ROCZN. PZH, 2000, 51, NR 3, 279-290
JAD W IG A HAMUŁKA, A N N A GRONOW SKA-SENGER, K A T A RZ Y N A WITKOWSKA
C Z Ę S T O T L IW O Ś Ć S P O Ż Y W A N IA I W A R T O Ś Ć E N E R G E T Y C Z N A Ś N IA D A Ń U C Z N IÓ W W Y B R A N Y C H S Z K Ó Ł P O D S T A W O W Y C H
W W A R S Z A W IE
EN E R G Y V A LU E AND F R EQ U EN C Y BREAKFAST INTAKE IN W ARSAW PRIM AR Y SCHOOLS
Zakład Oceny Żywienia K atedra Żywienia Człowieka SGGW 02-787 Warszawa, ul. Nowoursynowska 166 Kierownik Zakładu: prof, dr hab. A. Gronowska-Senger
Oceniano częstotliwość spożywania oraz wartość energetyczną śniadań spoży wanych przez dzieci w wieku szkolnym z warszawskich szkół podstawowych. Badania przeprowadzono metodą ankietową, jesienią 1998 roku. Stwierdzono, że częstotliwość spożywania śniadań malała wraz z wiekiem badanych.
WSTĘP
Z d ro w ie d ziec k a, je g o p raw idłow y w zrost i rozw ój, d o b re sa m o p o c z u c ie , k o rz y stn e re la c je m iędzy ró w ieśn ik am i, a ta k ż e d o b ra dyspozycja d o n a u k i z a le ż ą m iędzy innym i od o d p o w ie d n io zestaw io n y ch i ro złożonych posiłków w ciągu d n ia . N a sz cz eg ó ln ą uw agę za słu g u je re g u la rn e spożyw anie pierw szeg o i d ru g ie g o śn ia d a n ia , ze w zg lę d u n a fak t, iż r a n n e i p rz e d p o łu d n io w e godziny są o k re se m n ajin ten sy w n iejszej p rac y k a ż d e g o człow ieka, z a ró w n o o só b d o ro sły ch , ja k rów n ież dzieci i m łodzieży. P o m in ię c ie tych p o siłk ó w lub spożyw anie źle zbilan so w an y ch śn ia d a ń m o ż e być przyczyną n ie d o ży w ie n ia dzieci i m łodzieży, co z ko lei p ro w a d z ić m o ż e do za ch w ia n ia p raw id ło w e g o ich rozw oju fizycznego i psych iczn eg o [ 11, 18].
D zieci i m ło d z ie ż p ow inny spożyw ać re g u la rn ie 4 -5 posiłk ó w w ciągu d n ia , z p r z e c ię tn ą cz ęsto tliw o śc ią n ie w ięk szą niż co 4 godziny. P obyt w iększości uczniów w szkole, łą c z n ie z d ro g ą w ynosi co n ajm n ie j 5 -6 godzin, a u m łodzieży sta rsze j i d o je ż d ż a ją c e j n a w e t 8 -1 0 godzin. D la te g o te ż p raw idłow o zestaw iony p o siłek spożyw any w szk o le (n p . k a n a p k a + n a p ó j) p o w in ie n stan o w ić in te g ra ln ą część p ro c e su n a u c z a n ia i w y ch o w a n ia [7, 18]. Z b y t d łu g ie p rzerw y p o m ięd zy p o siłk am i p o w o d u ją u cz u cie g ło d u , k tó ry o b n iż a zd o ln o ść k o n c e n tra c ji uw agi, o g ran ic za zd o ln o ść psychofizyczną d zieck a, p o g a r sza je g o n a s tró j i d o b re sa m o p o c z u c ie , a tym sam ym w pływ a u je m n ie n a efe k ty w n o ść p ro c e su n a u c z a n ia [2 ].
W zw iązku z o b se rw o w a n ą n ie k o rz y stn ą sytuacją żyw ienia dzieci i m ło d zieży w tym z a k re sie w P olsce, p o d ję to n in ie jsz ą p ra c ę , m a ją c ą n a celu z b a d a n ie często tliw o ści
280 J. Hamułka, A. Gronowska-Senger, К. Witkowska N r 3
sp o ży w an ia i w arto śc i en e rg ety c zn e j śn ia d a ń spożyw anych p rz e z g ru p ę dzieci i m ło d z ie ży w w iek u szkolnym .
M A TER IA Ł I M ETODYK A
Badania przeprowadzono jesienią (październik, listopad) 1998 roku wśród uczniów trzech warszawskich szkół podstawowych z gminy Centrum , Targówek, i Praga-Północ. Ogółem prze badano 330 osobową grupę dzieci w wieku 7-15 lat, którą następnie zgodnie z założeniami podanymi w norm ach żywienia [15] podzielono na trzy grupy wiekowe: I grupa - dzieci w wieku 7-9 lat (klasy I - III), II grupa - 10-12 lat (klasy IV - VI), III grupa -13-15 lat (klasy VII - V III). Dzieci w wieku 7-9 lat stanowiły 29,4% badanych (97 uczniów), w wieku 10—12 lat -32,4% ankietowanych (107 uczniów), natom iast w wieku 13-15 lat - 38,2% badanych (126 uczniów).
D o oceny częstotliwości spożywania śniadań wykorzystano m etodę wywiadu kwestionariuszo wego. Kwestionariusz ankietowy zawierał pytania dotyczące spożywania pierwszego i drugiego śniadania zwyczajowo oraz w dniu badania, rodzaju konsumowanych produktów, przyczyn nie- jedzenia śniadań, liczby spożywanych posiłków oraz rodzaju i częstotliwości wypijanych płynów w ciągu dnia, jak również charakterystyki ogólnej respondentów (płeć, wiek, wykształcenie rodziców, aktywność zawodowa matki, liczba dzieci w rodzinie, rodzaj rodziny, uczęszczanie dziecka na świetlicę oraz ilość czasu zwyczajowo spędzanego w szkole).
Do oceny wartości odżywczej wykorzystano m etodę wywiadu dotyczącego spożycia żywności w ciągu ostatnich 24 godzin poprzedzających badanie, odnotowując czas i miejsce spożywania posiłków, ich skład, a także produkty i napoje spożywanie między posiłkami podstawowymi [4]. Do określenia wielkości spożytych porcji żywności zastosowano „Album fotografii potraw o zróżnicowanej wielkości porcji” [14].
W artość energetyczną śniadań oraz udział energii pochodzącej z pierwszego i drugiego śnia dania obliczono posługując się programem komputerowym „Żywienie” opracowanym w oparciu 0 najnowsze tabele składu i wartości odżywczej produktów i potraw [9, 10]. Śniadania oceniano również pod kątem ich racjonalnego zestawienia, wykorzystując test Bielińskiej z modyfikacją Kuleszy i wsp. [8].
Przy statystycznym opracowaniu uzyskanych wyników wykorzystano test t -studenta i jedno- czynnikową analizę wariancji w układzie ortogonalnym. Obliczono ponadto średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe jako wskaźnik rozrzutu uzyskanych wyników.
W YNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
O g ó łe m p r z e b a d a n o 330 uczniów w w ieku 7 -1 5 la t, w tym 178 d ziew cz ąt (5 4 % ) 1 152 ch ło p có w (4 6 % b a d a n y c h ). O g ó ln ą c h a ra k te ry sty k ę b a d a n e j p o p u la c ji p r z e d s ta w io n o w ta b e li I. B io rą c p o d uw agę w ykształcen ie rod zicó w a n k ie to w a n y c h dzieci stw ie rd z o n o , że w śró d dzieci m łodszych ( 7 -9 ) la t p rzew ażały m a tk i z w y k ształc en ie m zaw odow ym , n a s tę p n ie ś re d n im i wyższym, n a to m ia s t ojcow ie z w y k ształc en ie m ś r e d n im . W p o zo stały ch b ad a n y c h g ru p a c h p rze w a ża ło w y k ształcen ie śre d n ie .
W ś ró d b a d a n y c h uczniów zd e cy d o w a n ą w iększość stanow iły dzieci p o c h o d z ą c e z r o dzin p ełn y ch . Ś re d n io o k o ło 11% o gółu an k ieto w a n y ch w ychow yw ało się w ro d z in a c h n ie p ełn y c h , gdzie m a tk i s a m o tn ie wychowyw ały sw oje dzieci.
Z uzyskanych d an y c h w ynika, iż czas p o b y tu uczniów w szk o le w ydłużał się w ra z z w iek iem b a d a n y c h . W y ją te k stanow iły dzieci z klas I - I I I , g d zie o k o ło 15,5% u czniów p rze b y w a ło w szkole 8 i w ięcej godzin. Było to sp o w o d o w a n e u cz ęszcz an iem tych dzieci n a św ietlicę szk o ln ą, co w ynikało z p rac y zaw odow ej ich rodziców .
N a p o d sta w ie p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń stw ie rd z o n o , że re g u la rn ie p ie rw sz e ś n ia d a n ie spożyw ało p o n a d 72% uczniów w w ieku 7 -9 lat, p raw ie 60 % u czniów w w ieku
N r 3 Ocena śniadań uczniów szkół podstawowych 281
T a b e l a I. Charakterystyka ogólna badanej populacji (% ) Population characteristics (%)
1 0 -1 2 la t i o k o ło 14% n a jsta rsz e j m łodzieży, tj. w w ieku 13-15 lat. P o siłe k te n był spożyw any o b a rd z o różn y ch p o ra c h , zw łaszcza w starszych g ru p a c h w iekow ych, co w ynikało z ich w iększej sa m o d zieln o śc i o ra z aktyw ności zaw odow ej m a tek .
W ra z z w iek iem b ad a n y c h m a la ła częstotliw ość spożyw ania pie rw sz eg o i d ru g ie g o ś n ia d a n ia w d n iu b a d a n ia (ta b e la II). Przy czym najw iększy o d se te k , o k o ło 25 % m ło d zieży starszej n ie spożyw ało pierw szeg o śn ia d a n ia w d o m u i o k o ło 4 2 % ż a d n e g o p o siłk u w szkole. C z ęsto tliw o ść spożyw ania śn ia d a ń była isto tn ie sk o re lo w a n a z a k
282 J. Hamułka, A. Gronowska-Senger, К. Witkowska N r 3
tyw nością zaw o d o w ą m a te k i w iek iem b a d a n y c h dzieci. D zieci m a te k n ie p rac u jąc y ch za w o d o w o isto tn ie częściej spożyw ały p o ra n n y p o siłek o ra z częściej d o sta w ały k a n a p k i d o szkoły.
N a p ó j w szk o le w d n iu b a d a n ia w ypiło 89,5% uczniów w w ieku 7 -9 lat, p ra w ie 74% w w iek u 1 0 -1 2 la t o ra z p raw ie wszyscy an k ie to w a n i w w ieku 13-15 lat.
T a b e l a I I . Częstotliwość spożywania I i II śniadania oraz napoju w szkole, w dniu badania, przez uczniów szkół podstawowych (odsetek badanych)
Frequency of breakfast, lunch and beverages intake by schoolchildren in the studied day
Wyniki oznaczone tą sarną literą w kolumnie nie różnią się istotne statystycznie (p>0,05)
W ż a d n e j z b ad a n y c h szkół n ie było zw yczaju w sp ó ln e g o spożyw ania ś n ia d a ń p o d czas długiej p rzerw y lekcyjnej (uczn io w ie i nauczyciel lub sam i uczniow ie).
N a pierw sze śn ia d a n ie (ry cin a 1), n ie z a le ż n ie o d w ieku b a d a n y ch , najczęściej k o n su m o w a n e były k a n a p k i z w ęd lin ą o ra z se re m . S zczególnie n ie p o k o jąc y m było niskie spożycie m le k a i je g o p rze tw o ró w , m a le ją c e w raz z w iek iem b a d a n y c h . P ła tk i ś n ia d a n io w e n a m le k u o ra z zupy m le cz n e były isto tn ie częściej k o n su m o w a n e w m łodszych g ru p a c h w iekow ych. P o n a d to stw ie rd z o n o b a rd z o niskie spożycie w arzyw i ow oców , zw łaszcza w śró d dzieci m łodszych.
D ru g ie śn ia d a n ie było ró w n ież najczęściej k o n su m o w a n e w p o sta c i k a n a p e k , zw ła szcza w m łodszych g ru p a c h w iekow ych (rycina 2). U czn io w ie klas starszych p re fe ro w a li n a d ru g ie śn ia d a n ie drożd żó w k i i in n e ciastk a o ra z chipsy z a k u p io n e w sk le p ik a c h szkolnych, a d o p ie ro n a k o ń cu k a n a p k i p rzy n ie sio n e z d o m u .
N a jc h ę tn ie j w ypijanym n a p o je m n a pierw sze śn ia d a n ie , n ie z a le ż n ie o d w iek u b a d a nych była h e r b a ta (śre d n io 66 % uczniów ). Z m le k a ja k o n a p o ju , głó w n ie w p o sta c i k a k a o k o rzy sta ło ś re d n io 17% an k ieto w a n y ch , n a to m ia s t soki i n a p o je o w o co w e sp o żyw ane były sp o ra d y c z n ie - ś re d n io p rze z 5,8% b a d a n y ch dzieci.
W szk o le n a jb a rd z ie j p re fe ro w a n y m n a p o je m , zw łaszcza w starszych g ru p a c h w ie kow ych, była c o c a-co la i in n e n a p o je g azo w an e (ry cin a 3). M n iejszą p o p u la rn o ś c ią cieszyły się n a to m ia s t w ody m in e ra ln e , m le cz n e n a p o je fe rm e n to w a n e o ra z h e rb a ta .
W ięk sz o ść an k ie to w a n y c h dzieci k u p o w ała n a p o je p o d ro d z e d o szkoły lub w sk le p ik a c h szkolnych i a u to m a ta c h z n a p o ja m i gazow anym i, d la te g o te ż ich ro d za j u z a le ż n io n y był głów nie o d a s o rty m e n tu p ro d u k tó w d o stę p n y c h w sk le p ik a c h szkolnych. N a ich p ó łk a c h d o m in o w a ły n ajczęściej ró ż n e g o ro d z a ju słodycze np. b a to n y , chipsy, c ia stk a , d ro żd ż ó w k i, lizaki. N a c iep ło m o ż n a było zjeść h a m b u rg e ra , c h e e s b u rg e ra , h o t-d o g a o ra z z a p ie k a n k ę , ale n ie cieszyły się o n e zbyt d u ż ą p o p u la rn o ś c ią w śró d b a d a n e j g ru p y uczniów . D o p o p ic ia najczęściej o fe ro w a n o c o c a -c o lę , o r a n ż a d ę lub in n e n a p o je g az o w an e . W m niejszych ilościach sp rz e d a w a n e były soki i n a p o je ow ocow e.
286 J. Hamułka, A. Gronowska-Senger, К. Witkowska N r 3
W ż a d n e j z e szkół o b jęty ch b a d a n ia m i nie za o b se rw o w a n o w sp rz e d a ż y n a p o jó w m le cznych typu jo g u rt, kefir.
P rz e p ro w a d z o n e b a d a n ia w ykazały, iż g łów ną przyczyną n ie z ja d a n ia p ie rw sz eg o ś n ia d a n ia p rz e z b a d a n y c h uczniów było n ie o d cz u w a n ie g ło d u p o p r z e b u d z e n iu , co m o g ło być sp o w o d o w a n e b a rd z o p ó ź n ą kolacją. In n ą przyczyną było p ó ź n e w sta w a n ie u cz n ió w i b r a k czasu n a je g o spożycie lub te ż s a m o d z ie ln e p rzy g o to w a n ie (część ro d zic ó w an k ie to w a n y c h dzieci w y chodziła z d o m u w cześniej).
Ś re d n ia w a rto ść e n e rg e ty c z n a pierw szych śn ia d a ń k sz tałto w ała się n a niskim p o z io m ie , zw łaszcza w n ajm ło d sz ej g ru p ie w iekow ej (ta b e la III). O d z w ie rc ie d la ło się to w b a rd z o niskim , rz ę d u 1 4 -1 8 % , p o z io m ie en e rg ii p o c h o d z ą c e j z p ie rw sz eg o śn ia d a n ia , p rzy z a le c a n e j ilości 2 5 -3 0 % en e rg ii.
T a b e l a I I I . Średnia wartość energetyczna oraz udział energii pochodzącej z pierwszego i drugiego śniadania całodziennym zapotrzebowaniu energetycznym badanej grupy dzieci w wieku szkolnym
Mean energy value and energy intake from breakfast and lunch as com pared with recom m ended dietary allowances
X ± SD - średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe
Wyniki oznaczone tą samą literą w kolumnie nie różnią się istotne statystycznie (p>0,05) N isk ą w a rto ść k a lo ry c zn ą pie rw sz eg o śn ia d a n ia częściow o re k o m p e n so w a ło d ru g ie śn ia d a n ie sp o ży w an e w szkole, k tó re d o sta rc z a ło p rz e c ię tn ie o d 10 d o 18% c a ło d z ie n n e g o z a p o trz e b o w a n ia e n e rg e ty c z n e g o dla dzieci i m łodzieży.
Z żyw ieniow ego p u n k tu w id ze n ia o p ró c z ilości spożyw anych po siłk ó w b a r d z o w aż n e je s t ró w n ież ich r a c jo n a ln e ze sta w ien ie . P ra w id ło w o zestaw io n y p o siłe k p o w in ie n z a w ierać: p ro d u k ty spożyw cze b o g a te w w ęg lo w o d an y (n a jle p ie j z ło ż o n e ) i tłu szcze, p r o d u k ty b ę d ą c e ź ró d łe m b ia łk a zw ierzęceg o , m le k o lub je g o p rze tw o ry o ra z w arzyw a i/lub ow oce. W niniejszych b a d a n ia c h stw ie rd z o n o , że w iększość b a d a n y c h d zieci, n ie z a le ż n ie o d w iek u , spożyw ała śn ia d a n ia n ie p ra w id ło w o ze sta w io n e , a w ięc n ie za w ie ra ją c e w sw oim sk ła d zie je d n e g o lu b kilku w ym ienionych w yżej p ro d u k tó w (ta b e la IV ). P rzew ażały w nich p ro d u k ty w ęg lo w o d a n o w e , b ra k o w a ło n a to m ia s t m le k a i p rz e tw o ró w m leczn y ch o ra z w arzyw i ow oców . O d n o to w a n o p o n a d to zbyt w ysokie spożycie tłuszczów i tłustych w ędlin.
N r 3 O cena śniadań uczniów szkół podstawowych 287
T a b e l a I V . Procent nieprawidłowo zestawionych śniadań spożywanych przez uczniów szkół podstawowych
Percentage uncorrect breakfast and lunch intake by school children
N ie c o le p szą sy tu ację z a o b se rw o w an o w p rzy p a d k u II śn ia d a ń , zw łaszcza w n a jm ło d szej g ru p ie w iekow ej. D zieci k las m łodszych n a o g ó ł przynosiły k a n a p k i z d o m u i były o n e lep iej ze sta w io n e , n a to m ia s t m ło d z ie ż sta rsz a najczęściej k u p o w a ła „c o ś” w sk le p ik a c h szkolnych. W p rz y p a d k u dru g ich śn ia d a ń najczęściej b ra k o w a ło ow oców i w a rzyw, m le k a i p rze tw o ró w m lecznych o ra z p ro d u k tó w b ęd ą cy c h ź ró d łe m b ia łk a zw ie rzę ceg o .
DYSKUSJA
Z p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń w ynika, że ś re d n io od 12 d o 25 % a n k ie to w a n y c h nie spożyw ało p o ra n n e g o p o siłk u w d o m u i od 18 d o 4 2 % ż a d n e g o p o siłk u w szkole. P o d o b n e w yniki otrzy m ali W oynarow ska i wsp. [17] b a d a ją c cz ęsto tliw o ść spożycia śn ia d a ń p rz e z dzieci i m ło d z ie ż w w ieku szkolnym . S tw ierdziły o n e bo w iem , że w d n iu b a d a n ia n ie spożyw ało śn ia d a n ia w d o m u śre d n io 13,5% d ziew cząt i ch ło p có w w w ieku 10 -1 2 lat i o k o ło 15% d ziew cząt i chłopców w w ieku 13-15 lat. Z a u w a ż o n o ró w n ież, że w ra z z w iek iem zw iększał się o d se te k dziew cząt, k tó re p rzychodziły d o szkoły n a czczo. R ó w n ie ż S to p n icka i w sp. [13] an a liz u ją c c a ło d z ie n n e rac je p o k a rm o w e uczniów szkół po d staw o w y ch byłego w ojew ó d ztw a b ia ło sto c k ie g o o d n o to w ały , że ś re d n io 9 % dziew cz ąt i 6 % ch ło p có w w w ieku 10-15 lat w ychodziła d o szkoły n ie spożyw ając pie rw sz eg o śn ia d a n ia .
N iep o k o ją c y m w ydaje się p o n a d to fakt, iż p rzy stę p o w an ie d o za ję ć szkolnych na czczo z a o b se rw o w a n o ju ż w śró d dzieci rozpoczynających n a u k ę w szkole, a w ięc s ie d m io la tk ó w [16].
P o d o b n e te n d e n c je z a o b se rw o w an o rów n ież w lite ra tu rz e św iatow ej. O k o ło 14% uczn ió w szkół lond y ń sk ich [6] o ra z o k o ło 16% dzieci w N ow ym O rle a n ie n ie spożyw ało n ajw a żn iejsz eg o p o siłk u , ja k im je s t I śn ia d a n ie . W la tac h dziew ięćd ziesiąty ch w U S A , 1 2 -2 6 % uczniów w w ieku 8 -1 1 lat nie ja d ło śn ia d a ń , a o k o ło 20% uczn ió w w w ieku 11-15 la t w Szkocji ja d ło śn ia d a n ie tylko ra z w tygodniu [cyt. za 18]. N a to m ia s t z b a d a ń P av lo v ic’a [12] w ynika, że aż 24% uczniów szkół w Jugo sław ii ( p ró b a lo so w a) nie spożyw ała ż a d n e g o posiłku p rz e d wyjściem d o szkoły.
Z b a d a ń Ignar-G olinow skiej [7], p rz e p ro w ad z o n y ch w la ta c h 1995/96 w śró d dzieci szkolnych w ynika, że w k lasach m łodszych ( I - I I I ) p o siłe k w szk o le spożyw ało 80 % b a d a n y c h . W starszych k lasach zm niejszył się o d s e te k spożyw ających d ru g ie śn ia d a n ie , i ta k w k la sac h IV p o siłek w szk o le spożyw ało 4 8 % dzieci, w V i V I, o d p o w ie d n io 38 i 3 6 % , zaś w V II i V III tylko 3 2 -3 3 % an k ieto w an y ch .
288 J. Hamułka, A. Gronowska-Senger, К. Witkowska N r 3
P o d o b n e o b se rw a c je poczynili rów n ież w e w cześniejszych b a d a n ia c h C hw ojn o w ska i w sp. [3] p ro w a d z ą c b a d a n ia n a p o p u la c ji w arszaw skiej o ra z C zeczelew ski i w sp. [5] b a d a ją c y uczniów z B iałej P o d lask iej, iż n ajczęściej o p u szczan y m i p o siłk a m i w ciągu d n ia p rz e z dzieci w w ieku szkolnym były d ru g ie śn ia d a n ia .
Z p rzy to c zo n y c h wyżej b a d a ń w ynika, że naw yk ro z p o c z y n a n ia n a u k i n a czczo o ra z n ie sp o ży w an ia w niej ż a d n e g o p o siłk u sta je się o b e c n ie c o ra z b a rd z ie j p o w szech n y m p ro b le m e m . O p u sz c z a n ie d ru g ich śn ia d a ń je s t zjaw iskiem n iek o rzy stn y m , p o w o d u je b o w iem p o w sta n ie zbyt długiej p rzerw y m iędzy p o siłk am i, co w re z u lta c ie p ro w a d z i d o szybkiego m e c z e n ia się i zn u ż e n ia , zw łaszcza p o d cz as późniejszych g o d zin lekcyjnych o ra z n a d m ie rn e g o o b c ią ż e n ia u k ła d u tra w ie n n e g o w p o p o łu d n io w y c h i w ieczo rn y ch g o d zin ac h .
B io rą c p o d u w ag ę a s o rty m e n t p ro d u k tó w spożyw anych n a śn ia d a n ia w niniejszych b a d a n ia c h za o b se rw o w a n o , że w ra z z w iek iem m a la ła k o n su m p c ja m le k a i p ro d u k tó w m lecznych, z u p m lecznych i p ła tk ó w śn iad an io w y ch n a m le k u . N iec o in n e w yniki otrzy m ali Ortega i w sp. [11] p ro w a d z ą c b a d a n ia w śró d h isz p ań sk ich dzieci ze szkół p o d staw o w y ch . O d n o to w a li o ni, że 17% ch ło p có w i 3 3 % dziew cząt w ypijało sz k lan k ę m le k a n a I śn ia d a n ie , n a to m ia s t 5 8 % d ziew cząt i 4 7 % ch ło p có w spożyw ało ra n o , p rz e d w yjściem d o szkoły p ła tk i śn ia d a n io w e n a m lek u . D o p ła tk ó w zbożow ych n a m le k u 11% dziew cząt i 6 % chłopców spożyw ało, ta k w ażny z żyw ieniow ego p u n k tu w idzenia, d o d a te k ow oców .
N isk a w a rto ść k a lo ry c zn a o ra z n iepraw idłow y ro zk ła d en e rg ii n a p o sz cz eg ó ln e posiłki w ciąg u d n ia m o ż e być p rzyczyną n ie p o w o d z e ń szkolnych ucznia. G łó d zw iększa b o w iem d raż liw o ść d ziec k a, co p ro w a d zi cz ęsto d o k o n flik tó w z ró w ieśn ik a m i. J e s t to zw ią z a n e m .in. z o b n iż e n ie m p o zio m u glukozy w e krwi, n ie z b ę d n e j d o p raw id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia u k ła d u n erw o w eg o [1, 18].
P o n a d to z a stę p o w a n ie posiłków głów nych p rz e k ą sk a m i o ra z żyw nością typu „fast f o o d ” o w ysokiej w a rto śc i kalorycznej i sto su n k o w o du żej za w arto śc i tłuszczu, a ubo g iej w c e n n e sk ła d n ik i odżyw cze m o ż e d o p ro w a d z ić d o n ie d o b o ró w sk ła d n ik ó w odżyw czych u dzieci i m ło d zieży w w ieku szkolnym , a w ięc w o k re sie in te n sy w n eg o w z ro stu i ro z w oju. C o ra z częściej w szkołach, rów n ież podstaw o w y ch , u sta w ia n e (m o n to w a n e ) są a u to m a ty z n a p o ja m i gazow anym i typu c o c a -c o la , z a m ia st m le k a lu b p ro d u k tó w m le cznych.
P ra w id ło w e śn ia d a n ie o p ró c z w łaściw ego z b ilan so w a n ia e n e rg ii, p o w in n o być sp o ży w a n e b e z p o śp ie c h u , n ajlep iej w g ro n ie ro d zin n y m . R ozw ija to w śró d dzieci p raw id ło w e w zo rce żyw ieniow e n a przyszłość [18].
W n iniejszej p rac y stw ie rd z o n o , iż uczn io w ie n ajczęściej spożyw ali I śn ia d a n ie sam i lu b tylk o w tow arzystw ie ro d ze ń stw a.
WNIOSKI
1. C z ęsto tliw o ść spo ży w an ia śn ia d a ń p rz e z b ad a n y c h uczn ió w była n ie p ra w id ło w a i m a la ła w ra z z w iek iem b a d a n y ch .
2. S po ży w an e śn ia d a n ia były n ie p ra w id ło w o z e sta w io n e, a d o najczęściej p o p e łn ia nych b łę d ó w n a le ż a ło : m a łe ich u ro z m a ic e n ie , b a rd z o niskie spożycie m le k a i je g o p rz e tw o ró w , w arzyw i ow oców , a n a d m ie rn e spożycie tłuszczów o ra z w ęg lo w o d a n ó w p ro sty ch .
N r 3 O cena śniadań uczniów szkół podstawowych 289
3. W a rto ś ć e n e rg e ty c z n a spożyw anych śn ia d a ń była n ie p ra w id ło w a i c h a ra k te ry z o w ała się zbyt niskim u d ziałe m en erg ii w sto su n k u do c a ło d z ie n n e g o z a p o trz e b o w a n ia en e rg e ty c z n e g o .
4. S tw ie rd z o n e n ie p ra w id ło w o ści za ró w n o w częstotliw ości spożyw ania, ja k i w arto śc i e n e rg e ty c z n e j śn ia d a ń w sk az u ją n a k o n ieczn o ść p ro w a d z e n ia ed u k a c ji żyw ieniow ej z a ró w n o w śró d uczniów , ja k ró w n ie ż ich rodziców .
J . H a m u ł k a , A . G r o n o w s k a - S e n g e r , K . W i t k o w s k a
EN ER G Y V ALUE AND FR E Q U E N C Y BREAKFAST INTAKE IN W ARSAW PRIM AR Y SCHOOLS
Summary
Energy value and frequency breakfast intake in Warsaw primary schools were estim ated in a group of 330 children aged 7-15 years. The research was carried out in autum n 1998 year.
T he nutrition m ode was assessed by questionnaire interviews and of 24-hour recall [4] and com puter program m e „Żywienie”. The size of the consumed portion was determ ined with an album containing colour photographs of products and dishes of different size [14]. Food consumption quality was estim ated using test of Bielińska modified by Kulesza et al. [8].
Frequency breakfast intake decreased at older schoolchildren. Breakfast milk and products, vegetables and fruits intake was too low; intake of fat sweets and beverages like „coca-cola” was too high.
Breakfast energy value was too low com pared with recommended dietary allowances.
PIŚM IENNICTW O
1. Benton D., Parker P.Y.: Breakfast, blood glucose, and cognition. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67 (suppl.), 772S.
2. Brown J.L., Pollitt E.\ M alnutrition, poverty and intellectual development. Sci. Am. 1996, 274, 38.
3. Chwojnowska J., Charzewska J., Rogalska-Niedźwiedż М., Chabros E.\ Żywienie młodzieży w pierwszych latach intensywnych zmian ekonomicznych w Polsce. Wych. Fiz. Sport, 1995, 4, 23.
4. Charzewska ]., Rogalska-Niedźwiedź М., Wajszczyk B., Chwojnowska Z., Dunicz M.\ Metody oceny sposobu żywienia na poziomie indywidualnym oraz instrukcja sposobu przeprowadza nia wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin poprzedzających badanie. Projekt zamawiany: „Studia nad założeniami do polityki wyżywienia w Polsce”. IŻŻ, Warszawa 1997.
5. Czeczelewski J., H ukE ., Jusiak R., Raczyński G Sposób żywienia, stan odżywienia i wydolność fizyczna dzieci na przykładzie jednej ze szkół w Białej Podlaskiej. Żyw. Człow. Metabol. 1995, 22, 174.
6. Dickie N.H., Bender A .E. : Breakfast and performace in schoolchildren. J. Nutr. 1982, 48, 483.
7. Ignar-Golinowska B.: Śniadania w szkole. Wyd. Instytut Danone, Warszawa 1997.
8. Kulesza W., Kopczyńska В., Nowicka L., Siczkówna J.: Badania nad sposobem żywienia młodzieży szkół zawodowych. Roczn. PZH 1971, 22, 349.
9. Kunachowicz H., Nadolna /., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. Prace IŻ Ż 85, Warszawa 1998.
10. Nadolna Kunachowicz H., Iwanow K .: Potrawy. Skład i wartość odżywcza. Wyd. IŻŻ, Warszawa 1994.
290 J. Hamułka, A. Gronowska-Senger, К. Witkowska N r 3
11. Ortega R.M., Requejo A.M., Redondo R., López-Sobaler A.M., Andres P., Ortega A., Gaspar M.J., Quintas E., Izquierdo M .: Breakfast habits of different groups of Spanish schoolchildren. J. Hum. Nutr. Diet. 1996, 9, 33.
12. Pavlovic М.: Problems of nutrition in schoolchildren in Subotica and im portance to health. M ed. Preg. 1991, 44, 159.
13. Stopnicka B., Szamrej I.K., Jerulank /.: Ocena indywidualnego sposobu żywienia dzieci w wieku szkolnym w szkołach podstawowych województwa białostockiego. Żyw. Zdr. 1998, 7, 392.
14. Szczygłowa H., Szczepańska A., Ners A. : Album fotografii produktów i potraw o zróżnicowa nej wielkości porcji. Wyd. IŻ Ż 44, Warszawa 1991.
15. Szotowa W., Socha J., Charzewska J., Dłużniewska K., Jabłoński E., Kunachowicz H., Rudzka- Kańtoch Z., Ryżko ]., Stolarczyk A., Weker H .: D zienne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży opracowane przez Komisję Żywienia Człowieka PAN oraz Sekcję G astroentero- logii i Żywienia PTP. Ped. Pol. 1995, 70, 7.
16. Smigiel-Papińska D., Maciejewska-Paszek /.: Sposób żywienia uczniów klas pierwszych na przykładzie szkoły podstawowej z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. M ateriały z II Krajowych Warsztatów Żywieniowych, Poznań 1996, 21.
17. Woynarowska B. (red.): Zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. R aport z badań przeprowadzonych w 1994 roku. IMiDz, Warszawa 1996.
18. Woynarowska B., Pułtorak М., Wrocławska М., Wojciechowska A., Jodkowska М., Oblacińska A., Ostręga W.: Upowszechnianie śniadań szkolnych jako podstawowego posiłku dla ucznia - sprawozdanie z wykonania projektu: „Śniadanie w domu, posiłek w szkole”, Wyd. IMiDz, Warszawa 1997.
