Włodzimierz Pela
Pułtusk, woj. ciechanowskie. Miasto
Informator Archeologiczny : badania 14, 241-243
241
P U Ł T U S K patrz
wczesne średniow iecze w o j, Ciechanowa kie
Gród i Zamek
P U Ł T U S K Ciechanowskie Tow arzystw o Naukowe
W ojew ódzki Konserwator Zabytków
w Ciechanowie w o j, ciechanowskie
Miasto
Badania prowadził m gr W ło d zim ie rz P e la . Finansował W K Z w Ciechanowie. Drugi sezon badań. M iejskie mury obronne. K ościół i kolegium jezu ick ie. Miasto nowo żytne / x v i - x v n i w ./ .
sp raw ozd an ie z dwóch sezonów badawczych/. Badania m iejskich murów obronnych zbudowanych w raz z bra m am i 1 basztam i po roku 1508 na zlecenie biskupa płockiego E razm a Ciołka, rozebranych częściow o w X V III w . , a ostatecznie p rze z P ru s a ków w 1818 roku, rozp oczęto j es lenią 1979 r . w związku z nasilającym i s ię pracam i budowlanymi i sanitarnym i /budowa kolektora/ w tej c zę ś c i wyspy. Jedynym znanym dotychczas, zachowanym nad ziem ią obiektem fo rty fik a c ji m iejskich jest półokrągła baszta.
Północno-zachodnią c zę ś ć wyspy wzdłuż brzegu której p rzeb iega ły mury m iejsk ie podzielono na pięć sektorów badawczych: A ,B , C, D , E . '
W sek torze A prowadzono nadzór nad pracam i ziem nym i związa nym i z budową kolektora, p rzebiegającego wzdłuż u l.Ś w ierczew sk iego 1 częściow o w ogrodach kościelnych położonych na tyłach plebanii p rzy - k olegla ck iej. W przebadanej c z ę ś c i wykopu /na odcinku od mostu na ka nale do u l.P io tra Skargi/ stwierdzono występowanie konstrukcji i bu dowli: umocnień brzegowych w postaci podwójnego pasa pali drewnia nych wbitych w zie m ię z X V H -X V III; fragm entów murów m iejskich - prawdopodobnie bram y m iejsk iej; pali drew nianych-przęseł mostu łą czącego wyspę z folw ark iem znajdującym s ię na g ó rze Abrahama, po drugiej stron ie rz e k i o ra z zachowaną częściow o brukowaną u lic ę w io dącą do kolegiaty. Fragm enty ceglanych murów posadowionych na ka miennych fundamentach zachowały s ię na znacznej głębokości od obecnej pow ierzchni u licy /około 3,5 m/. Stopy fundamentu muru obronnego nie można było osiągnąć ze względu na w ysoki poziom wód gruntowych. Mur m iejsk i zbudowany został na kraw ędzi doliny rz e c zn e j przesuniętej w sto sunku do d zis ie js ze g o brzegu kanału o około 40 m etrów . Odsłonięty, w wykopie pod kolektor, fragm ent bramy o raz zalegające nad nim na w arstwienia warstw kulturowych świadczą, że brama służyła miastu tylko do początków X V II wieku, kiedy to została z niewiadomych p rzy czyn rozebran a. W dalBzej c z ę ś c i wykopu, od u l.P io tra Skargi w kie
242
runku do rynku, natrafiono na piwnicę osiem nastow iecznego budynku zniszczonego p rz e z pożar o ra z na tr z y drewniane studnie pochodzące z X V I-X V II wieku. Usytuowanie ich w jednej lin ii o kierunku wschód- zachód o ra z regularne o d legło ści pom iędzy nim i /około 12 metrów/ sugerują, że mogą one być wyznacznikam i X V I- X V II“ w iecznych działek m ieszkalnych. Granica bloku działek była w tym czasie przesunięta na północ w stosunku do obecnej o około 5-6 m etrów .
W sektorach B i C /od u l.Ś w ierczew sk iego do u l.A r m ii C zerw o nej - w lin ii p rostej od ległość 200 metrów/ przeprowadzone zostały ba dania archeologiczno-architektoniczne poprzedzone badaniami archeogeo- flzyc zn ym i. Wykopy arch eologiczn e, w lic z b ie 21 o łącznej pow ierzchni 521 m2j p ozw oliły ustalić p rzeb ieg m iejsk iego muru obronnego, s tw ie r d zić istnienie dalszych dodatkowych elementów obronnych o ra z zlo k a li zować 1 częściow o ustalić układ przestrzenny 1 fa zy budowlane obiektów przylegających do muru m iejsk iego. Są nim i: n ajstarszy kościół Jezuitów z X V 1-X V II wieku; kolegium jezu ick ie z X V T-X V III wieku o ra z budynki gospodarcze zw iązane z kolegium prowadzonym od momentu kasacji za konu jezuitów w 1773 roku p rze z Benedyktynów.
M iejsk i mur obronny, odsłon ięty w wykopach na obydwu badanych sektorach, w zniesiony został z c eg ie ł ułożonych w wątek gotycki, posa dowiony na fundamencie wykonanym z kam ieni wrzuconych do wykopu w ąskoprzestrzennego, na pow ierzchni którego wylano w arstw ę zaprawy wapiennej z gruzem ceglanym . Od strony miasta elew acja muru obron nego ma poniżej chodnika obrońców rząd wnęk przykrytych arkadam i. Wnęki m ają sze ro k o ś ć średnio 250 cm i głębokość 46-48 cm . F ila ry m ają s z e r o k o ś ć 9 6 -9 8 c m . P o wybudowaniu m uru.'otaczającego go teren został podwyższony.
Istotnym odkryciem je s t znalezienie zarysu drugiej półokrągłej baszty usytuowanej przy obecnej zak rystii kościoła ś w .P io tra 1 Paw ła. Stwierdzono także, że w zachodniej ścianie zak rystii tkwi fragm ent mu ru obronnego. Obie baszty obronne były otwarte od strony m iasta. Od le g ło ś ć pom iędzy nim i wynosiła 65 m etrów .
W sek to rze B /na dziedzińcu Liceu m nr 1/ do muru obronnego dostawiony był budynek wybudowany prawdopodobnie w tym samym c za sie co mur m ie jsk i, w każdym r a z ie zaplanowany równocześnie z budo wą muru. Świadczą o tym dwie ściany budynku przew iązane z murem m iejsk im , posadowione na poziom ie ławy fundamentowej co mur obron ny, Sztraby pozostawione w m urze obronnym na kolejną ścianę z niew ia domych p rzyczyn niew ykorzystane; kanał ściekowy przeprowadzony na zew nątrz muru obronnego o ra z skarpy wzm acniające mur od Btrony zew n ę trzn e j. P rze d budynkiem kończą s ię rów nież wnęki arkad. W chw ili obecnej nie je s t je s z c z e znany cały zarys budynku.
W 2 połowie X V I wieku w m iejscu tym wybudowane zostało p rze z jezuitów kolegium , którego skrzydło zachodnie oparto o mur m iejsk i i prawdopodobnie wykorzystano przy je g o wznoszeniu budynek już istn ie jm y .
243
Do końca 1980 roku odsłonięto 1 przebadano c z ę ś ć skrzydła za chodniego kolegium /pom ieszczenia oznaczone A ,B , C ,D , E / , dostępną czę ść skrzydła południowego /pom ieszczenia F , G,H/, fragm enty bruko wanego dziedzińca głównego 1 podwórza gospodarczego o ra z p om ieszcze nia gospodarcze usytuowane na zewnątrz gmachu kolegium .
P o wybudowaniu ścian budynków, teren został tak wewnątrz jak 1 na zewnątrz podwyższony 1 dopiero wtedy układano w pom ieszczeniach posadzki z płytek ceglanych lub z cegieł /np. w pom ieszczeniu A zacho wało s ię pięć poziom ów użytkowych /budynki kolegium były remontowang 1 przebudowywane ze względu na pękanie ścian spowodowane osiadaniem fundamentów na grząskim gruncie.
M ateriał zabytkowy zebrany podczas ek sp lo ra cji to fragm enty k afli płytowych i garnkowych, okucia budowlane, gw oździe, zawiasy drzw iow e, naczynia gliniane o ra z kilkadziesiąt monet, guzików, sprzączek itp.
W sektorze C natomiast odsłonięto p rzy nowo odkrytej baszcie i k ościele jezuickim z 1717 roku, fundamenty w cześn iejszego kościoła jezuitów wybudowane prawdopodobnie w 2 połowie X V I wieku. Do je go bu dowy wykorzystano, je ż e li nie cały mur m iejsk i stojący w tym’ m iejscu, to na pewno jego fundamenty, które poszerzono od wewnątrz i wzm ocnio no. P rze d budową kościoła rozebrano basztę. S zerokość nawy kościoła ma wewnątrz murów 16 m . Długość nie je s t je s z c z e znana, ale istn ieje m ożliw ość poznania całego układu p rzestrzen n ego, ponieważ w podzie miach obecnego osiem nastow iecznego kościoła natrafiono na fragm enty murów, które w iążą s ię prawdopodobnie z kościołem w cześn iejszym .
W sek torze E /od u l,W oln ości do Zamku/ wykonano tylko bada nia arch eogeofizyczn e pozwalające z dużym prawdopodobieństwem usta lić p rzeb ieg muru obronnego w tym rejon ie.
M ateriał zabytkowy znajduje s ię w pracowni ekspedycji pułtuskiej Ciechanowskiego Tow arzystw a Naukowego o ra z w Muzeum M iejskim w Pułtusku. Badania będą kontynuowane. R A C IĄ Ż E K , gm .N ieszaw a w o j. włocław skie patrz późne średnlowlec ze
RAD O M -Stare Miasto K o ś c ió ł św . Wacława
patrz
późne średnlowlec ze
R E S ZE L patrz
wczesne średniowiecze w o j. ols zty ńs kie
R Y C ZEŃ, gm . Góra w o j. les zc zy ńs kie Stanowisko 1
patrz
