Materiały do biografii Wojciecha Kętrzyńskiego w zbiorach Działu Rękopisów Lwowskiej Biblioteki im. W. Stefanyka NAN Ukrainy

Yaroslav Senyk

Materiały do biografii Wojciecha

Kętrzyńskiego w zbiorach Działu

Rękopisów Lwowskiej Biblioteki im.

W. Stefanyka NAN Ukrainy

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 123-130

Materiały do biografii Wojciecha Kętrzyńskiego

w zbiorach Działu Rękopisów

Lwowskiej Biblioteki im. W. Stefanyka NAN Ukrainy

Wojciech K ętrzyński spędził we Lwowie, w Ossolineum, niepełne czterdzieści

pięć lat (1873— 1918). W Dziale Rękopisów Lwowskiej Biblioteki Naukowej

im. W. Stefanyka pozostało jednak niewiele dokum entów dotyczących uczone­

go. Najbogatszy zbiór m ateriałów do biografii Kętrzyńskiego przechowywany

jest oczywiście w Zakładzie N arodow ym im. Ossolińskich we W rocław iu1. We

Lwowie została d rob n a część dokum entów Kętrzyńskiego; m ożna je podzielić na

kilka grup: 1) dzieła historyczne: notatki i odpisy dokum entów, prace drukow a­

ne z rękopiśmiennym dopełnieniem; 2) korespondencja: listy samego W ojciecha

Kętrzyńskiego, list o W ojciechu Kętrzyńskim , listy do niego od różnych

korespondentów ; 3) m ateriały z działalności w Ossolineum; 4) wspomnienia

Wojciecha Kętrzyńskiego.

1. Dzieła historyczne

Fond 9, spraw a 42 „N otatki i odpisy z historii Polski X III—XIV wieku” ,

autograf, 176 k a rt zawiera:

— rękopiśmienny brulion rozprawy „O powołaniu Krzyżaków przez księcia

K o n rad a”, 26 kart (sześć z jedenastu rozdziałów);

— rozdziały pracy „O narodow ości Polskiej w Prusiech Zachodnich za

czasów krzyżackich. Studium historyczno-etnograficzne”, ale też inne fragmenty

bez tytułów, 42 karty;

— „Przydom ki szlachty pom orskiej” , fragm ent, 2 karty;

— „Zbigniew K uczborski, podsędek ziemi dobrzyńskiej...”, fragm ent ge­

nealogii, 1 karta;

— „Pam iętnik p. M acieja Czygenberk Orłowskiego o własnej rodzinie

i rodach powinowatych (1604— 1606)”, karty 1, 6— 10;

— „Pamiętniczek M ichała Łaszewskiego (około 1627). W ydał Wojciech

K ętrzyński”, 1 karta;

— „Rękopisy historyczne w bibliotece grecko-kat. kapituły w Przemyślu” ;

— dwie kopie listów z Ossolineum z roku 1882, 1885;

— notatki innych osób, m.in. odpisy „G esta Cronicalia” (rękopis złożony

1 Są tu papiery osobiste i urzędowe (Oss. 6232/111); słynne Teki z opracowanymi przez niego dokum entam i historycznymi; korespondencja (ponad 4000 listów) obejm ująca 28 tomów (Oss. 6204 6231). K rótką ich analizę podaje Władysław Chojnacki w artykule Wojciech Kętrzyński a M azury, Rocznik Zakladu N arodow ego im. Ossolińskich, 1948, t. 3, ss. 529— 585.

Komunikaty

124

Yaroslav Senyk

w bibliotece warszawskiej przy Uniwersytecie), 5 kart; „Cuda śgo Stanisława

z Mss Zam oyskiego” ; „C hronicon Polonici” z XV w. (ss. 1— 14) wraz z listem

A. Bielowskiego z 22 lutego 1859 r.;

— czasopisma niemieckie z 1886, 1894 r.

Fond 9, spraw a 43 zawiera: „O narodowości Polskiej w Prusiech Zachodnich

za czasów krzyżackich. Studium historyczno-etnograficzne” — nadbitka z „P a­

m iętnika Akadem ii Umiejętności w K rakow ie” , K raków , 1874, ss. 106. Ten tom

jest zszyty tak, że za każdą drukow aną kartką są kartki z tekstem napisanym

przez Kętrzyńskiego. Tekst jest dopełniany, poprawiony, 106 kartek. Możliwe,

że ten rękopis stał się podstaw ą późniejszej pracy — O ludności polskiej

w Prusiech niegdyś krzyżackich2;

Fond 9, spraw a 439 zawiera: „O powołaniu Krzyżaków przez księcia

K o n ra d a ” (K raków 1903). N a dodatkow ych kartkach, podobnie jak w poprzed­

nim wypadku, tekst napisany przez autora po niemiecku i po łacinie, 106 kart.

2. Korespondencja

Fond 118 (kolekcja autografów Józefa Tom asika, właściciela antykw ariatu we

Lwowie), spraw a 762 zawiera: Listy Wojciecha Kętrzyńskiego do W iktora

H rabia Baworowskiego, Lwów, 1883— 1884, 3 listy.

List z 22 m aja 1883 r. (k. 5):

J a śn ie W ie lm o ż n y P a n ie H r a b io !

D la „ M o n u m e n t ó w P o l. h is t .” , k tó r e g o IV to m o b e c n ie się j u ż d ru k u je, m a m o p r a c o w a ć ż y w o t ś. S ta n is ła w a n a p is a n y p r z e z d o m in ik a n in a W in c e n te g o . T e k s tó w m a m k ilk a , lec z n ie s te ty n ie w y s ta r c z a ją ; sz u k a ją c n o w y c h r ę k o p is ó w ta k w kraju ja k i z a g r a n ic ą , u d a ję się ta k ż e d o W P . H r a b ie g o z z a p y ta n ie m , c z y w J e g o z n a k o m ite j b ib lio te c e n ie zn a jd u ją się „ V ita e S a n c to r u m , p a s s io n a lia ” lu b „ S e r m o n e s d e S a n tis ” - w n ich b o w ie m z a z w y c z a j b y w a ją ż y w o t y ś. S ta n is ła w a i ś. W o jc ie c h a a g d y b y P a n H r a b ia t a k o w e p o s ia d a ł, p r o s iłb y m u p rz e jm ie o w y p o ż y c z e n ie m i ta k o w y c h n a k ilk a ty g o d n i. J e stem z g łę b o k im p o w a ż a n ie m S W . P. H r a b ie g o u n iż o n y m s łu g ą D r W o jc ie c h K ętr zy ń sk i

List z 2 lipca 1884 r. (k. 1— 2):

J a śn ie W ie lm o ż n y P a n ie H r a b io !

O d c zte re ch t y g o d n i j u ż p r a c u ję d la s ie b ie w b ib lio te c e P. H r a b ie g o , p r z e g lą d a ją c r ę k o p isy i n ie z a d łu g o c a łą s w ą r o b o t ę s k o ń c z ę . P o z n a łe m r ę k o p isy g r u n to w n ie i d la t e g o te ż śm ia ło tw ie r d z ić m o g ę , że z b ió r P . H r a b ie g o , je ż e li n ie c o d o lic z b y , to n ie w ą tp liw ie c o d o w a ż n o ś c i r y w a liz o w a ć m o ż e z k a ż d ą in n ą b ib lio te k ą w G a lic ji. S ą d z ę z a te m , ż e b y t o b y ło p r a w d z iw ie o b y w a t e ls k im u c z y n k ie m , g d y b y P a n H r a b ia , n ie z w a ż a ją c c h w ilo w o n a sz la c h e tn e sw e z a m y s ły n a p r z y s z ło ś ć , r ę k o p isy sw e c h c ia ł u c z y n ić ju ż te ra z p r z y s tę p n y m i d la u c z o n y c h . R ę k o p is y b o w ie m P . H r a b ie g o za w ier a ją ta k b o g a te m a te r ia ły d o h is to r ii, lite ra tu ry i p r a w o d a w s t w a p o ls k ie g o , że c h ę tn ie b y z n ich k o r z y sta li u cz en i tu tejsi i p r z y je z d n i, k tó r z y ro k r o c z n ie p r z y je ż d ż a ją d o L w o w a s z u k a ją c ź r ó d e ł, a z m a ły m p lo n e m c z ę s t o w y je ż d ż a ją , b o n ie w ie d z ą , że w ła śn ie n a jc ie k a w sz e ź r ó d ła zn a jd u ją się

Materiały do biografii Wojciecha Kętrzyńskiego

u P. H r a b ie g o . J e s te m p r z e k o n a n y , że P a n H r a b ia , k tó r y z a m ie rz a c a ły sw ó j m a ją tek p o ś w ię c ić K r a jo w i, r a cz y w z ią ć m o ją u w a g ę , u c z y n io n ą w in te r e sie n a u k i, p o d r o z w a g ę , a ja z sw ej s tr o n y c h ę tn ie w tej sp r a w ie o fia ru ję P a n u H r a b ie m u sw o ją rad ę i sw o je u s łu g i.

N a o s ta tk u p r o s z ę u p rz e jm ie P . H r a b ie g o o w y p o ż y c z e n ie m i d o n aszej b ib lio te k i r ęk o p isu z X V w ie k u , le ż ą c e g o n a s to le i z a w ie r a ją c e g o lib er m o r tu o r u m tu te jsz y c h D o m in ik a n ó w ; c h c ia łb y m g o d la n a s t ę p n e g o (V -g o ) to m u „ M o n u m e n t ó w ” p r z e p is a ć . J e stem z g łę b o k im p o w a ż a n ie m P a n a H r a b ie g o u n iż o n y m s łu g ą D r W o jc ie c h K ę tr zy ń sk i

List z 14 m arca 1892 r. (k. 3):

J a śn ie W ie lm o ż n y P a n ie H r a b io !

N a w y s ta w ę m u z y c z n ą i te a tr a ln ą w W ie d n iu Z a k ła d n a s z w y s z le n a p r z y sz ły m ie s ią c k ilk a d r u k ó w i d w a r ę k o p is y n ie b a r d z o c ie k a w e , b o z X V I w ie k u . C ie k a w s z e r ę k o p isy p o s ia d a P a n H r a b ia , d w a p e r g a m in o w e z X I I i X I V w ie k u , z k tó r y c h je d e n p o c h o d z e n ia lw o w s k ie g o . Z a p y tu ję się z a te m , c z y b y P a n H r a b ia n ie z e c h c ia ł ty c h r ę k o p is ó w r ó w n ie ż p o s ła ć d o W ie d n ia ? G d y b y P an H r a b ia n a t o się z g o d z ił, m o ż n a b y je o z n a c z y w s z y , że to w ła s n o ś ć P a n a H r a b ie g o — ra zem z n a s z y m i w y s ła ć . P o r u sz y łe m te k w e s tie w in te r e sie o g ó łu , b o s ą d z ę , ż e r ę k o p is y P a n a H r a b ie g o b y ły b y c h lu b ą n a s z ą n a w y s ta w ie , le c z n ie n a le g a m , z o s ta w ia ją c d e c y z ji d o b re j w o li P a n a H r a b ie g o .

Z g łę b o k im p o w a ż a n ie m u n iż o n y s łu g a K ę tr z y ń sk i.

Fond 58, spraw a 66 zawiera: Listy Wojciecha Kętrzyńskiego do Jana

Karłowicza, Lwów, 1886— 1887, 5 listów, 6 k art (stara sygn.: fond 5, op. II,

autografy, spr. 3795— 3799).

List z 26 m aja 1886 r. (k. 287):

S z a n o w n y P a n ie!

Z w ie lk im z a ję c ie m c z y ta łe m P a ń s k ą r o z p r a w ę „ O im io n a c h w ła sn y c h p o ls k ic h m iejsc i lu d z i” , z w ła s z c z a że t o je s t k w e s tia , k tó r a o d w ie lu la t ż y w o m ię za jm u je, b o w m o ic h stu d ia ch n ad lu d n o ś c ią p o ls k ą w P ru siec h n ie g d y ś K r z y ż a c k ic h p r z y sz ło m i się g łó w n ie n a nich o p ie r a ć . P o s iłk o w a łe m się im io n a m i j a k o h is to r y k , n ie j a k o filo lo g , a d la t e g o tu i ó w d z ie b łą d z iłe m ; s ą d z ę je d n a k , ż e m a te r ia ł p r z e z e m n ie z eb r a n y z a r c h iw ó w p r u sk ich m o ż e p a n a in t e r e s o w a ć b ę d z ie , a d la t e g o p r o s z ę o d o k ła d n y ad res, a b y m m ó g ł, p a n u p r z es ła ć m o ją k s ią ż k ę „ O lu d n o ś c i p o lsk ie j w P ru siech n ie g d y ś K r z y ż a c k ic h ” (str. X X I I , 653 i 3 m a p y ). Z w r a c a m ta k ż e u w a g ę P a n a n a r ę k o p is rusk i b ib lio te k i n a szej (1. 3 6 1 ), k tó r y z a w ier a sp is o b y w a t e li całej L itw y z r. 1 5 2 6 , n a d z w y c z a j b o g a t y w n a jr ó ż n iejsze fo r m y im io n z d r o b n ia ły c h p o ls k ic h , r u sk ic h i lite w s k ic h , c h o ć o s ta tn ic h n ie w ie le . N a s u w a m i się je s z c z e k w e s tia w a ż n a w p r a k ty c z n y m z n a c z e n iu , k tó r ą filo lo d z y z a w o d o w i ty lk o

r o z w ią z a ć m o g ą , tj. p is o w n ia s t a r o p o ls k ic h im io n [...].

Z g łę b o k im p o w a ż a n ie m u n iż o n y D r W o jc ie c h K ę tr z y ń s k i, d y r e k to r Z a k ła d u n ar. im . O s s o liń s k ic h

List z 30 czerwca 1887 r. (k. 295— 295v):

W ielc e S z a n o w n y P a n ie!

N ie ty lk o p r z y jm u je m y ła s k a w ie n a m o fia r o w a n y z b ió r lis tó w , b e z w ą tp ie n ia c e n n y i d la n a s p o ż ą d a n y , a le z g ó r y za ń sz c ze re p r z e s y ła m y d z ię k i. W a r u n e k s p e łn im y n ajch ętn iej

126

Yaroslav Senyk

i s k r u p u la tn ie , z w ła s z c z a że p o d ty m w a r u n k iem n ie p ie r w s z y raz d a r o tr z y m u je m y . R a c z y ty lk o s z a n o w n y P a n z b ió r te n n a d e s ła ć , a m y p o s t ą p im y o d p o w ie d n io d o ż y c z e n ia P a n a i d o p r z e p is ó w b ib lio t e c z n y c h . P r z e s y ła m p r z y tej s p o s o b n o ś c i w y r a z y p r a w d z iw e g o s z a c u n k u S z a n o w n e m u P a n u .

D r K ę tr z y ń sk i

P rz ep ra sza m b a r d z o , że n ie p is z ę o s o b iś c ie J e s t e m b o w ie m w ty c h d n ia c h c h o r y n a o c z y .

W Archiwum Ossolineum nie znalazłem wzmianki o tym, co planow ał

J. Karłowicz sprezentować Zakładow i. Ale natrafiłem na zapis pod L. 19 z dnia

22 lutego 1888 r., gdzie wpisano, że „Pan Dr. Ludwik Birkenm ajer3, profesor

szkoły rolniczej w Czernichowie, wysyła w darze rozprawy własne, co wpisano

do inw. k. p. 1. 84380— 84385” (fond 54, opis III, spr. 4 „D ary roku 1888”).

Nazwisko Ludw ika Birkenm ajera, jak mi się wydaje, może odkryć autora

jeszcze jednego listu, niejakiego Ludwika z Czernichowa do swego brata

w sprawie poszukiw ań starych książek z 24 czerwca 1884 r., w którym jest m owa

także o Wojciechu Kętrzyńskim . Fond 9, spraw a 3859, karty 1— 2 verso.

K o c h a n y B ra cie!

N a tw ój list o d p is u ję C i n a ty c h m ia s t, c o w iem :

1. P r z y p o m in a m s o b ie d o b r z e , ż e p r z ed 11 -tu la ty , tj. w r. 1873 b a w ią c w e W r z a w a c h m a ję tn o śc i śp . K a lik s ta H o r o c h a (o b e c n ie T a d e u s z a b ar. H .) z n a la z łe m n a c h ó r z e t a m te js z e g o k o ś c ió łk a m n ó s t w o sta r y ch k s ią g i r ę k o p is ó w c z ę ś c ią z n is z c z o n y c h i z c ie k a ­ w o ś c i z a b r a łe m k ilk a k a w a łk ó w d o d o m u (tj. d o p r o b o s t w a ) d o p r z ejr ze n ia . C o g d y s p o s tr z e g ł ks. B e rn a rd , z g n ie w a ł się i k a z a ł te rze cz y o d n ie ś ć n a p o w r ó t , g d z ie b y ły d zisia j w ię c n a w e t n ie p r z y p o m in a m s o b ie , z k t ó r e g o w ie k u k sią ż k i i p is m a b y ły . C z y są o n e ta m d o t ą d — t e g o n ie w ie m .

2. C o się ty c z y k o ś c io ła c z e r n ic h o w s k ie g o (r eg ia c o lla tio n is ), to fu n d a c ja j e g o j a k o i p r e b e n d a r y a t d o n ie g o n a le ż ą c y są w c a le sta re n ie s te ty n a js ta rs ze d o k u m e n t y i a k ta z a g in ę ły p o d c z a s p o ż a r u . C o je s t w K a n c e la r ii p a r a fia ln e j (a d a w n iej d e k a n a ln e j, g d y ż d e k a n a t je s t C z e r n ic h o w s k i, c h o c ia ż o b e c n y d z ie k a n m ie s z k a g d z ie in d ziej, m ia n o w ic ie w R u d a w ie ), t o ile w ie m , d o p ie r o z X V I w ie k u , c h o c ia ż p r z y p o m in a m s o b ie , że p r o b o s z c z tu te jsz y w s p o m in a ł m i ta k ż e o j a k ic h ś r esztk a c h z X V w ie k u . W tej c h w ili w ięcej C i d o n ie ś ć n ie m o g ę , m u s z ę się n a s a m p r z ó d p o r o z u m ie ć z p r o b o s z c z e m , ja k w o g ó le z a g lą d n ą ć , c z y g d z ie w ja k im z a k ą tk u j e s z c z e c z e g o n ie m a . N ie w ie m je d n a k , ja k ic h w ła ś c iw ie d o k u m e n t ó w D r . K ę tr z y ń s k i s z u k a , tj. z k tó r e g o w ie k u i ja k iej tr eśc i, c z y w ła ś c iw ie h isto r y c zn ej (tj. d o z e w n ę tr z n y c h sp r a w P o ls k i), c z y a d m in is tr a c y jn e j, c z y w r es zc ie d o ty c z ą c y c h k leru p o ls k ie g o lu b k r o n ik r o d z in n y c h .

3 Ludwik A ntoni Birkenmajer (1855— 1929), historyk nauk ścisłych, był najmłodszym z trzech synów H erm ana Józefa Birkenm ajera. Skończył w 1873 r. gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie i w roku 1878 Uniwersytet Lwowski. W tym też roku objął posadę nauczyciela m atem atyki i fizyki w średniej szkole rolniczej w Czernichowie pod K rakow em , gdzie spędził trzydzieści jeden lat życia. W 1882 r. ożenił się z Zofią K arlińską, córką dyrektora O bserw atorium Astronom icznego w Krakowie. Ludwik Birkenmajer jest znany jak o historyk życia i twórczości naukowej M ikołaja K opernika. D latego prow adził szerokie badania archiwalne w Polsce i za granicą - Polski słownik biograficzny, t. II, z. 1, K raków 1936, ss. 102— 103. Te fakty biograficzne odpow iadają treści listu. K tóry z dw óch jego braci był adresatem listu, tego na razie nie wiem. Możliwe, że jeden z nich miał na imię Juliusz. D ysponuję wzm ianką, że Juliusz Birkenmajer podarow ał Zakładowi w 1884 r. jeden dokum ent

(Sprawozdanie z czynności Zakładu Narodowego im. Ossolińskich za rok 1884 we Lwowie, str. 20,17). I wreszcie, ten

M ateriały do biografii Wojciecha Kętrzyńskiego

3. C o się ty c z y o w e j starej k s ię g i, g d z ie m o w a o o b r a z k u , to p r z y p o m in a m s o b ie , że p o k a z y w a łe ś j ą je ż e li się n ie m y lę - D r o w i W is ło c k ie m u , ó w c z e s n e m u k u s to s z o w i O s s o lin e u m , a d z is ie js z e m u k u s t o s z o w i b ib lio te k i J a g ie llo ń sk ie j m ia ła o n a b y ć z k o ń c a X V w ie k u lu b p o c z ą t k u X V I - g o . C o się z n ią je d n a k d alej sta ło , te g o n ie w ie m .

K ie d y j u ż m o w a o s z p a r g a ła c h sta r y ch t o n ie b e z in te r e su d la C ie b ie e r g o i d la D r a K ę tr z y ń s k ie g o b ę d z ie w ie d z ie ć:

a) że b ib lio t e k a O O . K a p u c y n ó w w R o z w a d o w ie p o s ia d a b . c ie k a w e a r ch iw u m i b ib lio te k ę , d o k tó r e g o m n ie n ie s t e t y p rzed 8 la ty ty lk o raz w p u s z c z o n o , sk u tk ie m c z e g o b liż s z y c h w ia d o m o ś c i o ty m n ie je s t e m w sta n ie u d zie lić . W id z ia łe m ty lk o w ie le rzeczy i sta ry ch , m o ż e b a r d z o s ta r y c h . G w a r d ia n ó w c z e s n y , c z ło w ie k d z iw a c z n y , z b y w a ł m o je p y ta n ia i w p r a s z a n ia się — w y m ija ją c o . M o g ę to ty lk o d o n ie ś ć , że w c z a s ie g r a b ież y J ó z e fiń s k ic h k ilk a p a k k s ią ż e k e tc . w y je c h a ło z R o z w a d o w a d o b ib lio te k i n a d w o r n e j w e W ied n iu .

b) że p a r a fia (d a w n ie j o p a c t w o ) T y w ie c k a , p o s ia d a rzeczy , k tó r e r zecz d z iw n a — p r z ez n ik o g o d o t ą d b liżej z b a d a n e n ie z o s ta ły . N a str y ch u w a lą c e g o się j u ż k o ś c io ła zn a jd u je się f o r m a ln a a n ty k w a r n ia , w n ie ła d z ie z u p e łn y m . W r o k u 1881 ż o n a m o ja z a b r a ła s ta m tą d k ilk a d r o b n y c h k a w a łk ó w (b o d o n ich n ik t się n ie p r z y zn a je), ale to są n o w sz ej d a ty i o d n o s z ą się d o b a r sk ie j k o n fe d e r a c ji.

c) że 3 m ile s tą d n a p ó łn o c n y z a c h ó d , zn a jd u ją się z w a lis k a za m k u lip o w ie c k ie g o , g d z ie ja k w ia d o m o je s z c z e z a c z a s ó w b is k u p a P le ś n ie c k ie g o (m o ż e i p o p r z e d n io ) z a m y k a n o k s ię ż y s k a z a n y c h n a r e k o le k c je . Z r es z tą sk ą d in ą d w ia d o m o , że L ip o w ie c w ią ż e się ze sp ra w a m i e p is k o p a t u k r a k o w s k ie g o . W a r to b y te d y p o c z y n ić ta m p o s z u k iw a n ia , ja k n iem n iej w k la s z t o r z e O O . B e r n a r d y n ó w p o b lis k ie g o m ia ste c z k a A lw a m i.

d ) z w r ó c o n o w r e s z c ie m o j ą u w a g ę n a t o (d z isia j), że a k ta p a r a fia ln e w e w si D o m o s t a w ic e (o . p o c z t a Z a k lic z y n n a d D u n a jc e m ) w p o b liż u M e ls z ty n a m a ją z a w ie r a ć c ie k a w e s ta r z y z n y . Z a a u t e n t y c z n o ś ć n ie ręczę, b o m a m tę w ia d o m o ś ć sa m d o p ie r o z d ru giej ręk i. T y le n a d z iś . G d y b y m w c z y m k o lw ie k m ó g ł b y ć u ż y te c z n y m T o b ie , a w z g lę d n ie D r o w i K ę tr z y ń s k ie m u , to p r o s z ę o d o n ie s ie n ie i w s k a z ó w k i, c o i ja k c z y n ić w y p a d a . T y m c z a s e m c a łu ję w r a z z Ż o n ą w a s w s z y s tk ic h se r d e cz n ie. W a sz L u d w ik P S P r o s z ę C ię o o d c z y t a n ie t e g o lis tu D r o w i K ętrz.

Po przeniesieniu się W ojciecha Kętrzyńskiego z M azur do dalekiego Lwowa

korespondencja nie ustaw ała. W śród listów — prośby o pomoc finansową

i duchową w postaci książek i pism polskich, a także listy od osób proponujących

swą bezinteresowną pom oc dla rodaków . Wojciech Kętrzyński jak mógł, szukał

zamożnych sponsorów . Sam organizował wkładki, wysyłał książki. Czynnie

pomagał w wydaw aniu gazet, udzielał rad, pożyczek, organizował trwałe

poparcie finansowe.

W kolekcji autografów działu rękopisów są dwa listy adresowane do

Wojciecha Kętrzyńskiego: 1. List Józefa Chociszewskiego z Gniezna z 9 lis­

topada 1904 r., w którym prosi o poparcie jego podania na wolne stypendium

im. K arola Szajnochy (fond 5, opis 2, autografy, spr. 3065); 2. List St. Ram ułta,

byłego stypendysty Z akładu, z K rakow a z 14 czerwca 1905 r. w sprawie zwrotu

wypożyczonej książki (fond 5, opis 2, autografy, spr. 3071).

G odny uwagi jest tekst listu znalezionego w sprawie 43 „O narodowości

polskiej w Prusiech Z achodnich...”, o której już była m owa wyżej. Niestety, ten

list naderwany, ale większość tekstu da się odczytać. List napisany w Łysomicach

11 m arca 1874 r. i podpisany przez Edw arda D. N ietrudno dojść do wniosku, że

autorem listu był Edw ard Brochwitz Donim irski (1844— 1907), dziedzic ówczes­

ny dóbr Łysomice w pow. toruńskim , jeden z założycieli Towarzystwa N au k o ­

wego i innych towarzystw w Toruniu, wydawca czasopisma „G ospodarz” 4.

We W rocławiu w sprawie Oss. 6209 „Listy do W ojciecha K ętrzyńskiego”

znajdują się cztery inne listy z lat 1873— 1879 od Edw arda Donimirskiego.

K ontakty W ojciecha K ętrzyńskiego z Edwardem Donim irskim potw ierdza

Władysław Chojnacki. W połowie czerwca 1873 r., będąc już sekretarzem

oddziału naukow ego Ossolineum, Wojciech Kętrzyński dzięki pomocy finan­

sowej swego przyjaciela E dw arda Donimirskiego wyjechał na leczenie5.

W liście, który jest przedmiotem naszego zainteresowania, jest m ow a

o jakim ś „dziele pańskim ” , czyli samego Wojciecha Kętrzyńskiego. W roku 1874

miała być w ydrukow ana p raca O narodowości polskiej w Prusiech Zachodnich od

czasów krzyżackich. M ożliwe, że Wojciech Kętrzyński prosił Donimirskiego

0 prenum eratę na tę pracę. Czy tak było, mogłyby na pewno potwierdzić inne

listy E. Donim irskiego znajdujące się we Wrocławiu.

K o c h a n y p a n ie D o k to r z e !

[P ie n ]ią d z e , j a k ie P a n w y s ła łe ś , o d e [b r a łe m ...], je śli się n ie m y lę 50 ta l, m ia n o w ic ie [...] 1 8 /1 /7 4 p o 2 5 ta l. C h ę tn ie p o d e jm u ję się [...] [p o ]b ie ra n iem p r e n u m e r a ty n a d z ie ło P a ń sk ie , m ia n o w ic ie w b liż s z y c h o k r ę g a c h i c ie s z y łb y m się b a r d z o , g d y b y m m ó g ł z e b r a ć 80 p r e n u m e r a to r ó w , c h o c ia ż o ty m b a r d z o w ą tp ię .

C o się u n a s d z ie je , w ia d o m o P a n u p o w ięk szej c z ę śc i z „ G a z e ty T [o r u ń s k ie j]” . Z b liż s z y c h k ó ł n ic P a n u n o w e g o d o n ie ś ć n ie m o g ę . C o s ły c h a ć , t o n ic p o c ie s z a ją c e g o , d e p c ą n a s w s z ę d z ie n o g a m i, p o tr z e b a ju ż ty lk o ż e b y ja k w r ó b li str ze la li [...]

[...] w y m y ś lic ie [...] m a s z y n ę , k tó r a b y N ie m c ó w sa m a [...] tę p iła , a lep iej z b ier zc ie lu [...] i w y k s z ta łc o n y c h lu d z i ( P o la c z k ó w ) i p r z y ś lij c ie d o ] n a s, c h o ć b y z k o p ę , s z k o d a t y lk o , ż e [w n a js zy c h b ło n ia c h t a k ie fr u k ta się [...].

W a sz E d w a r d D [o n im ir sk i]

3. M ateriały z działalności w Ossolineum

W archiwum Ossolineum (fond 54, opisy 1—6) zachowały się też m ateriały

dotyczące działalności W ojciecha Kętrzyńskiego jako kustosza i dyrektora

Zakładu. Są m .in. dokum enty, które opisują pierwsze dni jego pracy — A kta.

Rok 1873 (D okum enty, korespondencja etc.), 548 dok., 1154 karty (fond 54, opis

1, spr. 56).

L . 183 W p is z 2 5 k w ie tn ia 8 7 3

P r z y p o m n ie n ie . O b s a d z ić m ie js c e S e k r e ta r z a o d d z ia łu n a u k o w e g o p r z y Z a k ła d z ie p r z ez p . W ła d y s ła w a Ł o z iń s k ie g o o p r ó ż n io n e .

128

Yaroslav Senyk

4 Słownik geograficzny Królestwa Pobkiego, t. 5, W arszawa 1884, ss. 867—868; P oski słownik biograficzny, t. 5.1, z. 21, K raków 1939, s. 324.

5 Oss. 6209, list Donim irskiego z 11 VI 1873; W. Chojnacki, Wojciech Kętrzyński a M azury, Rocznik Zakladu N arodowego im. Ossolińskich, 1948, t. 3, s. 571.

D o W g o D r a W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k ie g o .

N a z r o b io n e m i p r z e d s ta w ie n ie p r z e z D y r e k to r a Z a k ła d u n ar. im . O s s o liń s k ic h p . A u g u s ta B ie lo w s k ie g o , m ia n u ję P a n a S e k r e ta rz e m o d d z ia łu n a u k o w e g o p r z y ty m ż e Z a k ła d z ie , z p e n s ją r o c z n ą 7 2 0 złtr w a l. a u str. z k a s y Z a k ła d u m ie s ię c z n ie z g ó r y p o b ie r a ć się m a ją cą .

M ie s z k a n ia w g m a c h u Z a k ła d u n a te ra z d a ć n ie m o g ą c , w y z n a c z a m P a n u d o d a t k o w o n a ten cel p o 12 z łtr w .a . m ie s ię c z n ie z te jż e k a sy , k tó r y t o w s z a k ż e d o d a te k u s ta łb y sa m p r z e z się, j a k s k o r o b y się o d p o w ie d n ie m ie s z k a n ie d la P a n a w g m a c h u Z a k ła d u w y n a la z ło .

Z e c h c e s z P a n p r z e to n a jd a le j z k o ń c e m m ie s ią c a m a ja t.r. p r z y b y ć d o L w o w a , g d z ie M u o b o w ią z k i d o tej p o s a d y p r z y w ią z a n e , o k tó r y c h P a n ju ż p r z ez p . D y r e k to r a u w ia d o m io n y z o s t a łe ś , w In str u k c ji sp is a n e j w r ę c z o n e z o sta n ą ; a p o z ło ż e n iu u s ta w ą p r z ep isa n e j p r z y s ię g i w Z a k ła d z ie , r o z p o c z ą ć sw o je u r z ę d o w a n ie .

L w ó w d [n ia] 2 5 k w ie tn ia [1 ]8 7 3 B ielo w s k i W y e k s p e d io w a ć A d res: W W a ły c z u [!] p o d W ą b r z e ź n e m (B r ie se n in W e s t P r e u s s e n ) [...]

W śród m ateriałów archiwum Ossolineum (fond 54, opis II, spr. 54,421 kart.;

stara sygn. XLII1) znajdują się:

— „Zza kulis Z akładu nar. im. Ossolińskich” — autograf (2 redakcji).

W słowie wstępnym pisze, że od lat sześćdziesięciu panują w Zakładzie

anorm alne stosunki. Co było tego powodem, wyjaśniają owe szkice, oraz

dlaczego wszelkie usiłowania Kętrzyńskiego o polepszenie sytuacji nie miały

powodzenia. Chodzi o konflikt dyrektora Zakładu i jego pracowników zjednej

strony i dr. Piotra D ziubańskiego, sekretarza administracyjnego, później

wicekuratora Z akładu, z drugiej. Te szkice składają się z 6 rozdziałów oraz 11

dodatków . M aszynopis listu (trzy kopie) obejmuje 49 kart i razem z dodatkam i

stanowi 91 kartek. W śród odpisów dokum entów — jeden napisany ręką

T. Czapelskiego. Jeden list W ojciecha Kętrzyńskiego z roku 1886, listy

Wojciecha Kętrzyńskiego z roku 1915;

— „M em oryał o dyrektoryi Z akładu. Rok 1905”, rękopis i maszynopis,

10+ 16 kart;

— Sprawa dr. P. D ziubańskiego z urzędnikam i Zakładu. 1916: List otwarty

dr. P. Dziubańskiego z 20 m aja 1919 r., wydrukowany jako dodatek do

lwowskich czasopism;

— Listy P. D ziubańskiego i Wł. Kozłowskiego do A. ks. Lubomirskiego

i K. W itkowskiego w W iedniu, 1914 i 1915 r.

— „Głosy prasy”, głównie lwowskiej, w sprawie konfliktu (o realności przy

ul. Ossolińskiej 11; o ciężkiej sytuacji m aterialnej zakładu; o cenach podręcz­

ników szkolnych; o przeniesieniu ZN iO do Warszawy) 1918— 1919. W śród nich

— publikacje W ilhelma Bruchnalskiego (odpowiedź na list otwarty p. D ziubańs­

kiego), Oswalda Balzera, 1919.

— Wojciech K ętrzyński, „G m ach Zakładu. Projekt przebudowy D ra W oj­

ciecha K ętrzyńskiego” i „D om y czynszowe”; listy do kuratora, 1910.

4. W spom nienia W ojciecha Kętrzyńskiego

W. Chojnacki wspom ina o rękopisie „pamiętniczka Wojciecha K ętrzyń­

skiego”, zatytułow anego Z dziejów mojej młodości, przedrukowanego w artykule

T. Czapelskiego pt. Rewindykator polskości6. Pam iętnik został napisany, zda­

niem Chojnackiego około 1908 r.7

W osobistym archiwum Tadeusza Czapelskiego (1853— 1930), publicysty

i dziennikarza, długoletniego pracow nika Biblioteki Zakładu Narodowego

im. Ossolińskich, znajduje się początek jego przedmowy do tego pam iętnika

Wojciecha Kętrzyńskiego (fond 139, spr. 10). Rękopis składa się z części I i II.

Części III, stanowiącej właśnie pamiętnik pod tytułem „Z dziejów mojej

m łodości”, też brak. Część IV nie m a zakończenia (pięciu ostatnich paragrafów).

Brak też części V 8.

130

Yaroslav Senyk

6 Rocznik Zakładu N arodow ego im. Ossolińskich, 1927— 1928, t. 1 i 2, ss. 79— 108. 7 W. C hojnacki, op. d t., s. 532.

8 Sam pam iętnik (au to g raf i m aszynopisow a kopia) W ojciecha Kętrzyńskiego, w którym podaje dzieje swojej rodziny i swój po w ró t do polskości, zatytułow any „Z dziejów mojej młodości” , znajduje się w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we W rocławiu (Oss. 6233/1, 28 stron).