Kalendarium wydarzeñ Pañstwowego Instytutu Geologicznego 1919–2009
Halina Urban
1, Marek Graniczny
11918 — Profesor Józef Morozewicz (ryc.1) na posiedzeniu Akademii Umie-jêtnoœci w Krako-wie, w referacie Przyroda Polska wobec zadañ go-spodarczych pañ-stwa Polskiego, wskaza³ na ko-niecznoœæ utworzenia polskiego, pañstwowego instytutu geologicznego. Projekt pierwszego statu-tu by³ gotowy 15 lipca i zosta³ przedstawiony przez Sekcjê Górniczo-Hutnicz¹ Ministerstwa Przemys³u i Handlu. Zgodnie z tym projektem instytut podlega³by nadzorowi ministerstwa, nie wchodz¹c jednoczeœnie w jego sk³ad.
1919 — W Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Pol-skiej 3 kwietnia zosta³ z³o¿ony Wniosek nag³y [...] w sprawie niezw³ocznego uruchomienia Pañstwo-wego Instytutu geologicznego i powo³ania doñ fachowych geologów (druk nr 313). Wniosek tego samego dnia zosta³ skierowany do sejmowej komi-sji skarbowo-bud¿etowej, która obradowa³a 16 maja 1919 r. podczas 43. posiedzenia Sejmu Ustawo-dawczego RP (ryc. 2).
— Pañstwowy Instytut Geologiczny, jako urz¹d prze-znaczony do badania bogactw kopalnych Rzeczy-pospolitej, zosta³ otwarty 7 maja przez ówczes-nego ministra przemys³u i handlu dr. Kazimierza H¹ciê (pe³ni³ tê funkcjê w rz¹dzie Ignacego Pade-rewskiego od 16 stycznia do 12 sierpnia 1919 r.), wobec licznego grona przedstawicieli nauk przy-rodniczych, górnictwa i osób zaproszonych. Uro-czystoœæ odby³a siê w prowizorycznym lokalu
instytutu w Warszawie — w Pa³acu Staszica (ul. No-wy Œwiat 72, III piêtro).
— Wniosek pos³a Radziszewskiego, wzywaj¹cy do bezzw³ocznego uruchomienia polskiego Instytutu Geologicznego, 30 maja zosta³ przyjêty bez dys-kusji uchwa³¹ Sejmu Ustawodawczego (Monitor Polski nr 120 z 31 maja).
1920 — Minister przemys³u i handlu, któremu podle-ga³ instytut, powo³a³ komisj¹ statutow¹, z³o¿on¹ z przedstawiciela Sekcji Górniczo-Hutniczej mini-sterstwa — in¿. M. £empickiego, dwóch praw-ników — mecenasa K. Koz³owskiego i radcy A. Bobieckiego oraz p.o. dyrektora instytutu — prof. Józefa Moroze-wicza. Komisja ta, wychodz¹c od proje-ktu statutu zapropo-nowanego w 1919 r. przez Radê Instytutu, dokona³a zmian i przedstawi³a nowy projekt ministrowi przemys³u i handlu, który przes³a³ go Radzie Ministrów do zatwierdzenia, co sta³o siê 1 paŸdziernika. Prezydent Rady Mi-nistrów przed wnie-sieniem tej sprawy pod obrady gabine-tu za¿¹da³ dodatko-wych informacji od ministra przemys³u i handlu dotycz¹cych projektu tzw. etatu osobowego instytutu (pismo z 22 paŸdziernika). 1921 — Minister przemys³u i handlu
przed³o¿y³ premierowi motywy uzasadniaj¹ce potrzebê utrzymy-wania Instytutu Geologicznego przez pañstwo, nawi¹zuj¹c do opinii Sejmu Ustawodawczego z 1919 r. Jednoczeœnie zosta³ przes³any projekt etatów i bud¿et instytutu, sprawdzony i uzgodnio-ny przez Ministerstwo Skarbu. Ostatecznie statut Pañstwowego Instytutu Geologicznego zosta³ zatwierdzony Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z 28 lutego (Monitor Polski nr 65 z 21 marca). Statut uzale¿nia³ instytut pod wzglêdem organizacyjnym bezpo-œrednio od Ministerstwa Prze-mys³u i Handlu, jakkolwiek
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa, halina.urban@pgi.gov.pl, marek.graniczny@pgi.gov.pl H. Urban M. Graniczny
Ryc. 1. Józef Morozewicz, inicjator
utworzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego
Ryc. 2. Wniosek poselski dotycz¹cy powo³ania Pañstwowego Instytutu Geologicznego
przyznawa³ dyrektorowi instytutu prawo samo-dzielnego dysponowania bud¿etem.
— 9 maja powo³ano formalnie profesora Józefa Moro-zewicza na stanowisko dyrektora PIG. Nominacjê podpisali Józef Pi³sudski (naczelnik pañstwa), Wincenty Witos (prezydent Rady Ministrów) oraz Stefan Przanowski (minister przemys³u i handlu). — Logicznym nastêpstwem zatwierdzenia w tym¿e
roku statutu by³o zatwierdzenie przez Radê Mini-strów sk³adu osobowego PIG, co nast¹pi³o 20 czerw-ca, po uprzednim formalnoprawnym uzgodnieniu nades³anego projektu przez Komisjê Oszczêdno-œciow¹ i Departament Bud¿etowy Ministerstwa Skarbu.
1923 — Rozpoczêcie budowy siedziby instytutu (ryc. 3). 1926 — Oddanie do u¿ytku pierwszego budynku PIG
(pawilon B).
1927 — Struktura organizacyjna PIG zosta³a zmieniona Rozporz¹dzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 czerwca o Pañstwowym Instytucie Geo-logicznym (Dz.U. nr 65, poz. 574), na podstawie którego zosta³ wydany statut PIG, og³oszony nastêp-nie w Monitorze Polskim z 13 sierpnia (nr 184, poz. 466).
1930 — Oddanie do u¿ytku czêœci gmachu g³ównego i ostateczna wyprowadzka instytutu z Pa³acu Sta-szica (ryc. 4).
1936 — Ukoñczenie budowy gmachu g³ównego Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego.
1937 — Minister przemys³u i handlu powo³a³ Komitet Reorganizacyjny Instytutu Geologicznego. Komi-tet spotka³ siê 3 razy (24 lutego, 15 i 22 marca). Gremium to postulowa³o PIG: jako instytucjê sta³¹ i sprê¿yst¹, zdoln¹ do wykonywania le¿¹cych na niej ci¹g³ych zadañ na dalsz¹ przysz³oœæ i innych wynikaj¹cych z obecnych potrzeb gospodarczych kraju.
1938 — Komitet Reorganizacyjny zosta³ przekszta³cony w Tymczasow¹ Radê Geologiczn¹, prezydent Rzeczypospolitej zaœ 31 marca wyda³ dekret o pañstwowej s³u¿bie geologicznej (Dz.U. nr 22, poz. 193). Organami sprawuj¹cymi podstawow¹
s³u¿bê geologiczn¹ by³y Pañstwowa Rada Geolo-giczna i Pañstwowy Instytut Geologiczny. — Statutow¹ organizacjê instytutu okreœla³o
zarz¹dzenie ministra przemys³u i handlu z 7 kwiet-nia o ustaleniu statutu PIG (MP nr 91, poz. 206). Na podstawie tego zarz¹dzenia zosta³o utworzo-nych 11 komórek organizacyjutworzo-nych: Wydzia³ Wêgli, Wydzia³ Nafty, Gazu i Soli, Wydzia³ Surowców Mineralnych, Wydzia³ Muzealny, Zak³ad Geofi-zyki Stosowanej, Pracownia Petrograficzna i Badañ Specjalnych, Pracownia Chemiczna, Oddzia³
Ryc. 4. Budowa gmachu PIG, lata 30. XX w. Ryc. 3. Projekt gmachu PIG (budynek C) opracowany przez M. Lalewicza
Rejestracji Kopalin U¿ytecznych, Techniczna Redakcja Wydawnictw i Kreœlarnia, Biblioteka oraz Referat Administracyjny.
1939 — Wysi³ki i starania dyrektora oraz pracowników na rzecz rozwoju instytutu zosta³y przerwane 1 wrze-œnia w zwi¹zku z rozpoczêciem dzia³añ wojen-nych. Personel instytutu, na ustne polecenie ministra przemys³u i handlu, 6 wrzeœnia zosta³ ewakuowany z Warszawy. W siedzibie instytutu pozosta³a nieliczna grupa tych, którzy mieli rozto-czyæ opiekê nad zbiorami, gmachem oraz maj¹tkiem instytutu. Dotychczasowy dyrektor prof. dr in¿. Karol Bohdanowicz przekaza³ obo-wi¹zki dyrektora dr. Józefowi Zwierzyckiemu. — 18 wrzeœnia na gmach PIG spad³a pierwsza bomba. 1940 — W po³owie paŸdziernika przybyli do Warszawy
dwaj pracownicy berliñskiego Amt für Bodenfor-schung — prof. W. Paeckelmann i dr Barnitzke, którzy dokonali sekwestracji budynku i maj¹tku instytutu, celem wywiezienia wszystkiego, co ocala³o. Po zapoznaniu siê ze stanem zniszczeñ wyst¹pili oni z propozycj¹ wznowienia pracy przez polski personel. W listopa-dzie do instytutu powróci³a wiêkszoœæ pracowników. 1941 — W kwietniu nast¹pi³a reorganizacja instytu-tu przez w³adze oku-pacyjne. Zmieniono jego nazwê na Amt für Bodenforschung, a centralê ustano-wiono w Krakowie (ryc. 5). Nowym dyrektorem jednostki zosta³ prof. R. Brink-mann. G³ówny nacisk w badaniach geolo-gicznych skierowano na kartografiê geolo-giczn¹ i rejestracjê z³ó¿ surowców mine-ralnych.
— Nie wszystkie wyniki badañ polscy
geolo-dzy ujawniali. Oprócz oficjalnej dokumentacji prowadzono te¿ drug¹ — ukryt¹. Z inicjatywy dr. E. Rühlego (pseudonim Gozdawa, Zawrat) pra-cownicy PIG (Amt für Bodenforschung) zbierali i opracowywali materia³y kartograficzne oraz mapy w skali 1 : 300 000, które dostarczali potajemnie S³u¿bie Geograficznej KG AK Schronisko dla oddzia³ów partyzanckich i dywersyjnych.
1944 — Od kwietnia kierownictwo jednostki przej¹³ prof. W.E. Petraschek.
Ryc. 5. Siedziba PIG — Amt für Bodenforschung w czasie oku -pacji — w Krakowie przy ul. Kochanowskiego 5 (zdjêcie wspó³czesne)
Ryc. 6. Zarz¹dzenie Ministra Przemys³u RP dotycz¹ce przejêcia
przez PIG terenu pomiêdzy ul. Rakowieck¹ i Wiœniow¹ w Warsza-wie (3 marca 1945 r.)
— Siedziba Pañstwowego Instytutu Geologicznego na ul. Rakowieckiej po-dzieli³a tragiczny los War-szawy w trakcie Powsta-nia Warszawskiego latem i jesieni¹. Po wywiezieniu pracowników instytutu do obozu w Pruszkowie roz-poczê³a siê grabie¿ bu-dynków PIG przez Niem-ców, którzy przyst¹pili na-stêpnie do ich wypalania. 1945 — Wznowienie dzia³alnoœci instytutu w Warszawie po wojnie by³o niemo¿liwe. Najwa¿niejsze wydarze-nia zaczê³y rozgrywaæ siê w Krakowie, który od 18 stycznia by³ wolny od okupacji niemieckiej. Geo-lodzy, pracuj¹cy w trak-cie okupacji w Amt für
Bodenforschung, przy ul. Kochanowskiego 5 wywie-sili 20 stycznia informacjê, ¿e mieœci siê tutaj Pol-ski Instytut Geologiczny.
— PIG zosta³ ponownie powo³any zarz¹dzeniem mini-stra przemys³u Hilarego Minca z 3 marca, zgodnie z przedwojennym dekretem prezydenta Rzeczypo-spolitej z 31 marca 1938 r. o pañstwowej s³u¿bie geologicznej i innymi zarz¹dzeniami ministra przemys³u (m.in. z 7 kwietnia 1939 r.) (ryc. 6, 7). W Warszawie przyst¹piono do odbudowy instytutu. 1946 — Utworzenie Górnoœl¹skiej Stacji Terenowej w
Cze-ladzi.
— We wrzeœniu dyrekcja PIG zosta³a przeniesiona z Krakowa do Warszawy.
1947 — 3 lutego ukaza³ siê dekret Rady Ministrów o pañ-stwowej s³u¿bie geologicznej (Dz.U. nr 17, poz. 68), pozostawiaj¹cy bez zmian kompetencje PIG z 1938 r. — 1 maja nast¹pi³o otwarcie odbudowanego gmachu
PIG w Warszawie (budynek C).
— Utworzenie Karpackiej Stacji Terenowej w Krako-wie, która zosta³a póŸniej przekszta³cona w Oddzia³ Karpacki.
1948 — Rozpoczêcie budowy nowego biura PIG (ryc. 8). — Utworzenie Œwiêtokrzyskiej Stacji Terenowej
w Kielcach.
1949 — Nadzór nad dzia³alnoœci¹ pañstwowej s³u¿by geo-logicznej przejmuje Ministerstwo Górnictwa. 1951 — Utworzenie Dolnoœl¹skiej Stacji Terenowej we
Wroc³awiu.
— 8 paŸdziernika dekretem Rady Ministrów o pañ-stwowej s³u¿bie geologicznej zostaje powo³any Centralny Urz¹d Geologii i zniesiony Pañstwowy Instytut Geologiczny (Dz.U. nr 52, poz. 369). 1952 — Na mocy uchwa³y Rady Ministrów (nr 391) z 14
ma-ja zostaje utworzony Instytut Geologiczny (MP nr A-65, poz. 995). Zmienia siê tylko nazwa, gdy¿ siedziba, pracownicy i zadania pozostaj¹ te same (ryc. 9). — Oddanie do u¿ytku najm³odszego budynku PIG
w Warszawie.
1961 — W styczniu Stacja Górœl¹ska przenios³a siê do no-wego budynku w Sosnowcu. 1964 — Powo³anie Pracowni Geo-logii Wybrze¿a Morskiego i Pomorza Zachodniego w Szczecinie.
1965 — 1 maja Stacja Górnoœl¹ska zarz¹dzeniem dyrekcji in-stytutu zostaje przemiano-wana na Oddzia³ Górno-œl¹ski.
— Stacja Dolnoœl¹ska zarz¹-dzeniem dyrektora insty-tutu zostaje przemianowa-na przemianowa-na Oddzia³ Dolnoœl¹ski, Œwiêtokrzyska Stacja Tere-nowa zaœ na Oddzia³ Œwiêto-krzyski.
1968 — Powo³anie Pracowni Geo-logii Ba³tyku.
1977 — Utworzenie Oddzia³u Geo-logii Morza w Sopocie.
Ryc. 9. Fragmenty elewacji gmachów PIG (lata 60. XX w.)
1985 — Reorganizacja pañstwowej s³u¿by geologicznej oraz zatwierdzenie Ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (Dz.U. nr 36, poz. 170). Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej rozwi¹za³ Centralny Urz¹d Geologii, podporz¹dko-wuj¹c pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹ nowo utworzo-nemu Ministerstwu Ochrony Œrodowiska i Zasobów Naturalnych. Instytut Geologiczny podlega³ Depar-tamentowi Nauki i Planowania.
1986 — Ju¿ wczeœniej podejmowano wiele prób przywró-cenia pierwotnej nazwy instytutu. 24 lipca dyrekcja Instytutu Geologicznego zwróci³a siê do Obywate-la Ministra Ochrony Œrodowiska i Zasobów Natu-ralnych prof. Stefana Jarzêbowskiego z uprzejm¹ proœb¹ o nadanie Instytutowi Geologicznemu nazwy w brzmieniu Pañstwowy Instytut Geologicz-ny. Pod tak¹ nazw¹ Instytut dzia³a³ przez okres ponad 30 lat, maj¹c w tym czasie znacz¹ce dla gospodarki kraju osi¹gniêcia w zakresie badañ naukowych i ich praktycznego zastosowania, to jest od momentu powo³ania w 1919 r. do 1952 r. 1987 — 19 czerwca instytucja powróci³a do nazwy
Pañ-stwowy Instytut Geologiczny, na mocy zarz¹dze-nia nr 34 MOŒiZN/GMorg-0141/87.
— Pañstwowy Instytut Geologiczny dzia³a³ na pod-stawie tej samej ustawy o jednostkach badawczo--rozwojowych. Organem nadzoruj¹cym by³o Mini-sterstwo Ochrony Œrodowiska.
1992 — Powsta³y nowe zamiejscowe placówki PIG — Samodzielna Pracownia Geologii Regionu Lubel-skiego w Lublinie i Samodzielna Pracownia Geo-logii Regionu Wielkopolskiego w Poznaniu. 1994 — Pañstwowy Instytut Geologiczny wykonuje zadania
pañstwowej s³u¿by geologicznej na mocy ustawy z 4 lutego Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. nr 27, poz. 96). Zosta³o to zawarte w dziale VI, rozdziale 1, art. 102a, pkt. 2: Wykonywanie zadañ pañstwowej s³u¿by geologicznej minister w³aœciwy do spraw
œrodowiska powierza Pañstwowemu Instytutowi Geo-logicznemu. Zadania te sformu³owano nastêpuj¹co: 1) obs³uga centralnego archiwum geologicznego, 2) prowadzenie centralnego banku danych
geo-logicznych i hydrogeogeo-logicznych,
3) przygotowanie materia³ów do bilansu zasobów kopalin i obs³uga rejestru tych zasobów, 4) koordynowanie wykonywania prac kartografii
geologicznej oraz wykonywanie prac pilota¿owych, 5) obs³uga rejestrów obszarów górniczych, 6) koordynacja zadañ w zakresie ochrony
georó¿no-rodnoœci.
— Minister ochrony œrodowiska, zasobów natural-nych i leœnictwa 30 wrzeœnia nada³ PIG nowy statut. 1995 — Pracownia w Szczecinie zosta³a podniesiona do
rangi Oddzia³u Pomorskiego.
1998 — Przeniesienie Oddzia³u Geologii Morza do nowo wybudowanej siedziby w Gdañsku-Oliwie. 2001 — Pañstwowy Instytut Geologiczny pe³ni tak¿e funkcjê
pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej. Jej zadania s¹ okreœlone w ustawie z 18 lipca Prawo wodne (Dz.U. nr 115, poz. 1229). Zgodnie z przepisami tej ustawy instytut wykonuje zadania dotycz¹ce m.in. zasobów zwyk³ych wód podziemnych, tj. o niskiej mineralizacji, wykorzystywanych do zaopatrzenia ludnoœci (wody termalne, lecznicze, zmineralizo-wane i solanki s¹ kopalinami i podlegaj¹ przepi-som ustawy Prawo geologiczne i górnicze). 2008 — Prezes Rady Ministrów Donald Tusk 16 grudnia
przedstawi³ Sejmowi RP projekt nowej ustawy Prawo geologiczne i górnicze, który ma byæ zgodny z prawem Unii Europejskiej (ryc. 10). W rozdziale 3. Pañstwowa s³u¿ba geologiczna, art. 160.1 zawarto stwierdzenie: Pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹ pe³ni Pañstwowy Instytut Geologiczny. W nowelizacji ustawy roz-szerzono zadania s³u¿by geologicznej:
1) inicjuje i koordynuje dzia³ania zmierzaj¹ce do rozpoznania budowy geologicznej kraju, w tym prac o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej, w szczególnoœci dla odnowienia bazy surowcowej kraju, ustalania zasobów z³ó¿ kopa-lin, a tak¿e dla ochrony œrodowiska;
2) prowadzi obs³ugê centralnego archiwum geo-logicznego;
3) gromadzi, przetwarza i archiwizuje dane geologiczne; 4) prowadzi bazy danych geologicznych;
5) przygotowuje materia³y w celu sporz¹dzania bilansu zasobów kopalin;
6) przygotowuje materia³y w celu przeprowadzenia przetargów na udzielenie koncesji na poszuki-wanie lub rozpoznaposzuki-wanie z³ó¿ wêglowodorów i wydobywania wêglowodorów ze z³ó¿;
7) koordynuje i wykonuje prace z zakresu kartogra-fii geologicznej oraz wykonuje prace pilota¿owe z tego zakresu;
8) prowadzi rejestr obszarów górniczych;
9) koordynuje zadania z zakresu ochrony georó¿no-rodnoœci oraz geologii œrodowiskowej.
Ustawa jest w trakcie czytania na posiedzeniach Sejmu. 2009 — Rada Ministrów, na wniosek ministerstwa œrodo-wiska, 24 lutego nada³a PIG status pañstwowego instytutu badawczego — jako 9. instytutowi w Pol-sce wœród ponad 200 JBR (ryc. 11).
Praca wp³ynê³a do redakcji 3.04.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 7.04.2009 r. Ryc. 10. Pismo premiera D. Tuska do Sejmu RP (druk
nr 1696 z 16 grudnia 2008 r.) w sprawie nowej ustawy
strona 1
strona 2 Ryc. 11. Rozporz¹dzenie Rady
Ministrów z 24 lutego 2009 r. w sprawie nadania Pañstwo-wemu Instytutowi Geologicz-nemu w Warszawie statusu pañstwowego instytutu badawczego (Dz.U. nr 45, poz. 363)
