a n ie r e g r e s j i k o r e la c j i d e te r m in a c j i Z a p le c z e w o j e w ó d z k i c h s p ó łd z ie ln i m i e s z k a n i o w y c h 1) y — w y d a j n o ś ć p r a c y , x — ś r e d n ia w i e l k o ś ć p r o d u k c ji w z a p le c z u ln y = 5,41 + 0 ,1 5 8 ln x 0 ,7 6 8 0 ,5 9 8 (22,121 (2,6 8) 2) y — lic z b a z a t r u d n io n y c h n a 1 m in z ł p r o d u k c ji, x — śr e d n ia w i e l k o ś ć p r o d u k c ji w z a p le c z u ln y = 1,52 — 0,161 ln x — 0 ,7 7 0 0 ,5 9 2 (6,11 (2,70) . 3) y — w y d a j n o ś ć p r a c y x — s t o p ie ń s p e c j a l i z a c j i w p r o -d u k c ji ln y = 5 ,73 + 0 ,122 ln x 0 ,7 5 9 0 ,576 (42,7) (2,60) Z a p le c z e s p ó łd z ie ln i p o d s t a w o w y c h 1) y — w y d a j n o ś ć p r a c y , x — ś r e d n ia w i e l k o ś ć p r o d u k c ji z a p l e c z a y = 179 + 6 ,87 x 0 ,8 5 5 0 ,7 3 0 (6,40) (4,65) 2) y — lic z b a z a t r u d n io n y c h w s t o -s u n k u d o 1 m in z ł p r o d u k c ji, x — ś r e d n ia w i e l k o ś ć p r o d u k c ji z a p le c z a l n y = 2,21 — 0 ,3 6 ln x — 0 ,8 3 6 0 ,699 (0,04) (4,31) 3) y — w y d a j n o ś ć p r a c y , x — s t o p ie ń p r z e s tr z e n n e j k o n c e n -t r a c j i p r o d u k c ji y = 2 3 0 ,4 + 2 ,7 7 3 x 0 ,5 6 0 0 ,314 (6,31) (1,91) 4) y — w y d a j n o ś ć p r a c y , x — s t o p ie ń s p e c j a l i z a c j i p r o d u k -c j i y = 146,94 + 2 ,1 5 6 ln x 0 ,4 3 9 0 ,1 9 3 (1 ,4 3) (1,38)___________________________________

— z arów no w zapleczu na szczeblu w ojew ódzkim , jak i w spółdzielniach p o d sta w o w y c h wraz ze w zrostem wielkości p rodukcji w y -s tęp u je p ow ażny wzro-st w ydajności pracy; w -spółczynniki k orela cji li-niowej świadczą o w y s tę p o w a n iu bardzo dużej d o d a tn ie j zależności

obu cech; zm iany w w yd ajn o ści prac y w zapleczu w o je w ó d z k ich

spółn e s k u p ie spółn ie . Z ty c h w z g l ę d ó w m o ż spółn a s i ę l i c z y ć z m o ż liw o ś c ią spółn ie w y s t ą p ie spółn r a w y -r a ź n y c h z a le ż n o ś c i,

dzielni m ieszkaniow ych są aż w 59,8% o bjaśniane zmianami w średniej wielkości produkcji, a w zapleczu spółdzielni p o d sta w o w y c h w 73%;

— w zrost w ydajności prac y n a s tę p u je rów nież w m iarę p ogłębia-nia się specjalizacji produkcji; zależność tę z arów no w zapleczu w o-jew ódzkich spółdzielni m ieszkaniow ych, jak i w zapleczu spółdzielni po d sta w o w y c h opisuje funkcja krzyw oliniow a;

— wyższa w y d a jn o ś ć p ra c y w y s tę p u je na te re n a c h o większej p rz e -strzennej k o n c e n tracji produkcji;

— w zrost średniej wielkości produkcji zaplecza k o re lu je z r e la -ty w n y m spadkiem liczby zatrudnionych. Zależność tę o pisuje funkcja krzyw oliniow a. Zm iany w liczbie z a tru d n io n y c h są w 59% o bjaśniane zmianami w wielkości produkcji w zapleczu zorg a n izo w a n y m przy w o -jew ódzkich spółdzielniach m ieszkaniow ych, a w 69,9% zmianam i w w ie l-kości p ro d u k cji zapleczy spółdzielni p o dstaw ow ych.

N iekorzyści ekono m ic zn e — jak zaznaczono na w stępie — u j a w n ia -ją się w postaci kosztów tra nsportu, ponoszonych przy przem ieszczaniu m ateriałów , m asz y n oraz siły roboczej. Rozmiar tych korzyści zależy od obszaru obsługi, od prze strz e n n ej k o n c e n tracji produkcji na ob słu g iw a nym obszarze, czyli liczby m iejsc o dbioru o raz ich rozm ieszczenia p rz e strzennego. Niekorzyści e k o n o m ic zn e w y s tę p u ją zawsze w chwili p o d -jęcia produkcji. Będą o n e jednakże r e la ty w n ie rosły w przypadku, gdy zakład p o w iększając sw oje roczne p rz e ro b y zwiększa obszar obsługi. Różnice w k s z ta łto w an iu się re la ty w n y c h kosz tów tra n s p o rtu mogą w ystąpić w z a kładach rea liz ując yc h podobne wielkości produkcji, n a -wet o zbliżonej s tru k tu rz e robót, a le w innych w a ru n k a c h działania. Relatyw nie wyższe koszty tra n s p o rtu w y stąp ią w zakładzie o b s łu g u ją -cym małe, rozproszone p rz e strz e n n ie osiedla m ieszkaniow e niż w zakładzie o b słu g u ją c y m duże, p rze strz e n n ie s k o n c e n tro w a n e tere n y . P r z y stępując do badań niekorzyści e k o n o m ic zn y c h zaplecza spółdzielni p o d -sta w o w y c h podzielono na dw ie gru p y :

— jed n o stk i d z ia łają c e na te r e n a c h dużych miast, a w ięc na t e r e -n a c h o p rzestrze-n-nie s k o -n c e -n tro w a -n e j produkcji;

— jed n o stk i obsługujące m ałe miasta, gdzie uznano, że odpowi&da to w a ru n k o m p rze strz e n n eg o rozproszenia produkcji.

W y n ik i b a d a ń p rz e p ro w a d z o n y c h dla 65 zakładów zlokalizow anych w 10 w o je w ó d z tw a c h potw ierdziły te o re ty c z n ie słuszne zależności — por. tab. 2. W d u żych m iastach w z rost o b słu g iw a n y c h zasobów, n a w e t przy m aleją c ej w ielkości zakładów, prow adzi do re la ty w n e g o w zrostu kosztów tra n sp o rtu . W w a r u n k a c h m ałych m iast b a d a n a zależność jest znacznie w yraźniejsza. W z rost kosz tów tra n s p o rtu w y w o ła n y został w 32,3% z a ró w n o w zrostem w ielkości zakładu, jak i wielkości zasobów m ieszkaniow ych.

T a b e l a 2 N i e k o r z y ś c i e k o n o m ic z n e (r ó w n a n ia r e g r e s j i p r z y j ę t e d o a n a liz y ) W y s z c z e g ó l n i e n i e R ó w n a n ia r e g r e s j i W s p ó łc z y n n ik k o r e la c j i d e t e r m in a c j i Z a p le c z e w o j e w ó d z k ic h s p ó łd z ie ln i m ie s z k a n i o w y c h 1) y — k o s z t y u stu g tr a n s p o r t o w y c h , x — ś r e d n ia w i e l k o ś ć p r o -d u k c ji z a k ła -d u y = 66,9« + 0 ,352 x 0 ,5 6 4 (2,86) (1,53) 0,318 Z a p le c z e s p ó ł d z i e l n i p o d s t a w o w y c h 1) D la m a ły c h m ia st y — k o s z t y u s łu g tr a n s p o r t o -w y c h , x i — w i e l k o ś ć z a k ła d u , x s — z a s o b y s p ó ł d z i e l n i m ie s z k a -n io w e j 0 ,3 2 3 l n y = 2,94 + 0 ,52 ln x i + (4,31) (3,36) + 0 ,0 0 3 x t (2,02) 2) D la d u ż y c h m ia s t y , x i , x s — ja k w y ż e j ln y = 1,67 — 0 ,2 0 9 ln x i + 0 ,1 9 4

Analiza sta ty s ty c z n a nie w y k a z a ła istnienia w y ra ź n ej zależności p o m iędzy kształtow aniem się kosztów tra n sp o rto w y c h a stopniem sp e cja lizacji produkcji — w spółczynniki d e te rm in a cji nie p o zw alają n a in te r -p reta cję tej zależności.

P rzep ro w a d z o n e b a d a n ia em piryczne w ykazały, że w jed n o s tk a ch w y k o n a w stw a w łasnego spółdzielczości m ieszkaniow ej w y s tę p u ją z a r ó -w no korzyści ekonom iczne, jak i niekorzyści z-w iązane z -wielkością roeznego przerobu. O znacza to, że: po pierw sze — z p u n k tu w idzenia opłacalności istnieją granice w zrostu wielkości jed n o ste k w y k o n a w stw a w łasnego; po d rugie — celem zneutralizow ania n iekorzyści e konom ic z -nych k o rz y s tn a b y łab y w e ry fik a c ja d o ty c h c z a so w y c h o b s z a ró w obsługiw a nyc h przez zakłady obsługiw y k o n a obsługiw s tobsługiw a obsługiw łasnego (z p u n k tu obsługiwidzenia obsługiw y -n ików ek o -n o m ic z-n y c h zak ła d ó w często opłacal-na jest o b słu g a blisko położonych te r e n ó w ościennych, szczególnie wtedy, g d y siedziba z a k ła -du położona jest bliżej tych te r e n ó w niż k r a ń c o w y c h p u n k tó w obsługi obszaru); po trzecie — w y s tę p u je konieczność p odjęc ia b a d a ń n a

szer-(1,79) (0,88)

+ 0,53 Xi

szą skalą nad korzyściam i i niekorzyściam i ekonom icznym i płynącym i z kształtow ania się w ielkości jed n o s te k w y k o n a w stw a w łasnego w sp ó ł-dzielczości m ieszkaniow ej. W y n ik i tych badań m ogą stanow ić podstaw ę k o r e k ty istniejącej sieci zapleczy celem zmniejszenia kosztów produkcji i obsługi obszaru.

W y n ik i b a d a ń zamieszczone w niniejszym o p rac o w an iu nie p r e te n -dują — z p o w odu pom inięcia n ie k tó ry c h w ą tk ó w b a d a w c z y ch — do m iana całościowego, w y c z e rp u ją c e g o opracow ania. Pomimo pew nego zaw ężenia analizy a u to rc e w y d a je się, że cel został zrealizow any. Ba-dania sygnalizują, że istnieją korzyści i niekorzyści p łynące z wielkości jed n o ste k w y k o n a w stw a w łasnego. Chociaż badania p row a dz one były ty lk o na p o d s ta w ie informacji u z y s k a n y c h w 10 w ojew ództw ach, w y n iki można uogólniać. Do b a d a ń p r z y ję to bow iem w oje w ódz tw a r e p r e z e n -tujące g r u p y w o je w ó d z tw o p o d obnym tem pie rozw oju spółdzielczego bu d o w n ic tw a m ieszkaniow ego i zaplecza p ro d u k cy jn o u słu g o w e g o j e d -n o s te k w y k o -n a w s tw a w łas-nego.