Mało znane dokumenty z kart historii Państwowego Instytutu Geologicznego

Ma³o znane dokumenty z kart historii Pañstwowego Instytutu Geologicznego

Marek Graniczny*, W³odzimierz Mizerski*, Halina Urban*

Pocz¹tki s³u¿by geologicznej w Polsce siêgaj¹ schy³ku I Rzeczypospolitej, czasów Sejmu Czteroletniego, Ksiê-stwa Warszawskiego i KróleKsiê-stwa Kongresowego. Gdyby doszukiwaæ siê zwi¹zków obecnego prawa geologicznego i górniczego z histori¹ prawodawstwa w tej dziedzinie, pocz¹tków tych trzeba by siê doszukiwaæ jeszcze wcze-œniej. Ju¿ bowiem w 1528 r. ksi¹¿ê Jan Opolski ustanowi³ pierwsze prawo górnicze w Polsce, dotycz¹ce wydobycia cynku i o³owiu w Tarnowskich Górach i Olkuszu. By³a to jednoczeœnie pierwsza europejska regulacja prawna dotycz¹ca kopalin. Spadkobierc¹ wszystkich dzia³añ i tradycji geologicznych sta³ siê w 1919 r. Pañstwowy Insty-tut Geologiczny.

Historiê Pañstwowego Instytutu Geologicznego przed-stawiano ju¿ w wielu opracowaniach (Szonert, 1955; Rut-kowski, 1970; Malinowski, 1979; Ryka, 1989; Lindner, 1994; Mizerski, 1999; Po¿aryski, 1999; Tyski, 1999; Wer-ner, 1999; Graniczny i in., 2003, 2004a, 2004b). W nich te¿ prezentowano dokumenty zwi¹zane z histori¹ PIG, z któ-rych najstarszym by³ wniosek nag³y grupy pos³ów w spra-wie niezw³ocznego uruchomienia Pañstwowego Instytutu Geologicznego, z dnia 3 kwietnia 1919 r. i zwi¹zane z nim sprawozdanie Komisji skarbowo-bud¿etowej Sejmu Usta-wodawczego z dnia 30 maja 1919 r.

Prace archiwizacyjne prowadzone w ci¹gu minionego roku w Centralnym Archiwum Geologicznym pozwoli³y dotrzeæ do dokumentów starszych, œwiadcz¹cych o tym, ¿e prace nad powo³aniem Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego by³y ju¿ znacznie zaawansowane w 1918 r. Jednym z nich jest projekt statutu PIG przedstawiony przez Sekcjê górniczo-hutnicz¹ Ministerstwa Przemys³u i Handlu. Zgodnie z tym projektem Pañstwowy Instytut Geologiczny znajdowaæ ma swe usytuowanie w sferze zainteresowañ Ministerstwa Przemys³u i Handlu, nie wchodz¹c jednocze-œnie w jego sk³ad (ryc. 1). Warto ten projekt zaprezentowaæ w ca³oœci, gdy¿ nie by³ on do tej pory nigdy publikowany:

Sekcja Górniczo-Hutnicza 15 lipca 1918 r.| Projekt statutu

Polskiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego Art. 1. Przy Ministerstwie Przemys³u i Handlu powstaje Instytut Geologiczny, maj¹cy za zadanie:

a) badanie budowy geologicznej Polski,

b) uk³adanie i wydawanie map geologicznych Polski, c) badanie ska³ i minera³ów po¿ytecznych

d) wykonywanie badañ gleboznawczych i hydrologicznych, e) wykonywanie prac geologicznych, zwi¹zanych z zamierzeniami gospodarczemi w³adz pañstwowych i przedsiêbiorczoœci prywatnej,

f) tworzenie i kompletowanie zbiorów petrograficz-nych, mineralogicznych i paleontologiczpetrograficz-nych, kopalin u¿y-tecznych i w ogóle materja³ów, s³u¿¹cych do wyjaœnienia budowy geologicznej kraju i zobrazowania jego bogactw kopalnych,

g) og³aszanie sprawozdañ i rozpraw, bêd¹cych wyni-kiem badañ naukowych Instytutu.

Art. 2. Instytut Geologiczny podlega w³adzy Ministra Przemys³u i Handlu.

Art. 3. Pracami Instytutu Geologicznego kieruje dyrek-tor ³¹cznie z Rad¹ Instytutu i wykonywa je przy pomocy geologów (geologów starszych i geologów), sekretarza i odpowiedniej liczby urzêdników.

NB. Funkcje sekretarza pe³ni jeden z geologów. Art. 4. Do zakresu czynnoœci dyrektora nale¿y w szcze-gólnoœci:

a) zarz¹dzanie sprawami instytutu tudzie¿ jego repre-zentacja,

b) przedstawienie Ministrowi sprawozdañ rocznych o stanie i pracach Instytutu, jak równie¿ wszelkich spraw i wniosków, wymagaj¹cych jego zatwierdzenia,

c) dozór nad maj¹tkiem i zbiorami Instytutu,

d) mianowanie i zwalnianie ni¿szych funkjonarjuszów oraz udzielanie urlopów pracownikom Instytutu, stosowa-nie do przepisów pragmatyki s³u¿bowej,

e)decydowanie o dopuszczeniu osób postronnych do korzystania ze zbiorów Instytutu,

f) decydowanie w sprawie zakupu przyborów nauko-wych i innych przedmiotów, niezbêdnych do pracy geolo-gom, w granicach przez bud¿et zakreœlonych.

Art. 5. W sk³ad Rady Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego wchodz¹:

a) z g³osem decyduj¹cym: dyrektor instytutu, jako prze-wodnicz¹cy; sekretarz Instytutu jako sekretarz Rady; geo-logowie-cz³onkowie Instytutu; przedstawiciel Sekcji Górniczo-Hutniczej Ministerstwa Przemys³u i Handlu;

b) z g³osem doradczym: geologowie, m³odsi cz³onko-wie Instytutu (adjunkci i asystenci); osoby przez Ministra lub Radê zaproszone.

Art. 6. Rada Instytutu:

a) wypracowuje program prac geologicznych i badañ corocznych oraz, w razie potrzeby, wprowadza do progra-mów ju¿ uchwalonych zmiany. Program prac i badañ musi Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; Marek.Graniczny@pgi.gov.pl Wlodzimierz.Mizerski@pgi.gov.pl; Halina.Urban@pgi.gov.pl M. Graniczny -H. Urban W. Mizerski

obejmowaæ prace zainicjowane przez Sekcjê Górni-czo-Hutnicz¹ Ministerstwa Przemys³u i Handlu. Programy i zmiany w nich zatwierdza Minister,

b) ustala metody badañ i zdjêæ geologicznych oraz uk³adania kart geologicznych,

c) opracowuje zagadnienia teoretyczne i praktyczne z geologiczna budow¹ kraju i jego bogactwami mineralnymi zwi¹zane, decyduje o og³oszeniu wyników badañ i prac naukowych, wydawaniu kart geologicznych oraz wyznacza redaktorów wydawnictw Instytutu,

d) rozpatruje wnioski i zapytania w sprawach geolo-gicznych i pokrewnych, do Instytutu skierowanych,

e) rozporz¹dza funduszami Instytutu w ramach bud¿etu z wyj¹tkiem tych wypadków, w których do wydatkowania

upowa¿niony jest dyrektor bez porozumienia siê z Rad¹, i decyduje w sprawie wymiany wydawnictw i zbiorów z instytucjami pokrewnemi w kraju i zagranic¹; przedmio-tem wymiany w tych ostatnich mog¹ byæ jedynie duplikaty okazów ju¿ opracowanych,

f) decyduje o stosunkach z instytucjami naukowemi w kraju i zagranic¹ oraz udziale Instytutu w zjazdach nauko-wych,

g) wybiera kandydatów na cz³onków Instytutu i przed-stawia ich do nominacji Ministrowi Przemys³u i Handlu,

h) wybiera wspó³pracowników czasowych i rozpatruje zg³oszenia o wspó³pracê,

i) wyznacza za zgod¹ Ministra Przemys³u i Handlu, delegacje naukowe zagranic¹,

Ryc. 1. Schemat organizacyjny Sekcji górniczo-hutniczej w Ministerstwie Przemys³u i Handlu i usytuowanie Pañstwowego Instytutu

j) uk³ada sprawozdanie z prac Rady Instytutu oraz sporz¹dza projekt bud¿etu.

Art. 7. Posiedzenia Rady Instytutu odbywaj¹ siê raz na miesi¹c, z wyj¹tkiem miesiêcy letnich od po³owy kwietnia do po³owy paŸdziernika. Niezale¿nie od tego posiedzenie Rady winno byæ zwo³ane przez dyrektora bez wzglêdu na czas: 1) w sprawach niecierpi¹cych zw³oki, 2) na ¿¹danie Sekcji Górniczo-Hutniczej, 3) na ¿¹danie przynajmniej 4 cz³onków Rady z g³osem decyduj¹cym.

Art. 8. Udzia³ w posiedzeniach Rady obowi¹zuje wszystkich cz³onków obecnych w Warszawie; nieobecnoœæ winna byæ usprawiedliwiona.

Art. 9. Posiedzenia Rady s¹ prawomocne bez wzglêdu na iloœæ obecnych, których liczba nie mo¿e byæ jednak mniejsza od 4; uchwa³y zapadaj¹ w drodze g³osowania. Sposób g³osowania okreœli regulamin.

Art. 10. W sprawach, podlegaj¹cych zatwierdzeniu przez Ministra Przemys³u i Handlu, pozostali w mniejszo-œci cz³onkowie Rady maja prawo w ci¹gu 3 dni po posie-dzeniu swoje votum separatum, odpowiednio umotywowane, na rêce Ministra Przemys³u i Handlu.

Art. 11. Do obowi¹zków sekretarza nale¿y: prowadze-nie kancelarji, za³atwiaprowadze-nie w porozumieniu z dyrektorem spraw bie¿¹cych, prowadzenie protoku³ów posiedzeñ Rady Instytutu.

Art. 12. Na cz³onków Instytutu mog¹ byæ powo³ane jedynie osoby, które siê wyka¿¹ powa¿nemi pracami naukowemi z dziedziny geologji i nauk pokrewnych.

Art. 13. Do obowi¹zków geologów nale¿y:

a)wykonywanie powierzonych im przez Radê Instytutu: 1) zdjêæ kartograficzno-geologicznych, 2) opracowañ zebranych materja³ów, 3) innych prac, wchodz¹cych w zakres obowi¹zków Instytutu,

b)zestawianie corocznych sprawozdañ z badañ wyko-nanych z polecenia Instytutu.

Art. 14. Na

wspó³pracowników

zapraszaæ mo¿e

dyrektor Instytutu, na mocy decyzji Rady Instytutu, osoby nie nale¿¹ce do Instytutu, lecz posiadaj¹ce dostateczne kwalifika-cje do wykonania samodzielnych prac i badañ naukowych geologicznych, lub z geologj¹ zwi¹zanych. Art. 15. Wspó³pra-cownicy otrzymuj¹ na mocy decyzji Rady Instytutu wynagrodze-nie, lub zwrot kosztów,

z badaniami

zwi¹zanych. Korzy-staæ mog¹ z urz¹dzeñ i pomocy Instytutu i winni sk³adaæ na rêce dyrektora Instytutu

sprawozdania z

badañ dokonanych. Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005

Ryc. 2. Strona tytu³owa pierwszego statutu Pañstwowego

Instytu-tu Geologicznego

¬

Art. 16. Rada Instytutu powo³ywaæ mo¿e do pomocy przy pracach geologicznych osoby, które uzna za

odpo-wiednie, w charakterze pomocników i wynagradzaæ je z sum na wspó³pracê w bud¿ecie przewidzianych.

Art. 17. Dochody i wydatki Instytutu Geolog-icznego stanowi¹ czêœæ sk³adow¹ bud¿etu Minis-terstwa Przemys³u i Handlu. Jeœli porównaæ projekt statutu z zatwierdzonym przez Radê Ministrów w dniu 28 lutego 1921 r. (Monitor Polski z dn. 21 marca 1002 r., nr. 65) Statu-tem Pañstwowego Instytutu Geologicznego (ryc. 2) mo¿na siê przekonaæ, ¿e ranga powo³anego 7 maja 1919 r. Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego znacz-nie wzros³a, w porównaniu z propozycj¹ zawart¹ w prezentowanym wy¿ej pro-jekcie statucie. Przejawia³o siê m.in. tym, ¿e dyrektor Instytutu mia³ rangê wyso-kiego urzêdnika pañstwo-wego i by³ powo³ywany przez Naczelnika Pañstwa.

Do pracy w Pañstwo-wym Instytucie Geologicz-nym zg³asza³o akces wielu

Ryc. 4. Spis prac naukowych dr Walerego Goetla, za³¹czony do podania o podjêcie wspó³pracy z PIG

®

Ryc. 5. Bud¿et

Pañstwo-wego Instytutu Geolo-gicznego na pierwsze pó³rocze 1919 r.

wybitnych geologów. W dniu 25 kwietnia podanie o przy-jêcie do pracy w PIG z³o¿y³ profesor Stefan Kreutz (ryc. 3). W cztery dni póŸniej zg³oszenie chêci wspó³pracy z Pañstwowym Instytutem Geologicznym zg³osi³ dr Walery Goetel — docent w Uniwersytecie Jagielloñskim, do³¹czaj¹c do swego spis swych prac naukowych (ryc. 4). W pierwszych miesi¹cach organizacji i funkcjonowa-nia Pañstwowego Instytutu Geologicznego w jego bud¿e-cie na pierwsze miejsce wysuwa³y siê wydatki rzeczowe, zwi¹zane przede wszystkim z urz¹dzaniem i wyposa-¿aniem pracowni. W archiwum zachowa³ siê dokument bud¿etowy za pierwsze pó³rocze 1919 r. (ryc. 5). W bud¿e-cie tym niemal 1/2 kosztów stanowi³y koszty rzeczowe. Warto jednak te¿ zauwa¿yæ, ¿e znacz¹cy procent w bud¿e-cie instytutu stanowi³y koszty podró¿y s³u¿bowych, co wi¹za³o siê z natychmiastowym rozpoczêciem szeroko zakrojonych badañ terenowych.

Dla czytelników interesuj¹ca mo¿e byæ lista pracowni-ków Pañstwowego Instytutu Geologicznego w pocz¹tkach jego istnienia. W archiwum zachowa³a siê lista z dnia 29 maja 1919 r. (ryc. 6). Znajduje siê na niej wiele znakomi-tych nazwisk; rêcznie dopisana jest na niej wysokoœæ upo-sa¿enia. Wynika z niej np., ¿e goniec zarabia³ w tym czasie 10 razy mniej ni¿ profesor Wawrzyniec Teyssere. Mo¿e byæ ta lista interesuj¹ca dla kogoœ, kto chcia³by porówny-waæ rozpiêtoœæ p³ac w Instytucie na pocz¹tku swego istnie-nia i obecnie.

Wœród licznych dokumentów zachowanych w archi-wum s¹ i takie, które dzisiaj mog¹ wywo³aæ uœmiech. Na pewno nale¿y do nich dokument z czasów wojny zaty-tu³owany „Wykaz rowerów” (ryc. 7) œwiadcz¹cy o tym, ¿e

ten œrodek lokomocji by³ w tym czasie traktowany z ca³¹ powag¹.

To tylko kilka odnalezionych dokumentów z wczesne-go okresu funkcjonowania Pañstwowewczesne-go Instytutu Geolo-gicznego. Mamy nadziejê, ¿e dziêki dalszej kwerendzie w archiwach, obraz historii s³u¿by geologicznej w Polsce sta-nie siê pe³sta-niejszy.

Literatura

GRANICZNY M., MIZERSKI W. & URBAN H. 2003 — Przyczyny utworzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Prz. Geol., 51: 471–473.

GRANICZNY M., MARKS L., MIZERSKI W. & URBAN H. 2004a — Historia s³u¿by geologicznej w Polsce. Prz. Geol., 52: 374–376. GRANICZNY M., MIZERSKI W. & URBAN H. 2004b — Pañstwo-wy Instytut Geologiczny — Rys historyczny. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410: 9–16.

LINDNER M. 1994 — Z kart historii Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 370: 1–102.

MALINOWSKI J. 1979 — Instytut Geologiczny w latach 1919–1979. Przegl¹d dzia³alnoœci naukowej i perspektywy. Prz. Geol., 27: 195–208. MIZERSKI W. (red.) 1999 — Z kart historii Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 389: 1–134.

PO¯ARYSKI W. 1999 — 60 lat pracy w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 389: 79–98.

RYKA W. 1989 — Dzieje Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Kwart. Geol., 33: 1–12.

SZONERT J. 1955 — Zarys historii organizacji s³u¿by geologicznej w Polsce. Instrukcje — normy, zagadnienia prawne i organizacyjne, 14: 9–23.

TYSKI S. 1999 — Wspomnienia o budowie nowego gmachu Pañstwowego Instytutu Geologicznego w latach 1948–1952. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 389: 99–107.

WERNER Z. 1999 — Badania naukowe, odkrycia i ekspedycje. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 389: 109–130.

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005

Ryc. 6. Lista pracowników Pañstwowego Instytutu

Geologiczne-go z koñca maja 1919 r. Ryc. 7. Wykaz rowerów bêd¹cych w dyspozycji PIG w okresie wojny