Ocena pytań kwestionariusza wywiadu na temat struktury społecznej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ F O L I A SOCIOł-OGICA 6. 1 9 8 2 ___________________ Ilona Przybyłowska* O C E N A P Y T A Ń K W E S T I O N A R I U S Z A W Y W I A D U N A T E M A T S T R U K T U R Y S P O Ł E C Z N E J i. U w agi wstępne

Wiedze o strukturze wsp ó ł c z e s n e g o społeczeństwa polskiego poch o d z i głównie z badań kwestionariuszowych. W badaniach tego typu - o czym p o w s z e c h n i e wiadomo - dla uzyskanie informacji o Jednostkach badania stosuje eię różnorodne pytania k w e s t i o n a r i u -szowe. Jednym z ważnych kryteriów oceny w y n i k ó w tych badań winna być ocena p y t a ń kwe s t i o n a r i u s z o w y c h jako narzędzi otrzymywania d a n y c h 1 . O c e n iając pytania z tego p unktu widzenia, zastan a w i a m y się nad tym, czy 1 w jakim stopniu wywołuję one wyp o w i e d z i za- w ierajęce dane p o t r zebne do rozwlęzania p ro b l e m ó w badawczych, a co n a jważniejsze wykazujemy, w jakim stopniu dane te sę w i a r y -godne. Tego rodzaju analiza p ytań kwe s t i o n a r i u s z o w y c h zostanie pr zedstawiona w n i n iejszym artykule.

O p r acowanie opiera się na wynikach badań w e r y f i kacyjnych p r z e p r o w a d z o n y c h » Ł o d z i w latach 1 9 7 6 1 9 7 7 p r zez zespół p r a c o w -n i ków Z akładu Metod i Tech-nik 8adań Społe c z -n y c h UŁ. W badaniach tych z każdym respondentem p r z e p r o w a d z a n o wywiad według

kwes-* D r , adiunkt w Zakładzie M e tod 1 Technik Badań S p o łecznych Instytutu Socjologii UŁ.

1 J. L u t y ń 6 k i , Pytanie Jako narzędzie w surveyowych badaniach socjologicznych, "Studia Socjologiczne" 1579, z. 2.

tionar lu sz a óraz w y w i a d y o ch a r a k t e r z e w e r y f i k a c y j n y m (tzw. w y -w iad o -w y -w i a d z i e oraz tz-w. -w y-w i a d pogłęb io ny ). W s t o s un ku do n i e k t ó r y c h p y t ań k w e s t i o n a r i u s z a z a s t o s o w a n o w e r y f i k a c j ę d o k u -mentalną.

K w e s t i o n a r i u s z ob e j m o w a ł 51 pytań. Pytania te z o s t a ł y z a -c z e r p n i ę t e z różny-ch k w e s t i o n a r i u s z y w -cz eśniej s t o s ow an y-c h w ba-d a n i a c h innych autorów. P r z e b i e g w y w i a ba-d u był z a p r o g r a m o w a n y tak, by był t y p o w y dla s ta n d a r d o w y c h badań kw es ti on a r i u s z o w y c h . Z a c ho w a ni a a n k i e t e r ó w miała ce ch ow ać w zwi ąz ku z tym dal e k o p o s u -nięta Je dnolitość. D y r e k t y w y p r z e k a z a n e a n k i e t e r o m n a k a z y w a ł y im d o s ł ow ne o d c z y t y w a n i e pytań, zaś w p r z y p a d k u uz ys ka ni e o d p o w i e -dzi n i e i s to tn ej d w u k r ot ne ich powtar za ni e. N i e d o z w o l o n e było u d z i e l a n i e w y j a ś n i e ń co do treści pytań. Jak rów n ie ż s p o n t a n i c z -ne, nie p r z e w i d z i a n e in st ru kc ją sondowanie. A n k i e t e r ó w z o b o w i ą -zano do d o k o n y w a n i a za p i s u o d p o w i e d z i w kwest io na ri us zu . N i e z a leżnie od tego p r z e b i e g w y w i a d u był n a g r y w a n y na taśmie m a g n e t o fonowej. Ten rodzaj re j e s t r a c j i o d p o w i e d z i za s t o s o w a n o też Ja -ko z a s a d n i c z y - p r z y w y w i a d a c h weryfi ka cy jn yc h. Ba d a n i a m i o b j ę t o dnie d o b r a n e ko n t r a s t o w o - ze w z g l ę d u na p o z i o m w y k s z t a ł c e n i a i c h a r a k t e r p r a c y - g r u p y męż cz yz n: ro bot-n i kó w o w y k s z t a ł c e bot-n i u co bot-n ajwyżej z a s a d bot-n i c z y m z a w o d o w y m oraz as ys te nt ów , p r a c o w n i k ó w łó dz k i c h w y ż s z y c h uczelni. O g ó ł e m bada-niu p o d da no 203 o s o b y - 151 ro b o t n i k ó w i 52 asystentów. 2. T y p o l og ia p y t a ń o str uk tu rę społeczną

K w e s t i o n a r i u s z za w i e r a ł 18 pytań, któ ry ch wsp ó ln ą cechą Jest to, że w jaki m ś sensie dotyczą s t r u k t u r y społecznej. B io r ą c pod uwagę rodzaj p o s z u k i w a n y c h Inf or m a cj i p y t a n i a te p o d z i e l i m y na

trzy za s a d n i c z e grupy. •

Pier w s zą grupę stanowić będą takie p ytania, na p o d s t a w i e k t ó r yc h można określić miejsce p o s z c z e g ó l n y c h je dnostek w s t ru k-turze społecznej. Są to w i ę c pyta ni a doty cz ąc e cech p o ł o ż e n i a s p o ł e cz ne go - tak, jak te c e ch y w i d z i . b a d a c z i w tym "sensie o- b l e k t yw ny ch - które skrót ow o b ę d z i e m y nazywać p y t a n i a m i iden ty

-fikacyjnymi. Pozwalają one zidentyfikować, a więc ustalić czyjeś miejsce w strukturze społecznej p r zez v*6kazanie określonego z e s -połu cech p o ł o ż e n i a społecznego. W ł ą c z a m y tu np. p y t a n i a o w y -k ształcenie, zawód, d o c h o d y itp.,

Do drugiej g r u p y z a l i c z a m y pytania, k t ó rych celem Jest auto- id e n t yfikacja s p o łeczna respondenta. Mamy tu na myśli p y t ania o samo o k r e ś l e n i e p o z y c j i społecznej - zarówno pytanie, p r z y którym z a d a n i e m respondenta Jest o k r e ślenie swej pozycji "ogólnej", " syntetycznej", jak i pytania, p r z y których respondent ma ust a lić swg p o z ycję na p e w n y c h w y m i a r a c h "szczegółowych", •“c z ą s t k o -wych", np. swą pozycję materialną, p r e s t i ż w y k o n y w a n e g o p r zez siebie zawo d u itp. Mam y tu też na m y śli pytanie, która w y maga od respondenta, by swą p o z ycję społeczną o k r eślił relatywnie odnos z ą c Ją do p o z y c j i społecznej swego ojca.

Trzecia grupa to pytania, w od p o w i e d z i na które respondent d o k o n u j e k a t e g o r y z a c j i świata s p o ł e cznego p r z e d s t a w i a p o s i a d a -ny p r zez siebie ogólną wizję tego świata (tzw. p y t a n i a o p e r -cepcję s t r uktury społecznej), a także p r e z e n t u j e swój p o g l ą d na rolę rozmaitych cech w k s z t a ł t o w a n i u sp o ł e c z n y c h z r ó ż n i c o w a ń oraz ich p s y c h o s p o ł e c z n y c h konsekwencji. P/tonia te d z i e l i m y na dwie podgrupy.

1. Do p i e rwszej z a l i c z y m y pytania, k t ó r y c h z a d a n i e m jest u- zyska n i e od respondenta po s i a d a n e j przez niego ogóJneJ wizji z r ó ż n i c o w a n i a społecznego, czy też s t r u k t u r y społecznej. Pytania te maję prze d e w s z y s t k i m stwierdzić, czy respondent świat s po-łeczny wi dzi jako świat zróżnicowany. N a s tępnie zaś - gdy d o s -trzega jakieś z r ó ż n i c o w a n i a - ustalić jaka jest ich p o d s t a w a (jakie cechy społeczne różnicują ludzi) i jaki kształt te z r ó ż -n i c o w a -n i a prz y b i e r a j ą w oczach respo-nde-nta.

2. Do drugiej p o d g r u p y należą pytania, które maję na celu o k r e ślenie roli, jaką różne cechy odgrywają w s p o ł o c z n y m różni-cowaniu ludzi. Przede w s z y s t k i m respondent p r z e d s t a w i a swój p o -gląd na to, czy dana cecha faktycznie - jego z d a niem - taką rolę pełni. 2 kolei zas t a n a w i a sit nad tym, czy z r ó ż n i c o w a n i e z uwagi na tę cechę p r o w a d z i do n i e chęci bądź k o n f l i k t ó w międ z y ludźmi.

Wykaz oraawianych p y tań k w e s t i o n a r i u s z o w y c h wraz z ich p r z y -p o r z ą d k o w a n i e m do w y r ó ż n i o n y c h gru-p -p r z e d s t a w i a aię n a s t y -pująco ■.

Py t ania i d e n t y fikacyjne I. O akie ma P. w y k s z t a ł c e n i e ? C z y jest to w yk sz t a ł c e n i e : 1) n i e u k o ń c z o n e podstawowe, 2) u k o ń c z o n e podstawowe, 3) uk o ń c z o n e zas a d n i c z e zawodowe, 4) n i e u k o ń c z o n e średnie, 5) u k o ń czone średnie, 6) uk o ń c z o n e szkoła pomaturalne, 7) n i e u k o ń c z o n e wyższe, 8) u k o ń c z o n e w y ż s z e . 9) < ...

II. Do której z w y m i e n i o n y c h na tej karcie grup n a l e ż y P. ze w z g l ę d u na swój o b e c n y z a w ó d i s t a n o w i s k o ? P r oszę wskazać n azwę tej gr.upy,

1) i n t e l igencja techniczna i n i e t e c h n i c z n a (łącznie z nauczycielami), d y r e k t o r z y i k i e r o w n i c y wy ż s z e g o szczebla ora z w y ż -si o f i c e r o w i e wojs k a i m i l icji Cod majora wzwyż);

2) technicy i p r a c o w n i c y a d m i n i s t r a c y j n o - b i u r o w i , k i e r o w n i c y n i ż szego szczebla p oza k i e r o w n i k a m i sklepów oraz niżsi o f i c e -rowie w o j s k a i milicji;

3) p r a c o w n i c y f i z y c z n o - u m y s ł o w i - p r a c o w n i c y handlu, g a s t -ronomii, transportu, łączności, usług, np. k i e r o w n i c y sklepów, fcprzadawcy, kucharze, konduktorzy, konwojenci, telefonistki, fo-tografowie, f r y z j e r z y itp. o raz p o d o f i c e r o w i e wojska i milicji;

4) w ł a ś c i c i e l e p r y w a t n y c h z a k ł a d ó w wyt w ó r c z y c h 1 u s ł u g o w y c h o raz p o m a g a j ą c y im członkowie rodzin, ajenci, chałupnicy;

5) m i s t r z o w i e , brygadziści, r o b o tnicy w y k w a l i f i k o w a n i p r a -c ują -c y poza rolni-ctwem, jak również m a r ynarze i ryba-cy;

6) p ó ł w y k w a l i f I k o w a n l i n i e w y k w a l i f i k o w a n i r o b otnicy p r a c u -j ący poz a rolnictwem;

7) r o l n i c y i p o m a g a j ą c y im członkowie rodzin;

-8) najerani p r a c o w n i c y fizyczni w rolnictwie, leśnictwie, og r o d n i c t w i e 1 hodowli, c z ł o n k o w i e spółdzielni produkcyjnych;

:j) ■ in/ml nie zakwallf ikowani do w /w kategorii.

IIX, H e w y n i o s ł y w sumie P. p r z e c i ę t n e mi e s i ę c z n e z a r obki na - V :-.v nraz z p r e c i a m i , dodatkami, nagrodami, w P. obecnym :(iej'jcu p r a c y ? Proszę obliczyć średnią miesięczną biorąc pod

uwagę o s t a t n i e 12 miesięcy. Do otr zy m a ny ch kwot proszę wliczyć w y s o ko ść e w e n t u a l n i e s p ł a ca ny ch w z a k ł ad zi e p r a c y p o ż y cz ek oraz innych p o t r ę c e ń p r z y wy p ł ac ie :

... ... . zł

IV. Ile w y n i o s ł y w eumie P. z a r o b k i na rękę w m i ę s i ę c u . ... wraz z wypłaconymi w tym mięsięcu premiami, dodatkami, nagrodami itp.? Do otrzymanych kwot proszę wliczyć wysokość ewentualnie spłacanych w zakładzie pracy pożyczek oraz innych potręceń przy wypłacie w tym miesiącu:

... zł

Pyt an ia a u t o i d e n t y f i k a c y j n e

V. C z y uważa P . , że o gó l n a p o z y c j e P. w s p o łe c z e ń s t w i e p o l s -k im w p o r ó w n a n i u z p o z y cj ę innych ludzi Jest:

1) bar dzo wysoka, 2) w y s o k a ,

trochę wyżs za niż średnia, 4) średnia,

5) trochę niższa niż średnia, 6) niska,

7) bardzo niska,

8) ...

VI..D l a c z e g o uważa P . , że P. ogó ln e p o z y c j a w s p o ł e c ze ńs tw ie

jest .. ... ... . 7

VII. Oak P. myśli, Jakę p o z y cj ę w s p o ł e c z e ń s t w i e z a j m u je P. w p o r ó w n a n i u z ojcem, g d y był on w P. w i e k u ? ( O e ż el i ojci ec nie do żył o b e c n e g o w i e ku re sp on de nt a lub w w i eku re sp on de nt a już nie p ra cował, zadać p y t a n i e na st ę p u j ę c e : Dak P. myśli, Jakę pozy cj ę w, s p o ł e c z e ń s t w i e z a j m u je P. w p o r ó w n a n i u z ojcem, g d y w y k o n y w a ł on o s t a tn ią pracę?). C z y z e j m u j e P. :

1) dużo w y żs zę p o z y c j ę niż ojciec, 2) w y ż s z ę ,

3) mniej więcej takę sarnę. 4) n i ż s z ę ,

VIII. Oak P.

no

1) p o w odzi się P. bardzo dobrze; 2) p o w o d z i się P. cał ki om nieźle; 3) p o w o d z i się P. znośnie, średnio; 4) p o w o d z i się P. nie najlepiej;

5) p o w o d z i się P. źle, Jest P. w ciężkiej syt ua cj i m a t e r i a l -nej ;

6

₎

_.

IX. W Jakim stopniu zawód, k t ór y P. w y k o nu je ci es z y się p o -w a ż a n i e m -w s p o ł e c z e ń s t -w i e ? C z y -w stopniu» 1) bardzo wysokim, 2) wysokim, 3) średnim, 4) niskim, 5) bardzo niskim. 6)

Pyt an ia o wizj ę s t r u k t u r y społecznej

P o d g r u p a I

X. C z y z d a n i e m P. ludność P o ls ki dz ie l i się na jak ie ś g r u -py, warstwy, lub k lasy s p o ł e c z n e ?

1) tak, d z ie li się w sposó b w y r a ź n y — - pyt. 11 2) tak, dz ie l i się, ale nie tak w y r aź ni e — - pyt. 12

3) nie d zi e l i się . — - pyt. 12

4) ... ... ... pyt. 12 XI. Na j akie grupy, klasy, w a r s t w y d z i el i się P. z d a n ie m ludność P o l s k i ?

P o d g ru p a II

XII. C z y z d a n i e m P. w P o ls ce jest realizo w a na z as a d a ró w n o ś -ci sz ans ż y c io w y ch n i e z a le żn ie od p o c h o d z e n i a s p o ł e c z n e g o ?

1) tak, 2) nie.

XIII. P r o s ił b y m , aby p r z e z chwilę p o m y ś l a ł P. o młod yc h lu-dziac h p r a g n ą c y c h w p r z y s z ł o ś c i zdobyć wys ok ie miejsce, w s p o ł e -czeństwie. Jaki w p ł y w na z d o b y c i e w y s o k i e g o miej sc a w s p ołe-c z e ń st w i e mają n as t ę p u j ą ołe-c e ołe-c z y n n i k i ? Proszę wybrać najwyżej trzy, a n a s t ę p n i e u s z e r e go w a ć je od n a j w a ż n ie js ze go : 1) w y k s z t ał cen ie , 2) p o c h o d z e n i e społeczne, 3) płeć, 4) p r z y n a l e ż n o ś ć partyjna, 5) k w a l i f i k a c j e zawodowe, 6) za m o ż n o ś ć rodziców,

7) miej sc e z a m i e s z k a n i a (wieś - miasto), 8) d o b r ze w y k o n y w a n a praca,

9) z najomości, 10₎

XIV. Czy sądzi P . , że w n a s z yc h w a r u n k a c h im ktoś ma w y ż -sze z a r o b k i tym w y ż s z y m c i es zy się p o w a ż a n i e m ?

1) tak, 2) nie ,

3) , ,

XV. C z y sądzi P . , że o b e c ni e w n a sz ym k r aj u różnice międ zy p r a c ą fizyczną i u m y sł ow ą st w arzają Jakieś n i e c h ę c i i k o n f l i k t y m i ę d z y l udźmi? 1) tak, 2) raczej tak, 3) raczej nie, 4) nie, 5)

XVI. C z y sądzi P . , że o b e cn ie w n a sz ym kraju różnice w y -k s z t a ł c e n i a st w arzają Ja-kieś nie ch ęc i i -k o n f l i -k t y m i ę dz y lud źm i?

1) tak,

2) raczej tak, 3) raczej nie, 4) nie,

5)

XVII. C zy s ądzi P . , że obec ni e w n a sz ym k raju różnice w d o -chod ac h stwarzają jakieś n i e c h ę c i i k o n f l i k t y n i ę d z y l u d źm i?

2) raczej tak, 3 ) raczej nie,

4) nie, ,

5)

XVIII. C z y z d a ni em P. Istnieję n i e c h ę c i lub k o n f l i k t y m ię -d zy n a e t ę p u J ę c y m i g r u p a m i lu-dzi w P o l s c e ? 1 2 3 4 5 z d e c y do w a -nie tak raczej tak raczej nie z d e c y d o w a -nie nie 1) ludźmi m a j ę cy m i mnie js ze i w i ę k s z e w y k s z t a ł c e n i e 2) z w i e r z c h n i k a m i i p o d -w ł a d n y m i V* p r a c y 3) p r a c o w n i k a m i fiz yc zn y-mi i u m y s ło w y m i 4) l u d źm i ze wsi 1 z miast a 5) p a r t y j n y m i i b e z p a r t y j -nymi 6) ludźmi 0 różnym p o ch o -d z e n i u s p o ł e cz ny m 7) w i e r z ę c y m i 1 n i e w i e r z ą -cymi 3 . K r y t er ia o c en y pytart

Pytania o s t r u k tu rę s p o łeczną a n a l i z o w a n e będę w tym o p r a -cow an iu z p u n k t u w i d ze ni a ich o p e r a t y w n o ś c i 1 efektywności.

M ó w i ęc o o p e r a t y w n o ś c i p y t a ń m amy na myśli ich skutec zn oś ć w d o s t a r c z a n i u J e d n o s t k o w y c h i n f o rm ac ji p o s z u k i w a n y c h p r z e z b ada-cza. O k r e ś l e n i e o p e r a t y w n o ś c i dan eg o p y t an ia sprowod'za się do u s t a le ni a liczby od p o w i e d z i istotnych. O d p o w i e d ź re sp on de nt a na dane p y t a n i a była p r ze z nas k l a s y f i k o w a n a p o d w ó j n i e : na p o d s t a

-wie z a p is u e n k i e t e r s k i e g o oraz na p o d s t aw ie zap i su m a g n e t o f o n o -wego. O p e r a t y w n o ś ć p y t a ń o k r e śl an a na p o d s t a w i e z ap i s u a nk ieter- skiego b y ł a b y znacznie wyższa - mam y na to e m p i ryczne d o wody nie u j a w n i a ł a b y J e d n a k rzeczywistej l i czby o d p o wiedzi i s t o t n y c h 2. Wyjaśnijmy, Ze z a s t o s o w a n i e z ap i s u m a g n e t o f o n o w e g o da w a ł o wględ w p r z e b i eg całego p r o c e s u i nt er ro ga cj i mię dz y a n k i e t e r e m a res-ponden te m . M o g l i ś m y ustalać częstość w y s t ę p o w a n i a o d p o w i e d z i is-totnych z a r ó w n o p o p i e r w s z y m od c z y t a n i u pytania, jak i po jego p ow tó rz en ia ch , W ocen i e o p e r a t y w n o ś c i p y t a ń brać b ę d z ie m y pod uwagę odpowi ed zi, które k o ń c z y ł y interrogację.

E f e k t y w n o ś ć p y t a ń to skutec zn oś ć w d o s t a r c z a n i u p r a w d z i w y c h p o s z u k i w a n y c h informacji. O k r e ś l e n i e e f e k t y w n o ś c i Ja ki eg oś p y

-tania sp ro w a dz a się do o s z a c ow an ia lic zb y o d p o w i e d z i trafnych. Ze z n a c z n y m s t o p n ie m p e w n o ś c i o trafności o d p o w i e d z i m oż e m y orzekać w p r z y p a d k u p y t a ń i de nt yf i k a c y j n y c h , k tóre należę do tzw. p y t a ń faktualnych. P r zy tych p y t a n i a c h p o s ł u ż y l i ś m y się “mocnę" technikę w e r y f i k a c j i - w e r y f ik ac ję d o ku m e nt al ny ^. Dane d o k u m e n t a l n e t r a k t o w a l i ś m y jako w z a s a dz ie pewne. W zwią zk u z tym za o d p o w i e d z i trafne u z n a w a l i ś m y te, k tóre d a w a ł y in fo rmacje z g od ne z d a n y m i z a w a r t y m i w dokumentach.

O s z a c o w a n i e t ra fności o d p o w i e d z i na p y t a n i a z grup drugiej i trzeciej - a w i ę c o d p o w i e d z i na tzw. p y t a n i e o opinie - nie może być już tak pewne. 8rak p e w n o ś c i w yn i k a stąd, że możliwe do z a s t o s o w a n i a w o d n i e s i e n i u do tych p y t ań techniki w e r y f i k a c y j n e nie należę do tak m o c n y c h Jek w e r y f i k a c j a d o ku m e nt al na . T e c h n i k i te to w y w i a d o w y w i a d z i e or a z w y w i a d p o g ł ę b i o n y 4 .

S t o s uj ęc w y w i a d o wyw ia dz ie , o d p o w i e d z i r e s p o n d e n t ó w m o gl i ś my ocenić w k a t e g o r i a c h “p r a w i d ł o w a n i ep ra w i dł ow a" . Za p r a w i d -łowe u z n a w a l i ś m y te odpowie dz i, które p o j a w i a ł y się j ako efekt

2

A. K u b i a k , W. R o s t o c k i , O p e r a ty w n oś ć k w e s -tionar iu sz a w y w i a d u (m a s z y n o p i s w In st yt uc ie S o c j o l o g i i Ufc).

3 □. K o n i a r e k , P o r ó w n a n i e różnych sp os ob ów w e r y fikacji inf or m a cji u z y s k a n y c h w b a d a ni ac h z w y k o r z y s t a n i e m k w e s -tionariusza ( m as zy no p i s w I n s t y tu ci e Soc jo lo gi i U Ł ) ; 0. L u- t y ń s к i, A n a l i z y w e r y f i k a c y j n e w b a d an ia ch z z a s t o s o w a n i e m w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , ich rodzaje i moż li w o śc i, twj] A n a -lizy i p r ó b y technik b a d a w c zy ch w s o c j o l o g i i ^ t. 5, W r o c ł a w 1 9 ’5

w y s t ąp i e ni a p r o c e s ó w p s y c h i cz n y ch za ło ż o ny c h p r z e z badacza w modelu reakcji wew n ętrznej respondenta na dane pytanie. Oako n i epr aw id ł owe natomiast t r a k t o w al i śmy te, które w y s t ą p i ł y w

re-5 z ul tacie p r o ce s ó w o d bi e g aj ą c yc h od z a k ł a d a n y c h w modelu .

W ywia d p o g ł ę b i o n y z kolei miał na celu uz ys k a ni e od res-p o nd e n t a o d res-p o w ie d z i na res-pytanie, na które wcześniej odpowiadał w wyw i adzie kwe stionariuszowym. P r z yj ę t o założenie, iż w w y w i a dzie p o g ł ę b i o n y m o d pow i ad a n ie to będzie r e spo ndentowi m a k s y m a l -nie uł a tw i o ne p r z e z wy j a ś n i e n i e u ż y t y c h w p y taniu terminów, wskazywanie op e ra c j i i n t e le k t ua l n yc h nie zbę d n yc h do ud z ie l e ni a p r z e myślanej o d p ow i e dz i itp. W yw i ad p o g ł ę b i o n y p o zwalał o o d p o w i e -dziach na p yt a n i e kw e s ti o n ar i u sz a mówić, źo były zgodne bądź n i ez godne (z o dp o w i e d z i a m i uz ys k a nym i w tym w y w i a d z i e 6 .

D z i ęk i z a s t o sow a ni u tych dwu technik w e r y f i k a c y j n y c h każdą z odpowiedzi- u zy s kanych w trakcie w y w i a d u kw e s t i o n a r i u s z o w e g o na p yt a n ia z grupy drugiej i trzeciej możemy zaliczyć do jednej z niżej ws k a z a n y c h kategorii:

- p r a w i d ł o w a i zgodna, - p r a w i d ł ow a i niezgodne, - n i ep r aw i d łow a i zgodna, - n iep r aw i d łow a i niezgodna.

O c e n i a ją c ef e k tywność pytań k w e s t i o n a r iu s z ow y c h z obu tych grup z a st ępczo b ęd z i e m y brali pod uwagę częstość w y s tęp owa n i a w ś ród odpow i ed z i istotnych takich, które należą do k a t egorii p r a -w i d ł o -w y c h i zgodnych. Odp o-w i e dz i z a r a zem pra-w i dł o-w e i zgodne to odpowiedzi, których trafność jest w ys o c e prawdopodobna. Pr z ek o n uj e o tym fakt, że ich wartość p o t w i e r d z o n a z o stała pr zez dwie nie-zależne - choć słabe - techniki w er y f ikacyjne. W y d aj e się, że od p o w i e d z i z a l ic z o ne do tej k a t eg o r i i są w stosunku do odp o -w i ed z i p oz o s t a ł y c h - najbardziej -war t oś c i o-w e z p un k t u -w i d zenia badacza. Nie oznacza to Jednak, że w śród p oz o s t a ł y c h odp ow i e dz i nie zn a jduje się również p ewn a liczba odpow i ed z i trafnych. Ze wzg lędu ńa brak mo ż l iw o ś ci jedn o zn a c zn e j o c e n y mocy każdej z tych technik w e r y f i k a c y j n y c h trudno jednak o pre c y zy j n e o s za c o -w a nie Ich l i c z b y 7 .’

P Ibidem. ° Ibidem.

O cena o p e r a t y w n o ś c i i e fe k t y w n o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h p y tań b ę-dzie p o p r z e d z o n a ich krótką c h a r a k te ry st yk ę u w z g l ę d n i a j ą c ą n a -stępujące, danes a) I nf ormacja p o s z u k i w a n a w pytaniu; b) forma p y t a ni a » - otwarte, - za m k n i ę t e - d op ełnienia, - z a m kn ię te - r oz st r z y g n i ę c i a ( d y c h o t o m i c z n e ) , w których moZliwe o d p o w i e d z i nie były p r z e d s t a w i a n e respondentowi,

- z a m k ni ęt e z a w i e r a j ą c e skale lub w i e l o p u n k t o w e k a f e t e -rie, a w ięc takie pytania, w których m o ż l iw e o d p o w i e d z i były r es p o nd en to w i p re zentowane;

c) stop ie ń t ru dności p y t an ia dla re sp on de nt a m i e r z o n y na specjalnej skali; z a s t o s o w a n i e tej skali u m o ż l i w i ł o p o d z i e l e n i e

Ö p y t ań na łatwe, trudne i bardzd trudne dla r es p o nd en ta ;

d) p ra w i d ł o w o ś ć z a c h o w a ń ankietersklch.

A. O c e n a p y t a ń id en ty f i k a c y j n y c h

Pytania o c e ch y p o ł o ż e n i a sp o łe cz ne go n a l eż ? do p y tań faktu- alnych. B a d ac ze niezbyt troszczę się o ich w ł a ś c i w o s f o r m u ł o w a -nie. P, O a n i ł o w i c z 1 P. B. Sz ta b iński, k t ó r z y p r z e p ro w a dz il i p od tym kę tem ana li zę kilkuset k w es ti on ar iu sz y, twierdzę, że znac zn a część p y t a ń ma fo rmalnie nie p o p r aw ne k onstrukcję, £...] cechuje Je nie ja sn oś ć lub n a d m i er na trudność. P o n a d t o n i e -które z nich nie sę w o g ó le z d a n i a m i pyt aj ny m i . maję raczej cha-rakter haseł w y w o ł a w c z y c h p r z y p o m i n a j ę c y c h ankiet er ow i, iż ma uzyskać in fo rm ac je w pewnej s p r a w i e " 9 . W y d a j e się, że taka bez-troska b a d ac zy wyni ka z p r z e ś w i a d c z e n i a , iż p o r o z u m i e n i e się 2 r e s p on de nt em i u z y s ka ni e p o t r z e b n y c h in f o r m a c j i jest p r z y tego typu p y t a n i a c h s t o s un ko w o łatwe. W szak w z b i u r o k r a t y z o w a n y m

Bpo-W. R o s t o c k i , T r u d no ść p y t a ń w w y w i a d z i e k w e s t i o -nariuszowym, jej liczbowa ocena, k o n s e k w e nc je i u w a r u n k o w a n i a (maszy no p i s w In s t y t u c i e S o c j o l o g i i u ł).

O a n i ł o w i c z , P. B. S z t a b i ń s k i , W e -ry fikacja p y ta ń o dano m e t-ryczkowe. P o d s u m o w a n i e n a j w a ż n i e j s z y c h w y n i k ó w ( m a s zy no p i s w I FlS РАН).

ł e c z e ń s t w i e w s z y s c y zmu sz en i J e s t e ś m y do c zęstego u d z i e l a n i a Informacji o sw oim w yk s z t a ł c e n i u , zaw od zi e czy d oc hodach, p o s i a d a -my w i ę c "gotowe" odpowi ed zi , które w y w o ła ć może nawet m ało p r e -c y z y jn y 'bodzie-c. O d r ę b n y m pro b l em em jest to, -czy te “gotowe" o d p o w i e d z i sę zgo dn e ze sta ne m faktycznym, a w ię c czy w w y w i a -dzie u z y s k u j e m y in fo rmacje prawdziwe. R o z p a t r z m y za tem niek tó re p y t a ni a o c e ch y p o ł o ż e n i a s p o ł e c zn eg o z punktu w i d z en ia ich o p e r a t y w n o ś c i i e fe ktywności.

I

P y t a n i e I m i a ło na celu ok r e ś l e n i e p o z i om u w y ks z t a ł c e n i a re spondenta. Z o s t a ł o s fo r m u ł o w a n e w post ac i pyt an ia z kafeterię. Z a l i c z y l i ś m y Je do g r u p y p y t ań łatwych dla r e s p o n d e n t a 1 0 .

Z a s a d n i c z a t rudność w p r z e k a z y w a n i u tego p y t a n i a r e s p o n d e n -tom p ol eg a ł a na tym, żo po o d c z y t a n i u części ew o ka ty w n ej pyta ni a r e s p on de nc i często nie d o p u s z c z a l i do odczyt an ia kaf et er ii sp o n -tanicznie u d z l e l a j ę c odpowiedzi, nie zawsze w ka t e g o r i a c h p r z e -w i d z i a n y c h p r zez badacza. A n k i e t e r z y p o p e ł n i a l i tutaj b ł ęd y po- l egajęce na s u g e r ow an iu o d p o w i e d z i p r ze z d o p o w i a d a n i e za res-p o n d e n t a res-pełnej n a zw y res-poz io m u w yk sz ta łc en ie . Res p o nd en t mówił np.s " w y k s z tał ce ni e ś r e d n i e ” , a a n k i e t e r d o p o w i a d a ł ' u k o ń c z o n e “11. P y t e n i e to p r z y n i o s ł o 9 5 , 6 % od p o w i e d z i istotnych, okazało się w i ęc w y so ce operatywne. W y so ka była teZ j ego efektywność. W ś ró d ogółu od p o w i e d z i istotnych p ra w i e 8 0 % m o żna u z n a ć za o d -p ow ie d z i trafne. Z a w ar te w nich in fo rm ac je aą bowiem zgodn e z da ny m i d o k um e nt al ny m i , w b a d a n i a c h P. D a n i ł o w i c z a i P. 8. Szta- biński eg o, któr yc h r e z u l t a t y eą r e p r e z en ta ty w n e dla p r a c o w n i k ó w p r z e m y s ł u k l u c z o w e g o w Łodzi, ilość in fo rm ac ji p r a w d z i w y c h

sza-12 •

cuje się na około 7 2 % .. Z a r ó w n o w tych, jak i w nasz yc h b a d a -n i ac h z a u w a ż y ć moż-na te-nde-ncję do z a w y ża -ni a poz io m u w y k s z t a ł c e -nia p o d a w a n e g o w w y w i a d z i e k w e s t i o n a r i u s z o w y m w sto su nk u do d a -nych d o ku m e nt aln yc h. N a jc zę śc ie j Jest to z a w y ż a n i e o jeden s z c z eb el d r a b i n y szkolnej.

Pyta ni e II - z kaf et er ię - do t y c z y ł o p r z y n a l e ż n o ś c i r e s p o n-denta do grup w y r ó ż n i o n y c h ze w z g l ęd u na ak t u a l n i e w y k o n y w a n y

10 R o s t о с к i, op. cit.

11 К. К i s t e 1 s к i, B ł ę d y a n k i e t e r s k i e w w y w i a d z i e k w e s t i o n a r i u s z o w y m i ich skutki (maszyn op is w In s t y t u c i e S o c j o -logii U Ł > .

1?

13 zawód i z a j m o w a n e s tanowisko. Z a l i c z y l i ś m y je do pytań łatwych • Z a d a w a n e było w ten sposób, iż po odc zy ta ni u części ewokatywnej p y t a ni a a n k i e t e r w r ę c z a ł r es p o nd en to w i kartę z a w i e ra ją cą k a fe -terię i c z e k a ł , aż b a d a n y z a k w a l i f i k u j e się do ktôrejé z w y r ó ż -nion yc h grup. R e s p o n d e n c i m ieli czasem k ł o p o ty z pr aw id ło w ą i- d e n t y f i k a c j ą grupy, do której należą. Skł on ił o to n i e k t ór yc h a n k i e t e r ó w do g w a ł c en ia n a k a z ó w instru kc ji i ud z i e l a n i a r e s p o nd en -tom w y j a ś n i e ń 1"*.

P y t a n i e to b yło wyso ce o p e r a t y w n e - uzys ka no 9 7 % od p o w i ed zi istotnych. O t r z y m a n e od p o w i e d z i nie były przez nas sp ra w d za ne na drodz e w e r y f i k a c j i d ok um en ta ln ej . Nie p r o w a d z i l i ś m y również w s tosunku do tego pytania - żad ny ch w y w i a d ó w w e ry fi ka cy jn yc h. D y s p o n u j e m y Jednak d a ny m i z anal iz w e r y f i k a c y j n y c h , jakie w s t o sunku do tego p y ta ni a p r z e p r o w a d z i l i P. O a n i ł o w i c z 1 P. B. S z t a biński na innej grupie respondentów. K o r z y s t a j ą c z d an y c h d o k u m e n t a l n y c h o z a w od zi e i sta no w i sk u b adanych osób a u t o r z y ci k w a -l i f i k ow a-l i p o s z c z e g ó -l n e o s o b y do grup w y r ó ż n i o n y c h w kafeterii tego pytania, a n a s t ęp ni e p o r ó w n y w a l i te z a k w a l i f i k o w a n i a z od p o w i e d z i a m i za p i s a n y m i w kwest io na ri us zu . Z g o d n o ś ć była tu w y s o -ka i w y n o s i ł a 9 4 % 1 5 . MoJhis z atem uznać, iż p y t a n i e to jest - w ich b a d a ni ac h - w y s oc e ef ek tywne. Być może tak samo wysok a e- fektyw no ść cech uje to pytanie w nas zy ch badaniach.

•W p y t a n i u III u s t a l a n o w y s o k o ś ć średnich m i e s i ę c z n y c h z a-r ob k ó w a-r e s p o nd en ta za o s t at ni a-rok z u w z g l ę d n i e n i e m o t r z y m an yc h w tym o k r es ie premii, d o d a t k ó w 1 nag ró d oraz s p ł a c an yc h w z a k ł a -dzie p r ac y poży cz ek i innych p o t r ą c e ń d o k o n y w a n y c h p r zy w y p ł a -tach. P y t an ie to m i ał o p o s t a ć p y t an ia d op ełnienia. Z o s t a ł o przoz nas za l i c z o n e do p y t ań trudnych z a r ó w n o ze w z g l ęd u na swą d łu -g oś ć i użyc ie terminu t e o r e t yc zn e-g o (“śred ni e m i e s i ę c z n e z a r o b -ki") , jak również to,«4e a n g a ż ow ał o pam ię ć r es p o ndenta i zm u sz ał o go do w y k o n y w a n i a o b l i c z e ń 1^. Pr z e k a z u j ą c to pyta ni e r es p o nd en to m a n k i e t e r z y p o p e ł n i a l i b ł ędy p o l e ga ją ce na op u s z c z a n i u ni ek tó ry ch

,

P y t a n i e to b ył o - naszym z d a n i e m - s f o r m u ł o w a n e w sposób z a w i ł y i było trudne w o d b io rz e słuchowym. N a j p i e r w s y g n a l i z o w a -no, iż respond en t ma o k r eś li ć p rz e c i ę t n e m i e s i ęc zn e zar ob ki "na n?kę" *vraz z p r emiami, d o d a t k a m i l nagrodami, p o d k r e ś la ją c, że ma być liczona średnia za o statnie 12 miesięcy, a d o p i er o potem z w r a ca no uwagę na to, że do z a r o b k ó w "na r ę k ę ” badan y pow in ie n d o l i c z y ć kw oty p o t r ę c a n e p rz y wypłatach. Da n e z w y w i a d u o w y -w i a d z i e -wsk az uj ę, że respon de nc i z a p a m ię ty -w a li przed e w s z y s t k i m p i e r w s z y dez yd er at , a w ięc to, że maję określić w y s o k o ś ć z a r o b -ków "na rękę". K i e d y ż ą d an o od nich, by d o l i c za li potrac en ia , tracili o rientację, nie w i e d z i e l i o co naprawdę w tym- pytaniu chodzi, co w i nn a o b e j m ow ać kwota w y m i e n i o n a w o d p o w ie dn i na to pytanie. T ego rodzaju trudności s t w i e r d z i l i ś m y u 56 r e s p o n d e n -tów, co etanowi ok. 2 8 % ogółu badanych. Natomiast z d e c yd ow an a w i ę k s z o ś ć r e s p o n d e n t ó w p o p r a w n i e ro zumiała o k r e ś le ni e '“p r z e -ciętne m i e s i ę c z n e za robki", a więc to, że ma liczyć zarobki u- zyskane w cięgu roku, a nas tę p n ie pod zi el ić Je p rzez 12.

Przy p r z e k a z y w a n i u tego pyt an ia w w y w i ad zi e, a n k i e -terzy p o p e ł n i a l i b ł ę d y p o l e g a j ą c e na op us zc za ni u n i e k tó ry ch słów, przez co z n i e k s z t a ł c a l i sens pytania. Z d a r za ło się również, że z d e z o r i e n t o w a n y m co do treści pyt an ia respon de nt om udz ia la li b ł ę d ny ch w y j a ś n i e ń 1 8 . Ś w i a d c z y to ■przede w s z y s t k i m o tym, że p o -s z u k iw an a w tym pyta ni u informacja nie była Jasna również dla ankieterów.

W o d p o w i e d z i na to p ytanie u z y s k a n o 9 2 , 6 % od p o wiedzi i s t ot nych, co w s k a z u j e na wys ok ę o p e r a t y w n o ś ć pytania. P o r ó w n a n i e d a -nych p o c h o d z ą c y c h z w y w i ad u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o z d a n ym i d o-k u m e n t a l n y m i - z d o o-k ł a d n o ś c i ą do 500 zł - up o w a ż n i a do u żnania ze i trefne ok. 3 1 % o d p o w i e d z i na to pytanie. P y t a ni e to o k a z a -ła się za tem e f e k t y w n e w niek im stopniu. S t w i e r d z i l i ś m y pona dt o si lne tendencję do z a n i ż a n i a p o d a w a ny ch w w y w i a d z i e kwot w sto- sur-u do kwot u s t a l o n y c h w oparciu o dokumenty. T e n d e n c j a do ich £*,vyż0rila nie była tak wyraźna.

;:a pomocy p y t an ie IV u s t a l a n o w y s o k o ś ć z a r o b k ó w respond en ta

.. o ï r a r r . i p n,xfciiięcu. P y t an ie to - podobnie Jak p o p r z e d n i o oraa- . ,.f & - n al e ż y do pytań dopełnienia. U z n a l i ś m y je za pytanie

19

trudne z po do b n yc h p o w o d ó w co pyt an ie III . S f o r m u ł o w a n e było równie długo i zawil e Jak pyta ni e o é'adnie m i e s i ę c z n e .z a r o b k i , W y a t ę p i ł y też takie same trudności w rozumieniu treści pyta ni a

20 przez res p o n d e n t ó w i a n k i e t e r ó w

P y t a ni e to o k a za ło się w y s o c e o p e r at yw ne ( 9 3 , 6 % o dp ow ie dz i to o d p o w ie dz i ietotne) i w niskim etopniu efektywne. Za trafne - z d ok ł a d n o ś c i ? do 500 zł u z n a l i ś m y ok. 4 1% o dpowiedzi. S t w i e r -d z i l i ś m y ró w n oc ze śn ie słabsz? niż w pyta ni u III tendencję do z a n i ża ni a d e k l a r o w a n y c h w w y w i a d z i e kwot w stosunku do z a p i só w dokum en ta ln yc h.

5. O c e n a pytań a u t o i d e n t y f i k a c y j n y c h

>Vśród p ytań a u t o i d e n t y f i k a c y j n y c h na s z c z e g ó l n y uwagę z a s ł u -guje pytanie V o s a m o o k r e ś l e n i e tzw, ogólnej p o z y cj i społecznej. Należ y ono do p y ta ń za m k n i ę t y c h ze akal?. Oest p y t a ni em bardzo trudnym dla respondenta. 3ego dług oś ć i złoż on a budowa g r a m a -tyczna czyni je trudnym w od b i or ze słuchowym. T r u d n o ś ć rośnie w związku z uży ci em terminu teorety cz ne go "ogólna pozy cj a s p o ł e c z -na", a także w zwięzku z k on i e c z n o ś c i ? w y k o n y w a n i a sk o n p l i k o w a -21 nych op eracji i n t e l e kt ua ln yc h - p or ów ny w a ni e, s y n t e t y z o w a n i e . B łędy a n k i e t e r s k l e p rz y zad aw an iu pytania i z a p i s i e o d p o w i e d z i

22

Pytania o s a m o o k r e ś l e n i e ogólnej pozycji sp oł ec zn ej było w k w e s t i o n a r i u s z u u z u p e ł n i o n e innym, o t w a rt ym VI w któr ym p r o -szono r espondenta o u z a s a d n i e n i a d o k o n a n e g o w c z eś ni ej wyboru. S p o ś r ó d r es p ondentów, k t ó rz y na p y t an ie V u d z i e l i l i o d p o w ie dz i istotnej prawie 4 0 % nie było w stanie w y jaśnić, co brali pod u- wagę o k r e śl aj ąc tak a nie inaczej swę ogóln? p o z y cj ę społecznę. H oże to nas un ęć podejrz en ie , że od p o w i e d z i te nie s? w a r t o ś c i o w e dla badacza, p o n i ew aż respon de nc i u m i e j s c a w i a j ? się na skali nie rozumiejęc d o k ł a d n i e sensu pytania. D a l sz e a n a l i z y p r z y p u s z -czenie to mogę potwie rd zi ć.

19 R o s t o c k i , op. cit. 20 K i s t e l s k i , op. cit. 21 R o s t o c k i , op. cit.

P r z y p r z y j ę t y m w tych a n a l iz ac h kanonie i n t e r p r e t a c y j n y m udziel en ie przemy śl an ej o dp owiedzi na pytanie V w y m a g a ł o b y n a -dania ja ki eg oś z n a c ze ni a ok re śl en iu "ogólna pozy cj o s p o ł e c z n a ” , 'ymc za ss m prawie 3 0% b a d a n y c h r o b o t ni kó w z n ic z y m sobie tego

23

ok re śl en ia nie k o j a r z y . B ad a n i a s y s t en ci - w e z y s c y bez wyj ąt ku mają J a k ie ś skojarzenia, choć nie zawsze są one zgod ne z przy

-■ -, ■ 24

jętą def in icj ą p o j ęc ia . Badafcze najczęściej d e f i ni uj ę ogólną pozycję sp ołecznę jako poł oż en ie respondenta w sto su nk u do1 in-nych ludzi w sp oł e c z e ń s t w i e w y z n a c z o n e przezt

- pres ti ż w y k o n y w a n e g o zawodu, - poziom w y k s z t a ł c e n i ? ,

- poziom dochodów,

- m o ż l i w o śc i kierowania, decydow an ia , czyli władzę.

A u t o r o m pyt an ia zdaje się z a l e ż e ć na tym, by respondent z r o zumiał, iżma oceni ć swoje p o ł o że ni e w p o r ó w n an iu z innymi l u d ź -mi w Pols ce na kilku skalach cząstkowych, a n a s t ęp ni e przez p o -równanie tych ocen c zą st ko w y ch s f o r m uł ow ać ocenę s y n t e ty cz ną c h a ra kt er yz uj ąc ą jego pozycję ogólną. Są to w y m a g a n i a b a rd z o w y -sokie i epełnia je nie w i el u respondentów. Prze de w s z y s t k i m res-p o n d e n c i rzadko biorą res-pod u w ag ę w s z y s t k i e w y z n a c z n i k i pozycji społecznej, a więc w istocie nie dok on uj ą o c e ny p o z y cj i "ogól-nej". Co więcej - różni badani u w z g l ę d n i a j ą p rzy tej ocenie róż-ne p a r a m e t r y pozy cj i społeczróż-nej. Z nas zy ch badań wynika, że ro-b o t n ic y n ajczęściej k ierują się p rzy tej oce ni e p r e s t i ż e m w y k o -nyw an eg o zawodu i p o z i om em w y ks z t a ł c e n i a , natomiast a s y s t e n c i p r e s ti że m zawodu i p o z i o m e m d o c h o d ó w . Nie zawsz e w y s t ę p u j e też zakł ad an a relatywizacja, ocen do sp oł e c z e ń s t w a jako całości., R o -b o t n ic y skłonni są raczej do p os t r z e g a n i a swej pozy cj i spb łe cz -nej na tle w ę ż s z y c h k r ęg ów społec zn yc h, np. w śro do w i sk u zakładu

26 pracy

W s z y st ko to powoduje, że p r z y wysokiej o p e r a t y w n o ś c i 'pyta-nia o s am oo k r e ś l e n i e poz yc ji społecznej (95, 6% o d p o w ie dz i

istot-23 E. B a r a ń s k a , N i e k t ó r e a s p e k t y ro z um i e n i a pyt ań k w e s t i o n a r i u s z a w y w i a d u s o c j o l o g i c z n e g o na p r z y k ł a d z i e pytania o pozycję społe cz ną , praca m a g i s t e r s k a (masz yn op is ).

24 Ibidem, 25 Ibidem. 26 Ibidem.

nych) więżęcej eię p r aw d o p o d o b n i e z formę pytania, Jego e f e k t y w -ność ustala eię Jako niskę. P rz e p r o w a d z o n e a n a l i z y w e r y f ik ac yj ne uznaję za trafne - w p o d a ny m wyżej sensie - tylko 3 6 , 5 % o d p o -wiedzi.

Pyt an ie VII - w którym b a da ny m iał p o r ów na ć włas ną pozycję s p o ł e cz nę z pozycję, jakę zajmował jego ojciec, g d y był w tym samym wieku - Jest pod wie lo m a w z g l ę d a m i podo b n e do pytania o samoocenę ogólnej poz yc j i społecznej. Oest to również pytanie z a m k ni ęt e ze skalę. Z tych samych w z g l ę d ó w zost ał o z a l i c zo na do

27

g rupy pytań bardzo t rudnych . P o d ob ni e wypad a ocena Jego o p e -ratywn oś ci (95 ,1% od p o w i e d z i istotnych) i e f e k t y w n oś ci (38,3% od p o w i ed zi trafnych w ed ł u g p od an y c h zasad). Nlekę ef ek ty w n oś ć tego p ytania można u z na ć za łatwę do p r ze w i d z e n i a m a jęc na u w a -dze, iż kluczowe dla “rozaz yf ro w a nl a" jego sensu było z r o z u m i e -nie terminu "pozycja e p o ł e c z n a “ . M o żn a więc było oczekiwać, że r es p o nd en ci - u d z i e l a j ę c y od p o w i e d z i n i e t ra fn yc h p rz y o k r e ś l a niu własnej poz yc ji społecznej nie poradzę sob ie również z p y -taniem VII.

Po zostałe pyta ni a z tej g r up y - pyta ni e z a m k n i ę t e za skalę o samoocenę p o z y cj i m aterialnej (VIII> oraz p ytanie z a m k n i ę -te ze skalę o ocenę w y k o n y w a n e g o zawodu pod w z g l ę d e m sp oł ec zn eg o p r e s ti żu ( i x ) - nie mogę być tak s z c z e gó ło w o om awiane, p onieważ nie z o s ta ły objęte an al iz am i w e r y f i ka cy jn ym i. Obydw a te pytania

28

Pierwsze z tych p y ta ń wymaga od respondenta, by ocenił swoję sy tuację ma te ri al nę pos łu gu ję c się 5-p un kt ow ę skalę. Skala ta nie została - naszym z d a n ie m - s f o r m uł ow an a c a ł k i e m poprawnie. Za s t r z e ż e n i a budzi niezbyt wyr aź ne różnic ow an ie a l t e r n a t y w (cał-kiem nieźle - znośnie, średnio). W p o r ó w n a n i u z innymi pyt an ia m i z tej g rupy pyt an ie VIII oka za ło się nieco mniej op e ra ty w n e pr zy ni os ło 8 8 , 7 % o dp ow ie dz i istotnych. W ś r ód o d p o w ie dz i n ie -istotnych d o m i n o w a ł y od p o w i ed zi częściowe, a w i ęc nie d a j ę c e mo żl iw oś ci prz yp is an ia r espondenta jednemu kon kr et ne m u pur»kïo«vi skali oraz takie odpowiedzi, które z a w i e r a ł y nu^ er w y b r an eg o

R o s t o c k 1, op. cit. Ibidem.

punktu skali bez p r z y t o cz en ia jego r ozwinięcia s ł o w n e g o 2 9 . P rzy pewnej I n te rp re ta cj i może to ś w i a d c z y ć o tym, że ni e k t ó r z y res-pondenci nie p r z y s w o il i sobie k a t e go ri i odpowiedzi, które badacz starał się im n a r z uc ić będź też nie chcieli lub nie m o gli nimi

o p e rować. >

W drug im z tych p ytań (IX) respondent miał oce ni ć w y k o n y w a n y prz ez siebie zawód na p ro p o no w a ne j mu przez badacza 5-punktowej skali prestiżu. Pyta ni e to jest w w y s ok im stopniu. op er at yw ne (93,6% od p o w i e d z i istotnych). R e s p o n de nc i, kt ór z y rea go w a li na to pyta ni e w s p o s ó b nie p r z y n o s z ę c y p os zu ki w a ne j informacji, czę st o p r z y z n a w a l i się do tego, że p y t an ia nie r o z u m i a j ę 3 0 . T r u d -ność s p r a w ia ło tu zap e w n e użyte w pyta ni u o k r e śl en ie "poważanie zawodu w społeczeń st w i e" .

Nie m a m y na to e m p i r y cz ne go p ot w i er dz en ia , lecz w y da j e nam się, że w ś r ód od p o w i ed zi is totnych w i el e Jest takich, które nie

S9 trafne, ponadto sędzimy, iż e f e ktywność tego p y t an ia Jest

niska - jak w s z y s t k i c h pytań, w których używa się term in ów teoretycz ny ch i ró w n oc ze śn ie p r e z e n t u j e respon de nt om gotowe w a r i a n -ty odpowiedzi.

6. Ocena pytań o wizję s t r u k t u r y społeczne.1

JUfc... . . ...кашюи i i и»-ждет mai ilu жг.ицил ui.iumi imir u iła a o a rn виютя я яа а а

Зак pamiętamy, p y t a n i a o w i zję s t r u k t u r y społecznej p o d z i e -l i -l i śm y na dwie podgrupy. Z a j m i e m y się teraz o m ó w i e n i e m pytań Z p o d g r u p y p i e r w s z e j , tzn. p y tań X i XI.

P y ta ni e X miało ustalić, czy respondent w idzi świat s p o ł e c z -ny jeko zr óż nicowa-ny, czy też jako Jednorodny. O e śl i b a d an y p o s t r ze ga ł w y r aź ni e jakieś z ró żn ic ow an ia , z a d aw an o mu pytanie XI. C e l om tego pytania było stwierdzenie. Jak zr óż n i c o w a n i e p r z e d s t a w i a sif w o c zac h respondenta, p więc jakie pos tr ze ga grupy, w a r s t w y czy klasy s p o łeczne i w e dl e jaki ch kr y t e r i ó w je wyróżnia.

pytanie XI do p y tań otwartych. Oba z a l i czone z o stały do grupy pytań bardzo trudnych, przede w s z y etkim dlatego, że w y s t ę p o w a ł y w nich terminy teoretyczne " (“g r u p y , warstwy, klasy społeczne"), a także dlatego, ża u f o r mowanie stanowiska i o d p o wiedzi wymagało por ó w n y w a n i a i u o g ó lniania większej liczby obserwacji J e d n o s t k o -wych. Ponadto p y tanie X o d z n aczało się znacznę długością, zaś pytanie XI żądało n a r r a c j i ^ 1 .

A n k i e t e r z y w pytaniu X popełniali liczne b ł ędy polegające na braku p o w t ó rzenia pytania po odpo w i e d z i a c h częściowych, na s u -gestii w sytuacjach, gdy respondent wahał się, który punkt

kafe-• 32 terii wybrać .

W odpowiedzi na pytanie X u z y s k a l i ś m y 0 2 , 8 % odpowiedzi istotnych. Pytanie to w ięc można uznać za średnio operatywne. O c e -na jego efektywności oparte Jest wy ł ę c z n i e na danych z wywiadu o wywiadzie, a więc nie jest dos t a t e c z n i e pewna. W świetlo taj

techniki w e r y f i kacyjnej za p r a w idłowe uznać nożna ok, 7 0% o d p o -wiedzi.

Na pytanie XI o d p o w i a d a ł o tylko 47 osób. P o z o s t a ł y m respon-dentom nie było ono zadawane na skutek obowi ą z u j ą c y c h prz y p o przednim pytaniu reguł p r z e j ś c i a . A n a l i z u j ą c odpowiedzi na to p y tanie, stwierdzamy, iż 10 osób (co stanowi ponad 21 % ogółu o d p o wiadających) ud z i e l i ł o od p o w i e d z i nieistotnych. O s o b y te nie p o -trafiły w s k a z a ć żadnych grup, w a r s t w lub klas społecznych, mimo iż w p o p r zednim pytaniu stwierdziły, że takowe w y r aźnie poetrzu-

gaj$. \ O s o b y u d z i e l a j ą c e o d p o w i e d z i i s t o t n y c h w s k a z y w a ł y p o d z i a ł y w e d ł u g j e d n e g o b ą d ź k i l k u k r y t e r i ó w . O k a z a ł o s i ę j e d n a ł ' , ż e p o s i a d a n y p r z e z b a d a n y c h o b r a z s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j j e s t s t o s u n k o -wo p r o s t y o r a z ż e n a c z ę ś c i e j u w z g l ę d n i a on t y l k o j e d n o k r y t e -r i um p o d z i a ł u . N a j c z ę ś c i e j ( 2 0 p -r z y p a d k ó w ) w s k a z y w a n y był p o -d z i a ł s p o ł e c z e ń s t w a w e -d ł u g k t ó r e g o ś z k r y t e r i ó w s t r a t y f i k a c y i - n y c h , n p . z a w o d u , w y k s z t a ł c e n i a , p o z i o m u z a m o ż n o ś c i i t p . , v nast ęp ne j z a ś k o l e j n o ś c i k l a s y c z n y p o d z i a ł s p o ł e c z e ń s t w a s s i n t e l i g e n c j ę , r o b o t n i k ó w i c h ł o p ó w - 17 p r z y p a d k ó w , Na p : ’Tin* w e d l e p r z y n a l e ż n o ś c i p a r t y j n e j , s t o s u n k u do w i a r y i к r - * w - i ' * w a r t o ś c i ują c o - m o r a l n y c h b a d a n i w s k a z y w a l i 3 razy. 3 Ï T K o s t o c k i . o p . . c i t .

f

Z a j m i j m y się z kolei p y t a n i a m i za l i c z o n y m i do drugiej p o d -g r u p y tzn. pyt an ia m i XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, (l-7). IV p y t a ni u XII starano się ustalić opinię res p o nd en ta na temat tego,, czy w Pols ce realizo w a na Jest zasad a równych szans ż y ciowych, h i e z a l e ż n i e od p o c h o d z e n i a społecznego. P y t a n i e to m i a -ło p r o s t ą str uk tu rę pyt an ia d y c ho to m i cz ne go . Z o s t a ł o ono z a l i -czono do p ytań trudnych, m. in. ze w z g l ęd u na p o s ł u g i w a n i e się w nim terminem “ równość szans życ io w y ch " d o ś ć , r z a d k o w y s t ę p u j ą -cym w m owie potocznej oraz terminem "pocho dz en ie sp o łe cz ne " .któ-ry może mieć dla re sp on de nt a z n a c ze ni e odrębne od p r z y j ę te go p r z ez badacza. T r u d n o ś ć tego p y t a n i a w i ąz a ć aię może również z tym, iż u dz i e l e n i e przemy śl an ej o d p o w i e d z i w ym a g a tu u o g ó l ni en ia większej liczb y j e d n o s t r o n n y c h o b s e r w a c j i 3 3 .

O p e r a t y w n o ś ć pyta ni a jest w y so ka i k s z t a łt uj e się na takim samym poziOBie jak w ba da ni ac h w e r y f i k a c y j n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h przez nas we W ł o c ł a w k u (90,1% o d p o w i e d z i istotnych). O d p o w i e d z i p ra w i d ł o w e i zgodne, a w ię c p r z y p u s z c z a l n i e trafne, stanowią 4 9 ^ w s z y s t k i c h odpowiedzi. E f e k t y w n o ś ć p y t an ia jest wyżs za niż w b a d a ni ac h w ł o c ł a w s ki ch , gdzie za trafne u z n a l i ś m y tylko 3 5 % odpowiedzi. W i ą z a ć się to może z tym, że w b a d a n i a c h włocław-' skich r e s p o nd en tam i byli w y ł ą c z n i e robotnicy, p o d cz as gdy w obec ny ch b a d a n ia ch u c z e s t n i c z y l i również inteligenci.

Pyta ni e XIII - z ka fe te ri ą - d o t y c z y ł o opinii respon de nt a na temat c z y n n i k ó w - w a r u n k u j ą c y c h z d o b yc ie w y s o k i e g o miej sc a w s p o -łeczeństwie, C z y n n i k i te z o s t a ł y z as u g e r o w a n e p r z ez badacza, zaś respondent z a p o z n a w a ł się z ni m i dzięki karcie pytania. Z a d a n ie b a d a n e g o p o l e g a ł o na d o k o n an iu w yb o r u trzech p u n k t ó w k a f e te ri i i u sz e r e g o w a n i u ich w e d łu g ważności. Pyta ni e to zost ał o z a l i cz on e do g r up y b a r d z o trudnych ze wzg lę du na dłu go ść części ew okatyw- n e j , k o n i e c z n o ś ć w ł a ś c i w e g o ro zu mienia zwrot u "wysokie miej sc e w sp o ł e c z e ń s t w i e " oraz z ł o ż on oś ć z a d a n io w ą (wyb ó r i ra ng owanie czynników)''4 . A n k i e t e r z y p o p e ł n i a l i tu błędy p ol e g a j ą c e na nie- o ć c z y t yw a n i u czę ś c i pyt an ia zawiera ją ce j p o l e c e n i e d o k o na ni a w y boru i s z e r e g o w a n i a w y b r a n y c h czynników. M ogło to u t r u d n i a ć z r o -z um i e n i e pr-ze -z r e s p o n d e n t ó w -za da nia, jakie s t a w ia ło to pytanie.

•

R o s t o c k i , op. cit.

S t w i e r d z i l i ś m y też, że n i e k t ó r z y a n k i e t e r z y ch cąc u ł a t w i ć to z a -danie su ge rowali bad an ym o d p o w i ed zi - wprost bądź p o p r ze z n i e -do zw o lo ne w y j a ś n i e n i a 3'’. O p e r a t y w n o ś ć tego pyt an ia Jest wyso ka - uz ys ka n o 9 4 , 6 % od p o w ie dz i istotnych. W y da je eię jednak, iż więż ę się ona w jaki m ś s t o p n iu z n i e p r a w i d ł o w y m i z a c h o w a n i a m i a n k i e t e -rów. Ef e k t y w n o ś ć tego pytania nie była sprawdzana.

Pyta ni e XIV - z a m k ni ęt e typu r o z s t r z yg ni ęc ia - m iało na celu w y d o b y c i e opinii respon de nt a na temat tego, c z y w n a sz ym s p o ł e cz eń st w i e pre st iż j e d n o et ki jest u z a l e ż n i o n y od jej zarobków. Z a l i c z y l i ś m y je do grupy pyt ań trudnych ze wzgl ęd u na s k o m p l i k o w a -ną budowę gr amatycz-ną, w y st ę p o w a n i e terminu te or e t y c z n e g o ("po-ważanie"), który - co więcej - może mieć inne z n a c z en ie dla r e s-pon de nt a niż dla badacza, k o n i e cz no ść u o g ó l n i a n i a większej l ic z-by Je dn o s t k o w y c h o b s e r w a c j i 3^.

•V o d p o w ie dz i na to p ytanie u z y sk an o 9 1 , 1 % o d p o w i e d z i i s t o t -nych, co oznacza w y so ką o p e r a ty w n oś ć tego pytania. W ś ró d o d p o -wiedz i n i e i s t o t n y c h zwraca uwagę znaczna ilość o d p o w i ed zi typu k o r e k cy jn eg o k w e s t i o n u j ą c y c h z a ł o że ni e m e r y t o r y c z n e pytania oraz odpowie dz i św ia d c z ą c y c h o n i e z r o z u m i e n i u treści p y t a n i a 3 7 . P r z y -p u s z c z a m y w związku z tym, że e fe k t y w n o ś ć tego pyta ni a nie Jest wysoka, choć nie m o ż e m y tego p r z e k o n a n i a p o t w i e r d z i ć e m p i r yc zn ie (p yt an ie to nie było p r ze z nas objęte a n a l i z a m i weryfikacyjnymi),

Pytania XV, XVI, XVII do t y c z y ł y opinii r es p o nd en ta na temat w y s t ę p o w a n i a w nasz ym s p o ł e c z e ń s t w i e nie ch ęc i i k o n f l i k t ó w m i ę -d zy lu-dźmi na tle różnic w cech ac h p o ł o ż e n i a s p ołecznego. W s z y st ki e należą do pytań z am k n i ę t y c h ze skalą. Z a l i c z y l i ś m y . je do p y ta ń trudnych, bior ąc pod uwagę ich długość, skompli ko w a ną budowę g r a m at yc zn ą oraz k o n i ec zn oś ć d o k o n yw an ia u o g ó l n i e ń

pew-38

nej licz b y j e d n o s t k o w y c h o b s e rw ac ji . A n k i e t e r o m p ytania te nie 39

sp rawiają trudności . R e s p o n d e n c i mają t ru dności z z a p a m i ę t a -niem tych pytań i u d z i e l e n i e m o d p o w i ed zi w k a t e g o r i a c h p r ze w i

-35 K i s t e l s k i , op. cit. •7C R o s t o c k i , op. cit. К u b i а к , o p . c i t . 7 0 R o s t o c k i , o p . с i t .

d z i a ny ch przez badacza. Po p i e r w s z y m o d c z y ta ni u pyt an ia z g ł a s z a -ją p r o ś b y o Jego p o w t ó r z e n i e “^ , D ość często u d z i e l a j ą o d p o w ie dz i części ow yc h, co w s k a z y w a ł o b y na to, że s t o so wa na w tych p y t a -niach skala Jest dla nich zbyt "czuła"4 1 1

O p e r a t y w n o ś ć tych p ytań p r z e d s t a w i a się na stępująco: - p y t a n i e XV - 88,7%,

- pytanie XVI - .92,1%,

- p y t a n i e XVII - 9 7 , 0 % odp ow ie dz i istotnych i może być uzna-* na za wysokę.

Sp r a w d z a n a była przez nas w y ł ę c z n i e e f e k t y w n o ś ć pytania XVIII, Za trafne uznać m o ż e m y 4 5 , 7 % od po wi ed zi na to p y t a n i e . ‘W y -daje nam się, że e fe k t y w n o ś ć pyt an ia XV i pytania XVI k s z t a ł t u -je się p o d o bn ie - ze w z g lę du na d o k ł ad ni e tę sarnę f ormalnę p o -stać tych pytań, a także z uwagi na ten sam, Jak się zdaje, s t o -pień tru dn oś ci dla respondentów.

P y t a n i e XVIII - za mknięte ze skalę - d o t y c zy ło p o s t r z e g a n i a k o n f l i k t ó w i n i e c hę ci między, grupami w y r ó ż n i o n y m i ze wzgl ęd u na rozmaite c e c h y po ł o ż e n i a społecznego. Z a l i c z y l i ś m y je do pytań

АО

łatwych . P y t a ni e to było p r z e d s t a w i o n e w k w e s t i o n a r i u s z u w formie tabelki, Jednak i ns tr uk cj a n ak azywała a n k i e t e r o m z a d a w a nie siedmiu o d r ę b ny ch pytań, d o t y c z ę c y c h siedmiu kol ej no o c e n i a -nych a s p e k t ó w bada ne go problemu. P y t an ie XVIII traktować więc można jako z e s t a w siedmiu pyta ń p o w i ą z a n y c h problemowo.

O p e r a t y w n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h p ytań tego zes ta wu p r z e d s ta wi a się zn ac z n i e gorzej niż innych py tań zaliczo;.-, l h do tej grupy i vVynooi: ' - p y t a n i e X V I I I . 1 --8 7, 7% , - pyt а л i e X V I I I . 2 - 75,9%, - ■ . le X V I I I . 3 - 79,0%, g r a n i e XVII 1.4 - 74,4%, - p y t an ie X V I I I . -3 - 76,4%, - p y t a n i e X V I I I . 6 - 78,3%, - p y t a n i è X V I I I . 7 - 7 4 , 9 % o d p o w i e d z i istotnych.

Ich ni ższa o p e r a t y w n o ś ć jest w zn ac zn ej n>ierże w y n i k i e m

błę-Afj

-

'

К

,

dów a n k i e t e r s k i c h po p e ł n i o n y c h zar ów no p rz y o d c z y t ywa ni u pytania (nieodczy ty w a nie skali p rzy każ dy m punkcie), jak i p r z y zapisie odpowiedzi (brak sondażu prz y o d p o w iedziach c z ę ś c i o w y c h ) 4 3 .

O c eny e f e k tywności pytania XVIII nie p r z e p r o w adzaliśmy. W y d o -je aię nara -jednak, iż k s z t ałtuje się ona no p o d obnym poziomie Jak e f e k tywność pytani« XVII (ta sama formalna postóć pytań, ten sam s t o pień ich t rudności-dla respondent ów 1.

7. Uwa^i końcowe

* f

Przep r o w a d z o n a analiza potw i e r d z i ł a sensowność przyjętych k r y t e r i ó w oceny pyton, ponfe.vai okazało się, żo pytania mogg charak t e r y z o w a ć 3ię takim samym stopniem o peratywności i o d m i e n -nym stopniem efek t y w n o ś c i (np. p y t anie I i p y t anie V).

Pytania były r o z p a trywane w podgrupach wyr ó ż n i o n y c h ze w z g l ę -du na rodzaj j e d n o s t k o w y c h informacji p o s z u k i w a n y c h przez b a d a -cza. Przypus z c z a l i ś m y , iż pytanie z g r upy pierwszej - t z w .iden-tyfikacyjne - będg o d z n a c z a ł y aię wyższym s t o pniom oporatyy/ności i e f e k t ywłości niż pytania z grup pozostałych. P r z y p u s z c z e n i e to nie zostało w pełni potwierdzone. T y lko dwa pytania - I i It. - okazały się zarówno w y soce operatywne, jak i efektywne. P o z o s t a łe pytania z tej g r upy o zarobki o d z n aczaj? się wysokim s t o p -niem o p e r a t y w n o ś c i i niskim s t o p n i e m efektywności, podobnio jak pytania z grupy tzw. p y tań f.u toidontyf ikacyjnych. Pytania o p o -siadany przez respondenta wizję s t r u k t u r y społecznej różnig się m i ędzy sob? znacznie ze względu na stopień oper a t y w n o ś c i Cod 74 , do 97,0/j o d p o wiedzi istotnych). S p r a w d z a l i ś m y efe k t y w n o ś ć tylko trzech pytań z tej grupy, p r z y czym ocena jednego nich nie jest dos t a t e c z n i e pewna. Trudno w zwigzku z tym o Jakieś b a r -dziej pewne, o g ó l n iejsze stw i e r d z e n i a na temat efektywności pytań o wizję st r u k t u r y społecznej. M a m y jednak p o d s t a w y aby sedzii, że e f e k tywność ta jest niska, a ,v każdym razie niższa niż rariiaisaj? badacze.

W świetle d o t y c h c z a s o w y c h rozważań uza s a d n i o n e wydaje się