"Zdrowa nauka" w Listach Pasterskich

(1)

Piotr Roman Gryziec

"Zdrowa nauka" w Listach

Pasterskich

Collectanea Theologica 76/4, 5-28

(2)

A R T Y K U Ł Y

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 7 6 (2 0 0 6 ) n r 4

P IO T R R O M A N G R Y Z IE C , K R A K Ó W

„ZDROWA NAUKA” W LISTACH PASTERSKICH

Listy Pasterskie1, jak powszechnie zauważają kom entatorzy, cha rakteryzują się swoistym słownictwem, odbiegającym w znacznej m ierze od słownictwa Pawiowego. Jak podaje J. Stępień, słownik LP obejm uje 848 term inów , z czego aż 306 nie występuje w pozo stałych listach św. Pawła, a po n ad 170 nie spotyka się (poza LP) w Nowym T estam encie2. P onadto istnieje wiele grup sem antycz nych, charakterystycznych dla LP, np. rodziny term inów związane z przym iotnikiem σώ φρω ν, rzeczownikiem ε ύ σ έ β ε ια czy z czasow nikiem ύ γ ια ΐν ω . T en ostatni czasownik występuje w N T 12 razy3, z czego 8 razy w LP i to wyłącznie w znaczeniu m etaforycznym w syntagmach: „zdrowa [ύ γ ια ίν ο υ σ α ] n au ka” („zdrowe słowa”) (lT m 1,10; 6,3; 2Tm 1,13; 4,3; T t 1,9; 2,1), bądź „zdrowa w iara” (Tt 1,13; 2,2), podczas gdy pozostałe cztery przypadki odnoszą się za wsze do zdrow ia fizycznego (Łk 5,31; 7,10; 15,27; 3J 2). P onadto w T t 2,8 występuje pokrew ny przym iotnik ύ γ ιή ς, który m a analo giczne znaczenie m etaforyczne, podczas gdy we wszystkich pozo stałych miejscach N T przym iotnik ten dotyczy zdrowia fizycznego4. Już ten krótki przegląd występowania wyrażenia „zdrowa n auka” w LP wskazuje, że jest to sform ułow anie bardzo charakterystyczne dla tej grupy pism NT. W niniejszym artykule zostaną przeanalizo w ane wszystkie miejsca, w których występuje to wyrażenie, zaś na końcu zostaną wyciągnięte odpow iednie wnioski5.

1 W niniejszym artykule będziem y używać zam iast ok reślen ia „Listy P aste rsk ie” sk ró tu LP. 2 Por. J. S t ę p i e ń, Listy do Tesaloniczan i Pasterskie. W stę p -p rz e k ła d - kom entarz, Pism o Św ięte N ow ego T e sta m e n tu 9, P oznań-W arszaw a 1979, s. 289.

3 Por. R. P o p o w s k i , W ielki słow nikgrecko-polski Now ego Testam entu, W arszaw a 19952 (dalej: W S G P ), s. 615.

J Tam że.

5 N ie będziem y zajm ow ać się w tym arty k u le kw estią użytego słow nictw a jak o arg u m en tu

przeciw ko autentyczności LP.

(3)

-PIOTR ROMAN GRYZIEC

Zanim jednak przejdziemy do analizy poszczególnych tekstów, kil ka słów na tem at term inu ύ γ ια ίν ω / ύ γ ιή ς w świecie greckim6. Cza sownik ύ γ ια ίν ω jest zasadniczo czasownikiem nieprzechodnim i wy raża aspekt przymiotnikowy, określający podm iot7: „być zdrowym”, „uregulowanym”, „zdrowym na umyśle”, „zdrowo myślącym”, „roz sądnym”8. Interesujący jest przykład użycia go przez Polibiusza, któ ry określeniem oi ύ γ ια ίν ο ν τ ε ς posługuje się w znaczeniu „prawo- myślni”9. Czasownik ten bardzo rzadko występował jako przechodni - w znaczeniu „uzdrawiać”, „leczyć”10. W I w. po Chr. było szeroko rozpowszechnione wśród filozofów - nauczycieli moralności - użycie tego term inu w odniesieniu do praktykowania cnót moralnych, jak i nauczania, które propagowało takie praktyki - zarówno w świecie grecko-rzymskim (Plutarch, H erodot, Epiktet i in.), jak i w judaizmie hellenistycznym (Filon z Aleksandrii, Józef Flawiusz)11. J. D. Q uinn zwraca uwagę, że być może racją zastosowania przez autora takiego wyrażenia było nie tylko jego potoczne użycie12, ale pewna analogia między zdrowiem ciała i umysłu człowieka13. W. D. M ounce zauwa ża, że użyta w LP m etafora duchowego zdrowia koresponduje z Paw iową m etaforą Kościoła jako Ciała Chrystusa14. Przymiotnik ύ γ ιή ς występuje tylko raz w LP w połączeniu z rzeczownikiem λ ό γ ο ς (Tt

6 W ięcej n a te n te m a t m ożna znaleźć w: A. J. M a 1 h e r b e, M edical Imagery in the Pasto rals, w: t e n ż e, P aul a n d the P opular Philosophers, M inneapolis 1989, s. 121-136.

’ Por. A. T . R о b e r t s о n, A G ram m ar o f the Greek New Testam ent in the Light o f Histori

cal Research, N ashville 19193, s. 1106.

8 Z. A b r a m o w i c z ó w n a (red .), Słow nik grecko-polski, t. IV , W arszaw a 1965, s. 384. Por. L. T. J о h n s о n, The First and S econd Letters to Timothy, A n ch o r Bible 35A, N ew Y ork 2001, s. 172; J. R o l o f f , D er erste B rief an Timotheus, E vangelisch-K atholischer K o m m en tar zum N T X V , N eu k irch en -V lu y n 1988, s. 78; A. T. H a n s o n , The Pastoral Epistles, New C e n  tury Bible C o m m entary, G ra n d R a p id s 1982, s. 59.

’ Przykład te n p o d a je Z . A b r a m o w i c z ó w n a (red .), Sło w n ik grecko-polski.

10 N iektórzy tłum aczą w yrażenie ύ γ ι α ί υ ο υ σ α δ ι δ α σ κ α λ ί α ja k o „uzdraw iająca n a u k a ”, co ze w zględu n a p o d a n e wyżej znaczenie nie je st przek o n u jące. T a k np. W. M i c h a e l i s ,

Pastoralbriefe u n d Gefangenschaftsbriefe: Z u r Echtheitsfrage der Pastoralbriefe, G ü terslo h

1930, s. 79n. Z . A bram ow iczów na p o d a je jedynie je d e n taki p rzypadek u D icearchusa. 11 P or. L. T. J o h n s o n, The Letters to Tim othy, s. 172.

12 Ja k tw ierdzi G. W. K n i g h t III, The Pastoral Epistles. A C om m entary on the G reek Text, New In te rn a tio n a l G re e k T e sta m e n t C o m m entary, G ra n d R a p id s 1992, s. 89.

13 J. D . Q u i n n , The L etter to Titus, A n c h o r Bible 35, N ew Y o rk 1990, s. 95. E p i k t e t ,

Dissertationes I, 2,28 o k reśla „zdrow ym ” w szystko to, co zo stało pow iedziane przez filozo

fów, uw ażanych z definicji za „zdrow ych n a um yśle” ; por. C. M a r c h e s e l l i - C a s a l e , L e

lettere pastorali, Scritti d elle origini Christiane 15, B ologna 1995, s. 114.

(4)

„ZDROWA NAUKA” W U STA CH PASTERSKICH

2,8). Tutaj sprawa wydaje się bardziej klarowna. Siownik grecko-polski podaje wiele znaczeń takiego połączenia: są to słowa „dorzecz- n e ”, „rozsądne”, „m ądre”, „pewne”, „słuszne”, „pewne”, „logiczne”. U H om era takie połączenie oznacza również słowa „słuszne”15. M oż na powiedzieć, że przymiotnik ten w LP jest term inem równoważ

nym do imiesłowu

ύγιαίνων. W

ten sposób dysponujemy dosyć sze

rokim tłem pojęciowym interesującego nas term inu. Jednak dokład ne rozpatrzenie kontekstu, w jakim został on użyty w LP, może przy czynić się do lepszego sprecyzowania jego znaczenia.

1 Tm 1,10

Po raz pierwszy wyrażenie „zdrowa nau k a”

(ύγιαίνουσα διδα

σκαλία)

występuje w

lTm

1,10. Perykopa, k tóra stanowi tło dla tego wyrażenia, obejm uje tekst 1,3-11. Charakterystyczną cechą te go fragm entu jest konfrontacja dwóch określeń, które występują na początku i na końcu perykopy: „inna n a u k a” (określenie wyrażone czasownikiem

έτεροδιδασκαλεΐν)16

(l,3 b ) oraz „zdrowa n a u k a”

(ύγιαίνουσα διδασκαλία)

(1,10). Perykopę 1,3-11 m ożna p o dzielić na cztery segmenty:

a) l,3-4a zawiera nakaz

(παραγγείλης)

powstrzym ania pew

nych ludzi przed głoszeniem nauki odm iennej od Ewangelii (por.

1,11),

któ ra określona jest jako „zajmowanie się baśniam i

[μύθοι]

i genealogiam i”;

b) l,4b-5 w term inach określających w ew nętrzne dyspozycje („czyste serce”, „dobre sum ienie”, „nieobłudna w iara”) wskazuje

na cel „nakazu”

(παραγγελία);

c) 1,6-7 dokładniej identyfikuje przeciwników, jako tych, którzy

„chcą uchodzić za nauczycieli Prawa

[νομοδιδάσκαλοι]”;

d) 1,8-11 wyjaśnia rolę Prawa z perspektywy Ew angelii17.

Z seg m en tu b) m ożna wywnioskować, że owa o d m ien n a n a uk a nie sprzyja „w iernem u kierow aniu do m em Bożym ”. W yra

ż enie

οικονομία18 θεού εν π ίσ τει

stw arza egzegetom sporo

15 Z. A b r a m o w i c z ó w n a (red .), Słow nikgrecko-polski, s. 384. 16 W ystępuje tylko w tym liście (po raz drugi w lT m 6,3). 17 Por. L. T . J o h n s o n, The Letters to Tim othy, s. 172.

18 N ie k tó re m anuskrypty (K odeks Bezy, Vetus latina, Iren e u sz, O rygenes) zam iast ο ικ ο  ν ο μ ί α m ają ο ικ ο δ ο μ ή , któ ry je s t term in e m dość częstym w listach Pawiowych.

(5)

tru d n o śc i19. O k reślen ie

εν π ΐσ τεί

stojące na końcu zd an ia w e dług niek tóry ch k o m en tato ró w należy in te rp re to w a ć przydaw- kowo, w zn aczeniu „w iern ie” lub „w ierny” (zarząd dom em B o żym )20. Sam o zaś w yrażenie

οικονομία θεού

należy rozpatryw ać w kon tek ście lT m 3,15, gdzie K ościół nazw any jest

οίκος θεοΰ

o raz T t 1,7, w którym biskup określony je s t jak o

οικονόμος

θεοΰ21. Z

zestaw ienia tych trzech tekstów m ożna wywnioskować, że w w. 4b chodzi o „w ierne kierow anie dom em Bożym ” lub „p o rz ą d e k w dom u Bożym dotyczący w iary”. W ynika z tego, że p rzestrzeg an ie „zdrow ej n a u k i” jest w aru n k iem właściwego p o rządku w K ościele, który jest B ożą rodziną. O w ocem stosow ania tej nauki je st m iłość, ja k na to w skazuje w. 5. W erset ten u k a z u je etyczny k o n tek st nak azu, co p o tw ierd za zam ieszczony w w. 9- -10 k atalo g występków. T rzeci segm ent znow u mówi o tych, k tó rzy odstąpili od właściwej nauk i (w. 6), aspirując do w ykładania Praw a, a nie m ając do tego podstaw .

W reszcie ostatn i segm ent perykopy brzm i następująco: „W ie my zaś, że Praw o jest dobre, jeśli je ktoś praw idłow o stosuje, ro zum iejąc, że Prawo nie dla spraw iedliw ego jest przeznaczone, ale dla postępujących bezpraw nie, nieposłusznych, bezbożnych i grzeszników, niegodziwców, p rofanatorów , ojcobójców, m atko- bójców, m orderców , rozpustników , hom oseksualistów , handlarzy niew olnikam i, kłamców, krzywoprzysięzców i dla popełniających cokolw iek innego, co jest sprzeczne ze z d r o w ą n a u k ą [τη ύ γ ια ιν ο υ σ η δ ιδ α σ κ α λ ία ] , zgodną z chw alebną Ew angelią b ło gosław ionego Boga, k tó ra została mi pow ierzona (1,8-11)”.22

w W śród przekładów tego wyrażenia m ożem y rozróżnić trzy grupy interpretacji. Jedni pod wpiywem zastosow ania rzeczownika w E f 1,10 widzą tu „zbawczy plan Boga zgodny z w iarą” b ąd ź „realizowany w w ierze” (np. wszystkie polskie przekłady, BJ, N E B , N R SV ); inni, opierając się n a użyciu go przez K lem ensa Aleksandryjskiego (Paed. 1,8,69; 70,1) oddają go jako „ćwicze n ie” bądź „wychowanie” w spraw ach dotyczących zbaw ienia (Heilserziehung - B auer, 1108; H. Kuhli, E W N T II, 1222; RSV ; Jerem ias, O berlinner). Trzecia g rupa kom entatorów (Spicq, Schlatter, M ounce, M arshall) opow iada się za pierw otnym znaczeniem ο ικ ο ν ο μ ία , związanym z funkcją zarządcy-adm inistratora d ó b r (ο ικ ο ν ό μ ο ς ) (Tt 1,7; Łk 16,2-4; IK o r 9,17; Kol 1,25); por. J. R o 1 o f f, Der erste B rief an Tim otheus, s. 65; L. T. Johnson, The Letters to Timothy, s. 164.

20 T a k p ro p o n u je L. T. J o h n s o n , The Letters to Tim othy, s. 173. O k reślen ie najpow  szechniej spotykane w p rzek ład ach : „zgodny z w ia rą ” d aje sens niezbyt jasny.

(6)

„ZDROWA NAUKA” W LISTACH PASTERSKICH

W powyższym fragm encie przytoczony przez a u to ra katalog wy stępków , jakim i ludzie p rzekraczają Praw o, jest przeciwstawiony „zdrowej n au ce”. K atalog ten jest zgodny z układem D ekalogu23. To, co jest przeciw ne Praw u Bożem u, jest także przeciw ne „zdro wej n a u c e ”. Człowiek, którego cechuje czyste serce, dobre sum ie nie i n ieo błu dn a w iara (w. 5) w w. 8 jest nazwany sprawiedliwym

(δίκαιος).

N atom iast z w. 10 i

11

wynika, że taki człowiek żyje, zachow ując „zdrow ą n a u k ę ” zgodną z Ew angelią. T erm in

νόμος

nie jest używany w takim znaczeniu, jak w polem icznej części Rz, gdzie Praw o jest przeciw staw iane wierze, natom iast paraleln e użycie znajdziem y w parenetycznej części tego listu, pod o bnie jak w naszym tekście, także w kontekście przykazań m oralnych D e k a logu: „K to m iłuje bliźniego, w ypełnił P raw o” (R z 13,8; por. 13,10b). W cześniej a u to r lT m w spom niał o „przykazaniu”, k tó re go celem jest m iłość (w. 5). L. T. Joh n so n twierdzi, że ostatn i w er set perykopy („zgodnie z chw alebną Ew angelią błogosław ionego B oga”) tworzy inkluzję z

παραγγελία

w w. 5, poniew aż E w ange lia także wzywa do m iłości24. W idzimy tutaj wiele relacji, k tó re p o m ogą nam ustalić treść określenia „zdrow a n a u k a ”. Z anim jed n a k przejdziem y do ostatecznej konkluzji, zatrzym ajm y się chwilę nad

term inem

διδασκαλία.

Rzeczownik δ ι δ α σ κ α λ ί α występuje w LP 15 razy na ogólną liczbę 21 przypadków użycia go w N T 25. Jed en raz term in ten jest użyty w wyrażeniu „nauka dem onów ” (1. mn. - lT m 4,1), cztero krotnie chodzi o czynność nauczania, które jest zadaniem Tym ote usza (lT m 4,13), Tytusa (Tt 2,7), bądź ogólnie - pasterzy Kościoła (lT m 5,17; 2Tm 3,16)26. W pozostałych dziesięciu przypadkach te r m in ten określa treść głoszonej nauki27. Także rozważany obecnie przypadek (lT m 1,10) należy zakwalifikować do tej grupy28. W ska zuje na to przede wszystkim kontekst:

23 Zw racają na to uwagę m.in. J. S t ę p i e ń , Listy do Tesaloniczan i Pasterskie, s. 323; J. R o - lo f f , Der erste B rief om Timotheus, s. 76; G. W. K n i g h t , The Pastora! Epistles, s. 87; С. M a r  c h e s e 11 i - С a s a I e, L e lettere pastorali, s. 107-112; I. H. M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 381.

24 Por. L. T. J ο n h s о n, The Letters to Tim othy, s. 174. 25 W SG P, s. 134.

26 W. D . M o u n с e, Pastoral Epistles, s. 42, kw alifikuje rów nież do tej grupy znaczeniow ej lT m 4,16 i 2T m 3,10.

27 T ak ie ro zró ż n ie n ie w ystępuje ta k ż e w W SG P.

(7)

PIOTR ROMAN GRYZIEC

a) opozycja wobec

έτεροδιδασκαλεΐν

(1,3) oraz tych, którzy

chcą uchodzić za

νομοδιδάσκαλοι;

b) zgodność z „wiernym kierow aniem dom em Boga” (l,4b); przykazaniem miłości (1,5) oraz Prawem właściwie stosowanym (1,8) i Ew angelią29 (1,11).

J. D. Q uinn zauważa, że term in ten w pozytywnym znaczeniu w ystępuje w LP zawsze w liczbie pojedynczej, gdyż dla au to ra li stów jedynym nauczycielem jest apostoł Paweł (nazwany jako je dyny w 1. poj.

διδάσκαλος

- w lT m 2,7 i 2Tm 1,11), podczas gdy na drugim biegunie są inni - btędnow ierczy nauczyciele, których wym ienia zawsze w liczbie m nogiej (lT m 1,7; 2Tm 4,3)30. P rzedsta w ione wyżej pow iązania każą nam widzieć w określeniu

ύγίαίνο-

υσα διδασκαλία

naukę praw ow ierną31, zgodną z Ew angelią, k tó ra prow adzi do wzajem nej miłości i służy „w iernem u kierow aniu dom em Bożym ”, będąc p rzede wszystkim zadaniem biskupa (por. T t 1,7). D latego m ożna to określenie utożsam ić z pierw otną trady cją K ościoła32, któ ra przekazuje praw ow ierną naukę i praktyczne zasady życia Kościoła33. D latego najbardziej właściwym odcieniem

znaczeniowym w yrażenia

ύγιαίνουσα διδασκαλία

wydaje się

określenie „praw ow ierna n a u k a”. Pozostaje jed n a k pytanie, jaki jest przedm iot tej nauki. N. Brox m ocno podkreśla jej antyheretyc- ki c h arak ter34. Jej norm ą jest urząd apostolski35. C. M archeselli- -Casale analizując term in

διδασκαλία

w LP dochodzi do w nio sku, że jest on synonim em

παραθήκη

(lT m 6,20) - depozytu, k tó ry zaw iera norm y wiary i postępow ania36. Cały jed n ak kontekst o d nosi się do dziedziny postaw etycznych37. Fałszywa nauka jest

prze-29 W g T t 2,10 je st to „n a u k a naszego Zbaw iciela, B o g a”. 30 P or. J. D. Q u i n n, The Letter to Titus, s. 95.

31 P or. G . W. K n i g h t , The Pastoral Epistles, s. 89: „ c o rre c t”.

32 Por. J. R o l o f f , D er erste Brief om Timotheus, s. 79; G. W. K n i g h t uw aża, że tę sam ą ideę, co δ ι δ α σ κ α λ ί α w listach Paw ia w yraża te rm in π α ρ ά δ ο σ ις / π α ρ α δ ίδ ω μ ι; por. t e n ż e , The Pastoral Epistles, s. 88.

33 Т а к N. В r o X, D ie Pastoralbriefe, R e g en sb u rg 19694, s. 108; L. O b e r 1 i n n e r, Erster Ti

motheusbrief, H e rd e rs th eo lo g isch e r K o m m en tar zum N T - U n g e k ü rz te S on d erau sg ab e,

F reib u rg -B asel-W ien 2002, s. 30.

34 Por. N. B r o x , Die Pastoralbriefe, s. 107. 35 Tam że, s. 108.

36 Por. ekskurs D idaskalia e deposito della fed e, w: C. M a r с h e s e 11 i - С a s а 1 e, L e lettere

pastorali, s. 675-679.

37 P or. G . W. K n i g h t , The Pastoral Epistles, s. 88: L. O b e r l i n n e r , Erster T im otheus

(8)

„ZDROW A NAUKA” W LISTACH PASTERSKICH

ciwstawiana „zdrowej n au ce” nie tylko dlatego, że jest błędnow ier- cza, lecz dlatego, że odwodzi od właściwego postępow ania zgodne go z Ew angelią. A u to r nie nawiązuje tutaj do żadnej prawdy wiary, która byłaby opacznie tłum aczona przez fałszywych nauczycieli (tak jak to m a miejsce w 2Tm 2,18), pisze jedynie, że postawy nie m oralne, wyliczone w katalogu w w. 9-10a, są przeciwne „zdrowej n auce” (10b). Powyższe spostrzeżenia prow adzą do wniosku, że „zdrowa n a u k a” w lT m 1,10 odnosi się do nauki m oralnej zgodnej z Ew angelią, jak ą m ają głosić autentyczni i autoryzow ani pasterze Kościoła.

1 Tm 6,3

W lT m 6,3 występują dwa wyrażenia, które m ają związek z n a

szym tem atem , mianowicie

ύγιαίνοντες λόγοι

oraz

κατ’

ευσέβειαν διδασκαλία.

W pierwszym wyrażeniu term in

λόγοι

może także oznaczać naukę38, dlatego w tłum aczeniu tekstu będzie

my używać go jako synonim u

διδασκαλία.

W kontekście poprze

dzającym (w. 1) także występuje term in

διδασκαλία.

Czy użycie tego term inu w w. 1 łączy się z w. 3 i m a wpływ na jedność tem a tyczną całego fragm entu? Przytoczmy szerszy kontekst, aby wydo być charakterystyczne dla tego fragm entu znaczenie wyrażenia „zdrowa nau k a”: ,β Ο , którzy są pod jarzm em jako niewolnicy, niech własnych panów uznają za godnych wszelkiej czci, aby imię Boga i nauka

[διδασκαλία]

nie były znieważane. 2Ci zaś, którzy m ają wierzących panów, niechaj ich nie lekceważą z tego powodu, że są braćm i, ale niech im lepiej służą, dlatego że są wierzącymi i umiłowanymi uczestnikam i dobrodziejstwa. Tego ucz

[δίδασκε]

i do tego zachęcaj!3 Jeśli ktoś naucza inaczej

[έτεροδιδασκαλεΐ]

i nie zgadza się

[προσέρχεται]

ze z d r o w y m i s ł o w a m i Pana

naszego Jezusa Chrystusa i nauką zgodną z pobożnością

[κατ’

ευσέβειαν dιδασκαλία],

4 jest nadęty, niczego nie pojm uje, lecz choruje na dociekania i słowne utarczki, z których rodzą się: zawi ści, sprzeczki, bluźnierstwa, złośliwe podejrzenia, ' ciągłe spory lu dzi o wypaczonym umyśle i pozbawionych prawdy, którzy traktują

38 W S G P , s. 369 p o d aje znaczenia te rm in u λ ό γ ο ς : „m ow a, siowo, wypowiedź, n au k a, n a uczanie, głoszenie, n a p o m n ie n ie ” itp.

(9)

pobożność jako źródło zysku. 6W ielkim zaś zyskiem jest pobożność razem z samowystarczalnością” (lT m 6,1-6).

Przypatrując się bliżej kontekstowi, zauważymy pewną dysocja- cję: z jednej strony zdrow a nauka (w. 3b) wydaje się równoznaczna z treścią, jak a jest zaw arta w dwóch pierwszych w ersetach („Tego nauczaj!”), z drugiej natom iast strony - z kontekstu następującego wynika, że ten, kto naucza inaczej

(έτεροδιδασκαλει),

jest czło wiekiem wprowadzającym zam ęt i zniekształcającym rozum ienie pobożności

(εύσέβεια). Z

tego wynikałoby, że istnieje jakiś zwią zek między „zdrową n au k ą” a pobożnością.

W ielu kom entatorów uważa, że w. 2b („Tego nauczaj i do tego zachęcaj!”) jest podsum ow aniem nauki dotyczącej relacji niewolni ków i panów (6,l-2a) i dlatego fragm ent 1,1-2 łączą w jed ną jedn ost kę literacką39. Nie brak jednak autorów, którzy w. 2b łączą z kontek stem następującym, uważając to zdanie za początek perykopy l,2b- - I I 40. G. W. Knight zauważa, że zaim ek wskazujący

ταΰτα

występu je w podobnym kontekście w lT m 4,11; 2Tm 2,14 oraz T t 2,15. W e wszystkich tych przypadkach form ula odnosi się do tego, co poprze dza, a nie do tego, co następuje41. Z kolei L. T. Johnson widzi tutaj typowy dla autora sposób przejścia od wskazań apostola dotyczą cych wspólnoty do misji spełnianej przez swojego „delegata”, jakim jest Tymoteusz. Podobnie jak w 4,11 zachęta ta jest kierowana w kontekście zagrożenia fałszywymi naukam i42. C. M archeselli-Ca- sale uważa, że zaim ek

ταΰτα

może mieć walor zarówno retrospek tywny, jak i prospektywny. Tutaj zachęta:

ταΰτα δίδασκε και

παρακάλει

jest raczej prospektywna, otw arta na tem at, który bę dzie zaraz przedstawiony: „Tego ucz, co teraz ci powiem!” Nie m oż na jed nak wykluczyć także w aloru retrospektywnego43. A. T. H a n son widzi tutaj pewien mechanizm, jaki został zastosowany przez re daktora LP, w celu połączenia różnych jednostek tematycznych w jed n ą całość44. W ydaje się, że autor stosuje takie szczególne

mo-35 T ak. m .in. Brox, O b erlin n er, K night, Stępień, B iblia Tysiąclecia.

40 T ak. m .in. H an so n , Jo h n so n , M archeselli-C asale. Z polskich tłu m aczeń taki podział sto su je Biblia P o zn ań sk a o raz R. P o p o w s k i , N ow y Testament. P rzekład ekum eniczny na

trzecie tysiąclecie, W arszaw a 2001.

41 G. W . К n i g h t, The Pastorał Epistles, s. 247. 42 L. T. J o h n s o n, The Letters to Tim othy, s. 291.

43 Por. C. M a r c h e s e l l i - C a s a l e , L e letterepastorali, s. 407. 44 Por. A. T. H a n s o n , The Pastoral Epistles, s. 104.

(10)

„ZDROWA NAUKA” W LISTACH PASTERSKICH

m enty ostrzeżenia w kontekście niebezpiecznych nauk, które mogą adresatów sprowadzić na manowce, dlatego należy zwrócić uwagę na treści następujące po tym apelu45.

A zatem w. 3 rozpoczyna nową myśl: „Jeśli ktoś naucza inaczej i nie trzym a się zdrowych słów Pana naszego Jezusa Chrystusa i na uki zgodnej z pobożnością”... N a początku w. 3 występuje czasow nik

έτεροδιδασκαλειν,

który występował także w kontekście wy rażenia „zdrowa n a u k a” w lT m 1,10. Kwestią podnoszoną przez

egzegetów jest relacja między „zdrowymi słowami

[ύγιαίνοντες

λόγοι]

P ana naszego Jezusa C hrystusa” a „nauką zgodną z poboż nością”. W edług J. Roloffa są to dwie różne sprawy. T erm in

λόγος

w lp. występuje w wielu miejscach LP, gdzie określa ogólnie treść apostolskiego kerygm atu, natom iast wyrażenie

λόγοι όι τού κυ

ρίου ημών ’Ιησού Χριστού,

jego zdaniem , odnosi się do konkret nych logiów Jezusa przekazanych przez tradycję46.

W tym kontekście określenie

ύγιαίνοντες

wskazuje na „praw dziwe, autentyczne, nieskażone” słowa Jezusa. W. D. M ounce p od kreśla, że o ile w LP Paweł zazwyczaj krytykuje postępow anie p rze ciwników, to w w. 3 zwraca się przeciwko ich doktrynie, a dopiero w. 4-5 odnoszą się do ich postępow ania. Z drugiej jed n ak strony według LP właściwa doktryna i odpow iednia praktyka życia są nie rozerw alnie ze sobą złączone47. Z daniem większości kom entatorów chodzi tu nie tyle o sprawę pochodzenia słów, ale o autorytet, na ja ki au to r się powołuje48. W ta kim razie specyfikacja

ύγιαίνοντες

oznacza po prostu, że ten, który przekazuje naukę Jezusa, jest god nym zaufania i upraw om ocnionym ich szafarzem 49.

Jak należy rozum ieć drugie charakterystyczne wyrażenie:

κατ’

εύσέβειαν διδασκαλία? N.

Brox uważa, że jest to synonim

wyra-45 Por. W . D. M o u n с e, Pastoral Epistles, s. 336.

46 Por. J. R o l o ff, D er erste B rief an Tim otheus, s. 331; G . H o l tz , D ie Pastoralbriefe, T h e  ologischer H a n d k o m m e n ta r zum N T 13, B erlin 1965, s. 133n. C. M a rc h e s e lli-C a s a le , L e

lettere pastorali, s. 409, n ie w yklucza, że a u to r pow ołuje się n a k tó rąś z E w angelii spisanych;

por. C. S p i c q , Les Epîtres Pastorales, P aris 19694, s. 557, su g e ru je naw et E w angelię Ł u k a sza, inni w skazują na Ź ró d ło Q.

47 P or. W . D . M o u n с e, Pastoral Epistles, s. 336.

48 Por. L. O b e r l i n n e r , Erster Timotheusbrief, s. 273; tam rów nież nazw iska autorów , którzy ta k ro zu m ieją to w yrażenie.

47 Z d an iem C. M a r c h e s e l l i - C a s a l e , L e lettere pastorali s. 409, użycie im iesłow u ύ γ ι α ί ν ο ν τ ε ς w skazuje n a uzdraw iający i zbaw iający c h a ra k te r tych słów, wynikający z o b ec ności królestw a Bożego. Przeciw tak iem u ro zu m ien iu por. w stęp do niniejszego artykułu.

(11)

żenią „zdrowe słowa P ana naszego Jezusa C hrystusa”50. Podobnie sądzi L. O berlinner, który uważa, że określenie „zgodna z poboż nością” charakteryzuje tę naukę jako odnoszącą się do moralności. Pierwsza charakterystyka podkreśla jej prawowierność, natom iast drugi człon wskazuje na to, że właściwa („zdrow a”) nauka prow a dzi do pobożnego i cnotliwego życia (por. lT m 2,2)51. Podobnie są dzi G. W. Knight, który widzi w wyrażeniu κ α τ ’ ε ύ σ έ β ε ια ν δ ιδ α σ κ α λ ί α doprecyzowanie zawartości (content) oraz rezultatów {re sults) postępow ania według nauki Jezusa Chrystusa52.

W tym miejscu należałoby także ustalić zaw artość sem antyczną term inu ε ύ σ έ β ε ια , który jest charakterystyczny dla LP53. Nie znaj dziemy go nigdzie poza LP oraz D ziejam i A postolskim i. Jedynie jego antonim α σ έ β ε ια oraz pokrew ny przym iotnik α σ ε β ή ς wy stępuje jeszcze w Rz (4 razy) oraz w Listach P iotra i Judy. T erm in ten oraz jego pochodne znane były w świecie greckim jako ok re ślające cześć oddaw aną bogom pogańskim , ale także wybranym lu dziom 54. Jed n ak nie chodziło jedynie o zew nętrzny rytuał. T erm in ε ύ σ έ β ε ια był rozum iany p rzede wszystkim jako wew nętrzny akt, który wyraża się w zewnętrznym działaniu, i to niekoniecznie zwią zanym z kultem . Pod wpływem filozofii hellenistycznej ε ύ σ έ β ε ια zbliżyła się do pojęcia sprawiedliwości (δ ικ α ιο σ ύ ν η ) oraz ro z tropności (σ ω φ ρ ο σ ύ νη ) (por. T t 2,12)55. M ożna powiedzieć, że w okresie, gdy ta term inologia przeniknęła do języka chrześcijań stwa, m iała znaczenie w ypełniania swoich obowiązków wobec B o ga i drugiego człowieka. Jeżeli term in π ί σ τ ι ς („w iara”) w LP w różnych połączeniach często jest synonim em term inu „chrześci jaństw o”, to ε ύ σ έ β ε ια w pism ach związanych zwłaszcza ze środ o wiskiem rzymskim I i II w. oznacza po prostu życie chrześcijańskie, chrześcijański sposób postępow ania, oparty na dobrej znajom ości

50 Por. N. В r o X , Die Pastoralbriefe, s. 208; p o d o b n ie L. T. J o h n s o n, The Letters to T im o  thy, s. 292. Spójnik κ α ί m oże być tutaj p o trak to w an y jak o κ α ί epexegeticum.

51 Por. L, O b e r 1 i n n e r, Erster Timotheusbrief, s. 273.

52 Por. G. W . K n i g h t , The Pastoral Epistles, s. 250; J. R o 1 о f f, D er erste B rief an T im o 

theus, s. 331.

53 W L P w ystępuje 10 razy, z tego w lT m 8 razy, p o n a d to raz w ystępuje θ ε ο σ έ β ε ια i raz ε ύ σ ε β έ ω ; p o r. J. D . Q u i n n, The Letter to Titus, s. 282. W k o m e n ta rz u Q u in n a zn ajd u je się obszerny ekskurs E usebeia a n d Its Cognates in the PE, z k tó reg o skorzystałem w tej części a r tykułu; por. tam że, s. 282-291.

54 Tam że, s. 284. 55 Tam że, s. 287.

(12)

Boga i Jego wym agań56. Jest to w istocie dynamiczny term in, za wierający w sobie wymiar w ew nętrzny jak i zew nętrzny chrześci jańskiego życia57. „Pobożność [ε ύ σ έ β ε ια ] to kluczowy term in w LP, który określa życie całkow ite oddane Bogu, z akcentem na to, jak to oddanie wyraża się w osobistym życiu”58.

T ak więc m ożna powiedzieć, że w lT m 6,3 „zdrowa n auka”, scharakteryzow ana bliżej jako „zgodna z pobożnością”, to nauka m oralna odnosząca się do relacji wobec Boga i drugiego człowieka, zakorzeniona w nauczaniu ewangelicznym. N auka ta jest przeciw staw iona tym, którzy m ają wypaczony sposób myślenia i nie znają prawdy, którzy wprowadzają zam ieszanie wśród wierzących i z tego faktu czerpią jakieś bliżej nieokreślone korzyści59. A zatem przydawka ύ γ ια ΐν ο υ σ α w odniesieniu do nauki oznacza jej m oralną - chrześcijańską poprawność. W arto przy okazji zauważyć, że ani w rozważanym kontekście, ani w poprzedniej perykopie, gdzie była mowa o innej nauce (1,3-11) au to r LP nie wymienia błędów, jakie popełniają w doktrynie wiary, lecz krytykuje głównie złe postawy m oralne fałszywych nauczycieli. Faktem oczywistym, na który za w racają uwagę kom entatorzy, jest fakt, że „zdrowa n auka”, jak a m a być przekazywana przez Tym oteusza, pochodzi z autentycznego źródła, to znaczy od Jezusa Chrystusa. Trzym anie się takiej nauki zapew nia życie i postępow anie w m oralnej nieskazitelności.

2 Tm 1,13

Analogiczne wyrażenie

ύγιαίνοντες λόγοι

występuje również

w 2Tm 1,13. „Zdrow e słowa” są określone tutaj jako wzorzec dla Tym oteusza

(ύποτόπωσις)

„w wierze i m iłości”. T en sam term in został użyty również w lT m 1,16, gdzie „wzorcem ” dla tych, którzy w przyszłości uwierzą w Chrystusa jest Paweł, a dokładniej jego wiara jako konsekwencja wydarzenia, jakie przeżył w m om encie

56 W A lek san d rii i A ntiochii ta term in o lo g ia sta ła się „biblijna” w późnych w arstw ach LX X , aby w yrazić ideę „bojaźni B ożej” . W D z przym iotnik ε υ σ ε β ή ς (10,2.7) stosow any je st p a ra le ln ie do „bojący się B oga” (10,35).

57 Por. I. Η . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 143. 58 W . D . M o u n с e, Pastoral Epistles, s. 336.

55 A. T. H a n s о n, Pastoral Epistles, s. 107, sugeruje, że m oże chodzić po p ro stu o o sk a rże nie o zie m otyw acje. J. N. D. Kelly przypuszcza, że chodziło o w ynagrodzenie, jak ieg o sp o dziew ali się fałszywi nauczyciele w zam ian za sw oje nauki m oralne.

(13)

nawrócenia. W ielu kom entatorów widzi także tutaj podobny sens tego term inu: posługa apostolska Pawła m a być m odelem zdrow e go, tj. praw owiernego nauczania60. Precyzyjne rozum ienie zdania kom plikują dwie alternatywy odczytania związku syntaktycznego:

a) według pierwszej alternatywy rzeczownik

ύποτύπωσις

trak

towany jest jako predykat: „Miej, jako wzorzec zdrowej nauki, w wierze i miłości, to co usłyszałeś ode m nie”61;

b) druga możliwość traktuje go jako dopełnienie: „Miej wzorzec zdrowej nauki, jak ą usłyszałeś ode mnie, w wierze i miłości”62.

D o tego dochodzi jeszcze kolejny problem , mianowicie sposób

rozum ienia dwum ianu „w wierze i m iłości”

(εν πίστει και

άγάπη),

jak też jego relacja do pozostałych elem entów syntaksy. Składnia zdania jest dość skomplikowana i pozwala na odczytanie kilku rodzajów związków:

a) m oże łączyć się z im peratyw em ε χ ε : w tedy sens zd ania był by następujący: „Trzym aj w w ierze i m iłości jak o wzorzec zdrow e słow a”63;

b) zwrot „w wierze i m iłości” może łączyć się z czasownikiem

ήκουσας:

„K tóre usłyszałeś w wierze i m iłości”;

c) względnie z λ ό γ ω ν - chodzi wówczas o „zdrowe słowa w w ie rze i m iłości”64;

I. H. M arshall dodaje jeszcze czwartą ewentualność:

d) fraza „w wierze i m iłości” łączy się z następnym wersetem: „W wierze i miłości strzeż dobrego depozytu...”65

W edług M arshalla pierw sze rozw iązanie, m im o dużej odległo ści czasow nika ε χ ε od zw rotu εν

πίστει

κ α ι

άγάπη,

zdaje się najwłaściwsze66. Poleceniu danem u Tym oteuszowi, by strzegł d e pozytu w iernej nauki, musi towarzyszyć nieskażone chrześcijań skie życie, k tó re charakteryzują w iara i miłość, d ane „w C hrystu sie Jezu sie”. M arshall twierdzi, że m im o pojedynczego rodzajnika

60 Por. I. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 712. 41 T a k m .in. С. S p i c q , L es Epîtres Pastorales, s. 721. 42 Por. I. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 713.

43 Czasow nik ε χ ω m oże m ieć tak że znaczenie: „trzym ać”; por. W SPG , s. 249. 64 P or. J. S t ę p i e ń , Listy do Tesaloniczan i Pasterskie, s. 414.

45 Por. I. H . M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 714. Przeciw ko tej w ersji arg u m en tu je W. D . M o u n с e, Pastoral Epistles, s. 489.

44 Z d a n ie m J. S t ę p n i a trzeci w arian t (с) je st najtrafniejszy; por. t e n ż e , Listy do Tesalo

(14)

τη , specyfikacja έ ν Χ ρ ισ τ ώ ’Ιη σ ο ύ dotyczy obydwu rzeczow ni ków: π ΐ σ τ ι ς ι ά γ ά π η , po d ob n ie zresztą jak m iało to m iejsce w lT m 1Д467.

W spom niany wcześniej tekst paralelny, w którym występuje po stać apostoła jako „wzorzec” dla wszystkich wierzących, także za w iera dwum ian „wiara i m iłość” (lT m 1,12-16). W tym fragm encie zawierającym refleksję nad naw róceniem Pawła, autor pisze: „Przeobficie zaowocowała łaska P ana naszego, wraz z w iarą i m iło ścią [μ ε τ ά π ίσ τ ε ω ς κ α ι ά γά π η ς], któ ra jest w Jezusie Chrystu sie” (lT m 1,14). M amy tu analogiczny człon syntaktyczny: π ί σ τ ι ς κ α ι ά γ ά π η ή εν Χ ρ ισ τώ Ίη σ ο ΰ . Podobnie jak w 2Tm 1,13 rze czowniki π ΐ σ τ ι ς i ά γ ά π η występują bez rodzajników, natom iast ή na pozycji emfatycznej pełni rolę zaimka wskazującego. Dw u m ian π ί σ τ ι ς κ α ι ά γ ά π η w LP jest często używanym określeniem wyrażającym syntezę chrześcijańskiego życia. W iara zawiera zarów no odpowiedź człowieka na Ew angelię - pod działaniem łaski - jak i stałą dyspozycję ufności w Bogu i wierności Ewangelii. M iłość (ά γ ά π η ) często łączy się z wiarą.

W yrażenie τ ή ς εν Χ ρ ισ τώ Ι η σ ο ύ tworzy kontekst do zrozu m ienia bliższej interpretacji tych dwóch przymiotów. W yrażenie εν Χ ρ ισ τώ Ί η σ ο ΰ występuje 9 razy w LP i zawsze spełnia rolę do- określenia wskazującego na bliski związek ze zbawczym dziełem Chrystusa68.

Czy jed n ak na pewno dotyczy ono obydwu rzeczowników? Tak samo jak łaska, tak też w iara i miłość pochodzą od Jezusa Chrystu sa. Jed n ak zauważmy na podstaw ie kontekstu, że łaska jest łaską otrzym aną od Chrystusa, miłość (której w w. 16 odpow iada m iło sierdzie) jest przede wszystkim m iłością Chrystusa do apostoła (która nie wyklucza też miłości do Chrystusa, lecz ją suponuje), n a tom iast w iara przede wszystkim wyraża odpowiedź apostoła na otrzym aną łaskę. Podobnie w 1,16 apostoł ukazany jest jako „wzo rzec” (ύ π ο τ ύ π ω σ ις ) dla tych, którzy uwierzą w Chrystusa. Z szer szego kontekstu wydaje się słuszne przypuszczenie, że syntagm a εν Χ ρ ισ τώ Ί η σ ο ΰ odnosi się bezpośrednio do miłości.

A nalizując wcześniej w erset lT m 1,4 doszliśmy do stwierdzenia, że tru d n e wyrażenie ο ικ ο ν ο μ ία θεού εν π ί σ τ ε ι w kontekście LP

67 Por. J. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 395.

(15)

PIOTR ROMAN GRYZIEC

należy rozum ieć jako „wierne kierowanie dom em Bożym”. A n alo gicznie m ożna by odczytać połączenie: ε χ ε εν π ί σ τ ε ι jako: „trzy maj w iernie”, „zachowuj w iernie”. Ι μ π ε ρ α τ ίυ σ ε χ ε jest ponadto paralelny do φ υ λ α ξ ο ν w w. 14, natom iast depozyt (π α ρ α θ ή κ η ) tworzy paralelizm z ύ π ο τ ύ π ω σ ις 69. Przydawka κ α λ ή jako odpo wiednik ύ γ ια ίν ο υ σ α zdaniem K nighta podkreśla walor wiarygod ności depozytu. N atom iast H anson uważa, że autorowi chodzi tu 0 doktrynalną ortodoksję70. Stępień określa „dobry depozyt” jako „orędzie ewangeliczne popraw nie interp reto w ane”71. D latego wzo rzec dla Tym oteusza to praw ow ierna nauka otrzym ana od samego Pawła. Jeżeli w ten sposób zinterpretujem y pierwszy człon wyraże nia, to drugi określa „miłość, tę, która jest w Chrystusie Jezusie”, czyli o p artą na relacji z Chrystusem. W łaściwa postaw a nie może ograniczać się do wierności otrzym anej nauce, ale także nauka ta pow inna być um iłowana miłością Chrystusa, czyli miłością, stan o wiącą podstaw ę relacji Tym oteusza do pierwszego nauczyciela. O stateczna m oja propozycja przetłum aczenia w ersetu 2Tm 1,13 jest następująca: „Zachowaj w iernie i w miłości Chrystusa Jezusa, jako wzorzec [nauczania] z d r o w e s ł o w a , które usłyszałeś ode

m nie” (por. 2,1).

Imiesłów ύ γ ια ιν ό ν τ ω ν należy tutaj widzieć, podobnie jak w p o przednich tekstach, jako dookreślenie wskazujące na wierność au tentycznej nauce Ewangelii, przekazanych za pośrednictw em apo stoła. A u to r utożsam ia „zdrowe słowa”, czyli popraw ną, o rtod ok syjną naukę z tym, co sam apostoł głosił i czego Tym oteusz nauczył się właśnie od niego. W prow adzenie motywu miłości każe jed nak widzieć w zachęcie także odniesienie m oralne do posługi p aster skiej adresata. Tym oteusz będzie trzymał się autentycznego n a uczania jedynie pozostając w bliskiej relacji z Jezusem Chrystusem 1 żyjąc miłością do innych ludzi, miłością, której fundam entem jest jego relacja z C hrystusem 72.

69 C. M a r c h e s e 11 i - С a s a 1 e, L e lettere pastorali, s. 673n„ p rzek ład a ύ π ο τ ύ π ω σ ις jak o „zasadniczy p u n k t o d n ie sie n ia ” dla T ym oteusza. E k sp o n u je w tym rzeczow niku znaczenie „syntetycznej p re z e n ta c ji” (presentazione com pediosa) podstaw ow ych praw d chrześcijańskie go Credo. Jego zd an iem te rm in te n w yraża fak t p o sia d a n ia i głoszenia „tajem nicy w iary” (p o r. lT m 3,9).

70 G . W. K n i g h t, The Pastoral Epistles, s. 125. 71 J. S t ç p i e ń, Listy do Tesaloniczan i Pasterskie, s. 415.

(16)

„ZDROW A NAUKA” W LISTACH PASTERSKICH 2 Tm 4,3

Kolejny tekst zaw ierający sform ułow anie „zdrowa n a u k a ”

(ύγιαΐνουσα διδασκαλία)

znajduje się, podobnie jak dwa pierwsze (lT m 1,11 i 4,6) w kontekście „innej nau k i” i innych n a uczycieli. Je st to tem atyka często pojaw iająca się w LP: przeciw staw ienie zdrowej nauki błędnej nauce, a także ostrzeżenie przed fałszywymi nauczycielam i. C. M archeselli-C asale zauważa, że je d nostka literacka 4,1-5 zamyka szeroką i zw artą sekcję parenetycz- ną, jak a obejm uje w ersety 2,14-4,5, zaw ierającą wiele rad i zachęt pod ad resem T ym oteusza73. Jed n o stk a ta m a stru k tu rę ko n cen tryczną, składającą się z trzech elem entów :

a) seria krótkich zachęt sform ułowanych w postaci imperatywów w aoryście (w. 2);

b) zapowiedź odw rócenia się od zdrowej nauki i słuchania praw dy (w. 3-4);

c) druga seria zachęt pod adresem Tym oteusza (w. 5).

F ragm ent ten przytoczę w całości: ^ Z a k lin a m cię wobec Boga i Chrystusa Jezusa, który będzie sądzi! żywych i umarłych, i na Jego objaw ienie się i na Jego królestwo: 2gloś naukę, nastawaj w porę i nie w porę, upom nij, skarć, zachęć, z całą cierpliwością poprzez nauczanie

[έν διδαχή],

3Przyjdzie bowiem czas, kiedy z d r o w e j n a u k i

[της ύγιαινουσης διδασκαλίας]

nie będą znosili, lecz według własnych pożądań będą sobie mnożyli nauczycieli, gdyż uszy ich świerzbią. 4B ędą się odwracali od słuchania prawdy, a ob rócą się ku baśniom . Ty zaś czuwaj we wszystkim, wykonaj zadanie ewangelisty, wypełnij swoją posługę!”

W. 2 i 5 stanow ią inkluzję tej jednostki literackiej. W 2 zawiera pięć czasowników w trybie rozkazującym, z których trzy ostatnie m ogą być o ddane bardzo różnie, ze względu na szeroką skalę zna czeń, jed n ak wszystkie m ają związek z upom inaniem . Czasownik

ελέγχω

znaczy przede wszystkim „dowodzić”, „wykazywać”, „osą dzać”, „oskarżać”, ale również „upom inać”, „ganić”, „karcić”, „poddaw ać p ró b ie”74. Z kolei

παρακαλέω

m oże znaczyć m.in.:

73 Por. C. M a r c h e s e l l i - C a s a l e , L e letterepastorali, s. 781.

74 P or. W S G P , s. 180. W śród polskich p rzekładów przew aża tłu m aczen ie „u p o m in aj” - ta k Stępień, p rz e k ła d ekum eniczny (W arszaw a 2001), najnowszy p rzek ład (Edycja Św. Paw ia, C zęstochow a 2005). R. P o p o w s k i , N ow y Testament. Przekład na Wielki Jubileusz R o ku

2000, jak o jedyny używa w p rzek ład zie jed n o razo w ej czynności, ja k o odp o w ied n ik a

(17)

„przywoływać”, „wzywać”, „pobudzać”, „zachęcać”, „błagać”, „za klinać”, wreszcie „pocieszać”, „dodawać otuchy”, „pokrzepiać”.75 R. Fabris w łańcuchu wezwań pod adresem Tym oteusza w w. 4 wy różnia trzy klasyczne formy posługi słowa: kerygm at

(κήρυξον τον

λόγον),

parenezę

(ελεγξον)

i paraklezę

(παρακάλεσον)76.

C ho dzi zatem o całokształt nauczania apostolskiego.

Część środkow a fragm entu (w. 3-4) opisuje sytuację, która jest przyczyną tak usilnych apeli kierowanych pod adresem przełożone

go wspólnoty. Użyty czas przyszły

εσται

jest praw dopodobnie kon

sekwencją pseudonim icznego charakteru listu: sugeruje, że to sam apostoł proroczo zapow iada przyszłe problem y w Kościele, jed nak dla ad resata listu sytuacja ta m a miejsce już w teraźniejszości77. T e r m in

καιρός

nawiązuje do użytych w poprzednim wersecie przy

słówków:

εύκαίρως

i

άκαίρως.

Oznacza czas nieokreślony, który

m oże w każdej chwili nadejść78.

N a wersety 3-4 składają się dwie antytezy w układzie równole głym, które m ożna schematycznie przedstawić w następujący sposób:

За) zdrow a nauka - 3b) własne pożądania (έ

πιθυμίαι)

4a) słuchanie prawdy - 4b) baśnie

(μύθοι)

W yróżnione powyżej cztery elem enty tworzą kwadrat semiotycz- ny, według którego „zdrowa nauka” odpow iada słuchaniu prawdy, natom iast przeciwieństwem „zdrowej nauki” jest pójście za własny mi pożądaniam i i słuchanie baśni. Rzeczownik

μύθος

oznaczał p o czątkowo myśl, a następnie wypowiedź lub opowiadanie jako wyra żenie myśli, ale już w czasach Flerodota i Platona nabrał sensu pejo ratywnego - fałszywych czy niedorzecznych opowiadań, jako przeci wieństwo prawdy79. W takim sensie użył tego term inu także Józef Flawiusz80. W ystępująca w tych w ersetach term inologia związana

z nauczaniem

(κήρυξον τον λόγον; διδαχή; διδασκάλοι)

zdaje

się wskazywać na błędy natury doktrynalnej, potwierdza to także

go imper. aoristi: „u p o m n ij”. Biblia P o zn ań sk a m a „p rzek o n u j”, Biblia T ysiąclecia, „wykaż b tą d ” (p o d o b n ie K. R o m an iu k ).

75 Por. W S P G , s. 464.

76 Por. R. F a b r i s, L e lettere di Paolo, t. III, R o m a 19902, s. 500.

77 Por. L. T. J o h n s o n, The Letters to Tim othy, s. 429; I. H . M a r s h a 11, The Pastoral E p i

stles, s. 801.

78 Por. G. W . K n i g h t, The Pastoral Epistles, s. 455.

79 Por. I. H . M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 206; L. T. J o h n s o n , The Letters to Ti

m othy, s. 162n. A u to r p o d aje odsyłacze do d ziel P latona.

(18)

sformułowanie: „Będą się odwracali od słuchania prawdy”. Z d ru giej strony należy zauważyć wyrażenie „własne pożądania” w w. 3b.

Rzeczownik

επιθυμία

w N T rzadko występuje w znaczeniu pozy

tywnym81, natom iast w LP, podobnie jak w hellenistycznych trak ta tach moralnych, nabiera sensu zdecydowanie pejoratywnego, okre ślając zazwyczaj żądze o zabarwieniu niem oralnym 82. Jeżeli przypa trzymy się każdem u z wersetów z osobna, zauważymy, że baśnie

(μύθοι)

są tu przeciwstawieniem prawdy

(άληθεία),

natom iast opozycję do „zdrowej nauki” stanowią „własne żądze” tych, których Tym oteusz m a upom inać i karcić. M arshall zauważa, że Platon i in ni demaskowali niektóre mity, ponieważ były one dla wielu uspra wiedliwieniem pewnych niem oralnych zachowań83, co może sugero wać także moralny kontekst użycia tego term inu w naszym tekście. M ożna powiedzieć, że ci, którzy odwracają się od prawdziwej nauki, odwracają się od niej nie dlatego, że ta „inna” jest bardziej przeko nująca, lecz dlatego, że pozwala na pójście za własnymi pożądliwo- ściami, a więc dopuszcza pewną rozwiązłość obyczajów.

Tt 1,9

W Liście do Tytusa wyrażenie „zdrowa n au ka” występuje w kon tekście kwalifikacji, jakie powinien spełniać kandydat na biskupa84. Powinien być to człowiek: „8gościnny, miłujący dobro, rozsądny, sprawiedliwy, pobożny, powściągliwy, trzym ający się wiarygodnej nauki

[τοΰ κατά την διδαχήν πιστού λόγου],

aby mógł, czy to udzielać zachęt stosując z d r o w ą n a u k ę

[έν τή διδασκαλία

τή ύγιαινοόση],

czy to ganić przeciwników. 10Jest bowiem wielu krnąbrnych, gadających głupstwa i oszustów, zwłaszcza wśród ob rzezanych: n trzeba im zam knąć usta, gdyż całe domy skłócają, n a uczając, czego nie należy, dla haniebnego zysku”.

Nauka, jak ą pow inien przekazywać przełożony odpowiedzialny za w spólnotę wierzących, w powyższym tekście jest

scharakteryzo-81 D o tych w yjątków należy Ł k 22,15; Flp 1,23 i IT e s 2,17.

83 P or. L. T . J o h n s o n , The Letters to Tim othy, s. 430; por. tam że, s. 295 (a d lT m 6,9), gdzie a u to r o d d aje te n rzeczow nik jak o cravings·, por. 2T m 2,22; T t 2,12; 3,3.

881. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 206.

84 W spółcześni k o m en tato rzy angielskojęzyczni n ie używ ają kościelnego te rm in u „bi sk u p ” (bishop), lecz etym ologicznego zn acz en ia słow a ε π ί σ κ ο π ο ς - overseer (K night, M a r shall) czy supervisior (Jo h n so n ), czyli „n a d z o rc a ”, „in sp e k to r” .

(19)

w ana za pom ocą trzech określeń: δ ιδ α χ ή , π ισ τ ό ς λ ό γ ο ς oraz ύ γ ια ΐν ο ύ σ α δ ι δ α σ κ α λ ί α .

W yrażenie ό κ α τ ά τή ν δ ιδ α χ ή ν π ίσ τ η ς λ ό γ ο ς może odnosić się do tego, czego biskup m a przestrzegać albo do tego, o co sam po winien się usilnie troszczyć85. Sens tego wyrażenia może być dwojaki:

a) w pierwszym przypadku chodzi o odniesienie do treści nauki: „wiarygodne słowo, które zgadza się z doktryną, czyli nauczaniem kościelnym86;

b) w drugim chodzi o odniesienie do uczestniczenia w posłudze głoszenia słowa: o „nauczanie, które jest wiarygodne jako odnoszą ce się do doktryny”87.

Istotny jest w każdym razie cel „trzymania się” wiarygodnej n a uki: jest nim udzielanie zachęt członkom wspólnoty oraz upom ina nie przeciwników. Te dwa zadania przełożonego wspólnoty wyeks- plikow ane za pom ocą podw ójnego κ α ί... κ α ί... wskazują n a dwa różne aspekty: pozytywny i negatywny88. Jednocześnie należy za uważyć, że pierwsze zadanie wskazuje na oddziaływanie wewnątrz - wspólnotowe, natom iast drugie określa przeciw działanie wobec wpływu fałszywych nauczycieli.

Czasowniki

παρακαλέω

i έ

λέγχω

wystąpiły także razem w om a

wianym wcześniej fragmencie 2Tm 4,2. Tutaj autor użył ich w podob

nym kontekście i sensie. Czasownik

παρακαλεω

ma bardzo szeroką

skalę znaczeń, bardzo często wyraża ideę podniesienia na duchu, suge ruje pouczenie89 z inklinacją praktyczną, zawiera w sobie także ele m ent perswazji i nakazu (por. 2,6.15)90. Drugi czasownik - έ

λέγχω -

tłumaczony jest przez komentatorów, podobnie jak w 2Tm 4,2, na róż ne sposoby: „przekonywać”, „wykazywać błąd”, „odpierać ataki”, „upominać”, „karcić”, „ganić”, „odrzucać”. Ostry konflikt, jaki wi doczny jest w obrębie treści LP między autentycznymi a fałszywymi nauczycielami, szerzącymi błędne nauki, raczej wyklucza intencję

35 P or. I. H . M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 166.

86 T a k ra.in. J. N. D. K e 1 ly , A C om m entary on the Pastoral Epistles, B lack’s N T C , L on d o n 1963, s. 232n.

87T a k N . В r o x , D ie Pastoralbriefe, s. 285.

88 Por. I. H . M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 167; W. D. M o u n с e, Pastoral Epistles, s. 392. 89 J. D . Q u i n n, The L etter to Titus, s. 94 uw aża go za synonim δ ιδ ά σ κ ω (p o r. lT m 6,2); por. L. O b e r l i n n e r , D er Titusbrief, s. 27.

90 C. S p i c q , L es Epîtres Pastorales, s. 321 sugeruje, że je s t to ekw iw alent β ο ύ λ ο μ α ι, ale nie ta k m ocny ja k δ ι α τ ά σ σ ω (T t 1,5)

(20)

przekonania tych drugich celem ich nawrócenia. Raczej chodzi o prze strzeżenie członków Kościoła przed heretykami. Dlatego sposób od działywania Tymoteusza powinien służyć wyeliminowaniu zagrożenia z ich strony. Przeciwnicy, o których mowa, określeni są za pomocą imiesłowu oi ά ντιλ έγ ο ντες. Czasownik α ν τιλ έγ ω znaczy literalnie „mówić przeciwko, zaprzeczać”, a zatem słusznie w w. 11 pojawia się postulat uciszenia tych, którzy głoszą fałszywe nauki. W takim kontek ście wydaje się odpowiednie tłumaczenie czasownika ε λ έ γ χ ω jako „ganić”, „upominać”91 a nawet „uciszać” (!) M ożna pytać, czy chodzi zatem o postawę „bycia w opozycji” do prawdziwej nauki, czy o czynną jej „negację”. Marshall sugeruje, że niuanse te mogą się dopełniać.92

W ersety 10-11 rzucają nowe spojrzenie na intencje wspomnianych oponentów. R ezultatem ich postawy i głoszenia wprowadzającej za m ęt nauki jest destrukcja życia rodzinnego wśród chrześcijan. D o chodzimy tu do istotnego^ kontekstu zastosowania wyrażenia

ύγιαίνουσα διδασκαλία.

Ścisły związek między popraw ną (zdro wą) nauką a autentycznym życiem chrześcijańskim widoczny jest w całym korpusie LP.93 Zdaniem niektórych autorów już sam term in

διδασκαλία

w LP sugeruje polemiczny kontekst w stosunku do na uki fałszywych nauczycieli. Jeszcze bardziej widoczne jest to w kon tekście modyfikacji

ύγιαίνουσα.

Określenie „zdrowa nauka” impli kuje, że istnieje inny rodzaj nauki, która nie jest zdrowa, lecz „szerzy się jak gangrena” (2Tm 2,17) i prowadzi do „chorobliwych skłonno ści do dociekań i słownych utarczek” (lT m 6,4), których efektem są wewnętrzne konflikty (Tt 2,11) i sprowadzanie ludzi na złą drogę (2Tm 3,6). Biorąc pod uwagę kontekst wypowiedzi, trzeba powie

dzieć, że przymiotnik „zdrowa” w odniesieniu do

διδασκαλι, a

nie

ogranicza oceny nauk heretyków do ich niewiarygodności i nieorto-

doksyjności (w opozycji do

κατά τήν διδαξήν πιστός λόγος

w 9a)

czy też nieracjonalności, lecz przede wszystkim sugeruje, ze taka na uka jest „chora”, tj. destruktywna ze swej natury, szkodliwa dla wiary oraz niszcząca właściwy styl życia chrześcijańskiego94.

91 A ng. rebuke; por. G . W . K n i g h t , The Pastoral Epistles, s. 294; W . D . M o u n с e, Pasto

ral Epistles, s. 392.

92 Por. I. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 169 93 Tam że.

94 T am że; por. N. В r о x, D ie Pastoralbriefe, s. 107n.; L. R . D o n e l s o n , Pseudepigraphy and

Ethical A rgum ent in the Pastoral Epistles, H U T 22, T üb in g en 1986, s. 165n.; E. S с h 1 a r b, Die gesunde Lehre: Häresie u n d W ahrheit im Spiegel der Pastoralbriefe, M a rb u rg 1990, s. 196nn.

(21)

Widzimy zatem , że użycie określenia „zdrowa nau ka” w T t 1,9 m a aspekt polemiczny, jest o n a przeciwstawiona oszukańczym za kusom tych, którzy się jej sprzeciwiają (τ ο ύ ς α ν τ ιλ έ γ ο ν τ α ς ), n a to m iast auto r wcześniej sugeruje, że m a ona ścisły związek z „wiary godną n au k ą” ( κ α τ ά τή ν δ ιδ α χ ή ν π ισ τ ό ς λ ό γ ο ς ), a wyrażenie to w LP odsyła do prawowiernej nauki, bazującej na Ewangelii, ja ka została pow ierzona Pawłowi, a za jego pośrednictw em T ym ote uszowi (por. lT m 1,11). Zauważmy jednak, że skutkiem działań przeciwnych „zdrowej nauce” nie są błędy doktrynalne (przynaj mniej au to r o nich nic k onkretnie nie mówi), lecz destrukcja m oral na i organizacyjna Kościoła. Z atem należy przypuszczać, że treścią „zdrowej nauki” są bardziej ewangeliczne zasady m oralne niż chrześcijańskie Credo.

Tt 2,1.8

Pierwszy rozdział Listu to T ytusa kończy się dłuższą c h a ra k te rystyką tych, którzy nie idą za zdrow ą nauką, którzy ulegli „ży dowskim b aśn io m ” ( Ί ο υ δ α ϊκ ο ΐς μ υ θ ο ις ) oraz odeszli od praw dy (w. 14). C haraktery sty k a ta kończy się stw ierdzeniem : „Tw ier dzą, że znają Boga, uczynkam i zaś tem u przeczą, b ędąc ludźm i obrzydliwymi, zbuntow anym i i niezdolnym i do żadnego dobrego czynu” (T t 1,16). Po tym podsum ow aniu a u to r T t przechodzi do w skazań pod ad resem p rzełożonego wspólnoty: „Ty zaś głoś to, co jest zgodne ze z d r o w ą n a u k ą [τή ύ γ ια ιν ο ύ σ τ] δ ι δ α σ κ α λ ί α ] ” (2,1).

F o rm u ła „ty zaś” ( σ ύ δ ε) jest stałym sposobem przechodzenia do sekcji parenetycznej w kontekście opozycji ze strony fałszy wych nauczycieli. T aki sposób przejścia od d ezaprobaty wobec pewnych negatywnych postaw do parenezy pozytywnej funkcjonu je w wielu m iejscach nie tylko N T .95 Czasownik λ α λ έ ω rzadko jest używany w N T w znaczeniu „mówić, ż e ” jak o w prow adzenie do mowy zależnej. O dnosi się raczej do samej czynności m ów ie nia niż do jego treści. Je d n ak są przypadki, gdy kontekst nakazuje

95 N p. M t 6,2-6; Łk 9,60. Spotykam y tak że form ę w 1. m n. ύ μ ε ΐς δε: J 14,19; D z ЗДЗп.; I P 2,8n. P oza tym tak a fo rm u ła w ystępuje u P seu d o -D io g en esa, P seu d o -S o cratesa , F ilona, H erm asa . W ięcej n a te n te m a t zob. M. W o l t e r , Die Pastoralbriefe als Paulustradition, F R L A N T 146, G ö ttin g en 1988, s. 135n.

(22)

„ZDROWA NAUKA” W USTA CH PASTERSKICH

rozum ieć to siowo jak o odnoszące się do głoszenia słowa czy p a renezy.96 W. D. M ounce widzi w tym sform ułow aniu popraw ność teologiczną: „Tak, jak we wszystkich LP, popraw ne postępow anie (w. 2-9) m a oparcie w popraw nej teologii (w. I ) ”.97 W naszym przypadku zdanie otw ierające oznacza raczej ogólne pouczenie Tytusa, podczas gdy w następnych w ersetach znajdujem y szczegó łowe zalecenia. To, co następuje po form ule w prow adzającej, jest antytezą w stosunku do fałszywej nauki, o której była m owa wcze śniej (1,10-16).98 W skazuje na to partykuła

δέ,

k tó ra zaw iera aspekt przeciw staw ienia. N astęp u je cała seria w skazań dla k on kretnych stanów w Kościele (w. 2-10), jed n a k m iędzy w skazania mi dotyczącymi m łodzieży (w. 6) a p aren ezą dotyczącą niew olni ków (w. 9-10) znajdujem y wstawkę, k tó ra dotyczy postępow ania sam ego a d resata (w. 7-8), rozpoczynającą się od:

περί, πάντα,

σεαυτόν.

W tym fragm encie znajdują się dwa term iny paraleln e do

ύγιαΐνουσα διδασκαλία

z w. 1:

διδασκαλία

oraz

λόγος

ύγιής:

„7P rzede wszystkim ty sam bądź w zorem w dobrych czy

nach, [twoje] nauczanie

[διδασκαλία]

niech będzie nieskażone,

g o d n e ,8 [niech będzie] s ł o w e m z d r o w y m

[λόγον ύγιή],

wol nym od zarzutu, ażeby przeciw nik ustąpił ze wstydem, nie m ogąc nic złego o nas pow iedzieć”.

W śród egzegetów istnieje rozbieżność opinii, czy

περι πάντα

odnosi się do tego, co poprzedza99, czy do tego, co n astęp u je100. W tym drugim przypadku wersety 7-8 m ożna widzieć jako inkluzję z w. I 101, co praw da przesuniętą redakcyjnie, ale pod względem przesłania tekstu są to wypowiedzi paralelne. W iększość kom

enta-94 P or. I. H . M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 237. 97 W . D. M o u n c e, Pastoral Epistles, s.- 408.

98 Por. M. W о 11 e r, Die Pastoralbriefe, s. 134. Por. I. H. M a r s h a l l The Pastoral Epistles, s. 238. 99 Т а к m .in. J. N. D . К e 11 y, A C om m entary on the Pastoral Epistles, s. 242; C. S p i c q, L es

Épîtres Pastorales, s. 622; N. В r о x, D ie Pastoralbriefe, s. 294; G. D . F e e, 7 a n d 2 Tim othy, Ti tus, N ew In te rn a tio n a l Biblical C o m m en tary , P eabody, 1988, s. 188, J. D. Q u i n n, The Letter to Titus, s. 123.

180 T a k D . G u t h r i e , The Pastoral Epistles, T y n d ale N ew T e sta m e n t C o m m en tary , L o n  d o n 19902, s. 207; D. C. A r i c h e a , H. A. H a t t o n , P a u l’s Letters to Tim othy a n d to Titus, N ew Y o rk 1995, s. 286.

101 G. H о 11 z, D ie Pastoralbriefe, s. 220, zauw aża, że jeżeli w ypow iedź ta m iałaby być tra k  to w an a jak o inkluzja, to na w. 8 pow inna się zakończyć sekcja paren ety czn a, tym czasem w er sety 9-10 zaw ierają jej kontynuację. T ak ie p rzesu n ięcie je d n a k d a się w ytłum aczyć p ro cese m redakcyjnym LP. O sposobie kom pozycji por. A. T. H a n s o n The Pastoral Epistles, s. 45nn.

(23)

torów opow iada się za tą drugą in terp retacją.102 Kolejny problem syntaktyczny zawiera druga fraza: έν τή δ ιδ α σ κ α λ ί α άφθορίαυ, σ ε μ ν ό τ η τ α , λ ό γ ο ν ύ γ ιή ά κ α τ ά γ ν ω σ τ ο ν . Część autorów uważa, że εν τη δ ι δ α σ κ α λ ί α łączy się z tym, co poprzedza, w rezultacie następujące rzeczowniki w accusativie odnoszą się do przymiotów Tytusa, większość jed n ak łączy ten zwrot z kontekstem następują cym, tak że występujące w tej części zdania przymioty odnoszą się do nauki. I. H. M arshall twierdzi, że jest to przypadek zdania syl- leptycznego, które m ożna oddać w ten sposób: „okaż się wzorem w dobrych czynach” oraz „okaż nieskażoność twego nauczania”103.

Sform ułowanie λ ό γ ο ς ύ γ ιή ς najpraw dopodobniej odnosi się do „nauczania” i charakteryzuje innym epitetem δ ι δ α σ κ α λ ί α z p o przedniej frazy104, chociaż niektórzy kom entatorzy uważają, że cho dzi generalnie o wszelkie wypowiedzi Tytusa. Cały kontekst suge ruje jednak, że rzeczownik ά φ θο ρ ΐα użyty tutaj w funkcji przym iot nikowej jest synonim em term inu ύ γ ιή ς. O kreślenie nauki jako „nieskażona” oraz „zdrow a” występuje w kontekście niedaw ania przeciwnikom pretekstu do jakichkolw iek oskarżeń. N atom iast spostrzeżenie poczynione wcześniej, mianowicie, że w. 8 stanowi wraz z w. 1 inkluzję prowadzi do wniosku, że „zdrowa n auk a” obej m uje to wszystko, co zostało pow iedziane w części wewnętrznej (w. 2-7), a są to głównie wskazania natury m oralnej. T ak więc w tym kontekście podstaw owa treść „zdrowej nauki” także jawi się jako treść m oralna.

%

P rzep ro w ad zo n a analiza poszczególnych tekstów LP zaw iera jących w yrażenie „zdrow a n a u k a ” prow adzi do następujących wniosków:

a) w yrażenie „zdrow a n a u k a ” w ystępuje zawsze w kontekście polem icznym 105, jak o przeciw ieństw o „in n ej”, błędnej nauki (lT m 6,3: T t 1,11), jak ą głoszą fałszywi nauczyciele (lT m 1,3.7.10; 2Tm 4,3; T t 2,8);

102 Por. I. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 253. 105 T a m ie , s. 254.

104 Por. G . H o l t z , Die Pastoralbriefe, s. 221; I. H . M a r s h a l l , The Pastoral Epistles, s. 255. 105 Por. I. H . M a r s h a 11, The Pastoral Epistles, s. 169.

(24)

b) sam a specyfikacja „zdrowa” (gr.

ύγιαίυουσα / ύγιής)

zawiera

w sobie aspekt poprawności, prawowierności, zgodności z doktryną kościelną (Tt 1,9); gwarantem tej prawowierności m a być osoba po wołanego na odpowiedzialnego w Kościele (lT m 6,2c; T t 2,1);

c) istotne jest jej pochodzenie: au to r powołuje się na Ewangelię (lT m 1,10), gw arantem tej autentyczności - tj. pochodzenia od sa m ego Jezusa Chrystusa (lT m 6,3) - jest osoba Pawła apostoła (2Tm 1,13), który jest pseudonim icznym autorem listów;

d) błędna nauka jest zwykle scharakteryzow ana przez zgubne skutki m oralne, rozbicie rodzin, kłótnie (T t 1,11), zawiści, oszczer stwa i bluźnierstw a (lT m 6,4), co wskazuje że dla auto ra LP istotny jest kontekst etyczny - także w odniesieniu do właściwej - „zdro w ej” nauki;

e) objawami w prow adzenia „zdrowej nauki” w życie są: miłość, czystość serca, dobre sumienie, nieobłudna w iara (lT m 1,5; 2Tm 1,13), um iarkow anie, roztropność, stateczność, cierpliwość (Tt 2,2.6) i pobożność (lT m 6,3.6).

W ielu autorów łączy określenie „zdrowa n au k a” z doktrynalną popraw nością. W. D. M ounce słusznie zauważa, że Paweł (jako au to r L P )106 nie obala teologicznych błędów przeciwników, lecz swą krytykę kieruje głównie przeciwko ich zachowaniu. W yjaśnia ten fakt dwojako: 1) teologia powinna wpływać na postępow anie; 2) w iara i postępow anie są tak ściśle ze sobą związane, że wiara wy raża się w postępow aniu107. Zasady te generalnie są słuszne, jednak, jak wykazała dotychczasowa analiza tekstów, ostatecznym celem głoszenia „zdrowej nauki” w świetle LP wydaje się bardziej porzą dek w Kościele i cnotliwe życie we właściwych, opartych na nauce Ewangelii relacjach, niż głoszenie praw d dogmatycznych. Z auw a żyliśmy, ze „zdrowa n au ka” występuje zawsze w kontekście p o uczeń etycznych bądź krytyki niem oralności oponentów . H. Lang kam m er stwierdza, że „takie określenia, jak «uczciwość», «zdrowa nauka», «dobre sumienie», «rozwaga», a szczególnie «pobożność» są term inam i określającymi w różny sposób postawy religijno- -etyczne chrześcijańskiej egzystencji”108. N atom iast do doktryny

"* W. D. M o u n c e bro n i Paw iow ego a u to rstw a iistów. 107 Por. W. D . M o u n с e, Pastoral Epistles, s. lxxix.

'* H . L a n g k a m m e r , Listy Pasterskie, Pism o Św ięte N ow ego i S tarego T e sta m e n tu - Bi blia L ubelska, L ublin 2006, s. 14.

(25)

m ożna odnieść inne charakterystyczne dla LP term iny, takie jak „depozyt” (π α ρ ά τ η κ η ) czy „praw da” (ά λ έ θ η ια ). N a takie rozu m ienie wyrażenia „zdrowa n auka” wskazuje także przedstaw ione na w stępie artykułu Sitz im Leben zastosowanej term inologii m e dycznej. W takiej perspektywie „zdrowa n auk a” m a zapobiec wszelkim duchowym „chorobom ”, których rezultatem jest wprowa dzanie zam ieszania i destrukcji w życie Kościoła i m a zapewnić członkom wspólnoty chrześcijańskiej „ciche i spokojne życie z całą pobożnością i godnością” (lT m 2,2b), „rozsądne i sprawiedliwe” (T t 2,12). Zacytow ane frazy stanow ią najkrótszą syntezę wizji życia chrześcijańskiego autora LP. Takie życie m a właśnie zapewnić trzy m anie się zdrowej nauki.

"Zdrowa nauka" w Listach Pasterskich

Piotr Roman Gryziec