OFERTA SKLEPIKÓW SZKOLNYCH I JEJ ZWIĄZEK
Z PREFERENCJAMI ŻYWIENIOWYMI DZIECI I MŁODZIEŻY W WYBRANYCH SZKOŁACH POWIATU WEJHEROWSKIEGO
Joanna Bartkowicz, Janina Majewska
Katedra Handlu i Usług, Akademia Morska w Gdyni
Słowa kluczowe: żywienie dzieci, słodycze, sklepiki szkolne
Streszczenie: Postawy i zachowania żywieniowe kształtowane są od najmłodszych lat.
Pomimo, że szczególną rolę w tym zakresie pełni rodzina, to ilość czasu spędzanego przez dzieci w szkole powoduje, iż instytucja ta odgrywa znaczącą rolę w kształtowa- niu postaw i zachowań żywieniowych dzieci. Wspólne działania rodziców, nauczycieli, rady rodziców, dyrektorów szkół, właścicieli sklepików i jednostek samorządowych mogą przynieść korzystne efekty w przeciwdziałaniu nadwadze i otyłości wśród dzieci, a w konsekwencji także osób dorosłych. Oferta sklepików często nie spełnia zaleceń Instytutu Żywności i Żywienia (IŻiŻ), co wykazały kontrole Najwyższej Izby Kontroli (NIK). Celem badania jest ocena oferty sklepików szkolnych, częstości i asortymen- tu spożywanych przez dzieci i młodzież produktów oraz analiza dostosowania oferty sklepików szkolnych do potrzeb kształtowania właściwych nawyków żywieniowych.
Badaniem objęto szkoły podstawowe i gimnazjalne z terenu powiatu wejherowskiego.
Przeprowadzono je metodą ankiety bezpośredniej skierowanej do uczniów i właści- cieli sklepików szkolnych. Stwierdzono, że asortyment oferowany w sklepikach nie odpowiada potrzebom żywieniowym dzieci i młodzieży. Dzieci w wieku 10-13 lat nad- miernie często kupują słodycze (żelki, batony itp.) oraz napoje „kolorowe” gazowa- ne i niegazowane, dlatego konieczne jest podjęcie stosownych działań edukacyjnych uwzględniających istniejące preferencje żywieniowe dzieci i młodzieży, które uznać można w świetle obowiązującej wiedzy z zakresu żywienia za prawidłowe.
Wprowadzenie
W dzisiejszym społeczeństwie wśród dzieci i młodzieży obserwować można nasilenie występowania otyłości, spowodowanej przede wszystkim niewłaściwymi nawykami żywieniowymi i brakiem ruchu. Młodzi ludzie bardzo często po skończonych zajęciach lekcyjnych uczestniczą w innych, dodatkowych zajęciach także wymagających siedzącego Gdańsk 2016.
trybu życia. Wracając do domu, siadają przed telewizorem lub komputerem [1], a tym samym tracą czas potrzebny na aktywny relaks na świeżym powietrzu. Zachowania te są pretekstem do podjadania chipsów, słodyczy [2,3], co prowadzi do wzrostu masy ciała. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabierają słowa Zamoyskiego – „Takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Od sprawności i zdrowia młodego pokolenia zależy, jakim społeczeństwem będziemy za kilka, kilkanaście lat.
Otyłość utrudnia życie i normalne funkcjonowanie człowieka. Często od najmłod- szych lat dzieci z nadwagą są stygmatyzowane przez rówieśników, nauczycieli, a nawet rodziców, a to może być przyczyną obniżenia ich poczucia własnej wartości, złego sa- mopoczucia fizycznego i psychicznego, unikania rówieśników, zamykania się w sobie, potęgowania w sobie kompleksów, a nawet prowadzić do depresji. Skutkiem nadmiernej masy ciała są także choroby (m. in. nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, astma, choroba niedokrwienna serca czy osteoporoza w dorosłym wieku).
Niewłaściwe zachowania żywieniowe, w pewnym stopniu nieświadomie, kształtują w dziecku rodzice, dziadkowie, kucharki w placówkach oświatowych czy też właściciele, ajenci sklepików szkolnych oraz media. Poprzez kontakt z pokarmem dziecko przyzwy- czaja się do pewnego rodzaju posiłków oraz środków spożywczych i zaczyna preferować to, co zna, niekoniecznie żywność wartościową pod względem odżywczym. Niestety życie w ciągłym pośpiechu, w pogoni za pieniędzmi i w obawie przed utratą pracy, powoduje, że rodzice zbyt mało czasu poświęcają własnym dzieciom. Mimo wszechobecnych pro- gramów o gotowaniu, niektórzy rodzice nie mając czasu na przygotowywanie potraw, codzienne posiłki zastępują fast-foodami i żywnością wysoko przetworzoną. Niekiedy nie zastanawiają się zupełnie nad tym, co dziecko jadło w przedszkolu i w szkole, zakła- dając że zjedzony tam posiłek zastąpi domowy obiad. Nie wszyscy rodzice przygotowują swoim dzieciom drugie śniadanie [4], dając w zamian pieniądze na kupienie „czegoś”
do jedzenia. Zapewne wierzą, że ich pociecha kupi posiłek w szkolnej stołówce albo kanapkę w szkolnym sklepiku. Tymczasem kieszonkowe wydawane jest na słodycze, chipsy, czyli tak zwane zapychacze żołądka. Biorąc pod uwagę znaczenie pierwszego i drugiego śniadania oraz ich wpływ na prawidłowe funkcjonowanie dziecka podczas zajęć szkolnych, w ofercie sklepików powinny znajdować się produkty charakteryzujące się wysoką wartością odżywczą, zalecane przez Instytut Żywności i Żywienia, zgodnie z zasadami żywienia dzieci i młodzieży (jogurty, kanapki, warzywa i owoce świeże, suszone, soki bez dodatku cukru, ciastka ze zbóż, woda).
W ostatnich latach duże znaczenie w kształtowaniu nawyków żywieniowych wśród dzieci i młodzieży miały takie programy jak: „Forma na piątkę”, „Trzymaj formę”,
„Owoce w szkole”, „Mleko w szkole”, „Szklanka mleka”, „Warzywa i owoce za darmo”
[5]. 16.06.2015 r. ukazał się projekt Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie grup
środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednost- kach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach [6]. W projekcie rozporządzenia, które weszło w życie 01.09.2015 r., określono grupy środków spo- żywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty (określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia) oraz wymagania, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w jednostkach systemu oświaty (załącznik nr 2). W uzasadnieniu projektu Rozporzą- dzenia podano, że dzieci i młodzież w szkole spędzają około 8 godzin dziennie, dlatego niezbędne jest zapewnienie im możliwości zakupu kanapki, owocu i napoju w przerwie lekcyjnej w sklepiku szkolnym, pod warunkiem zapewnienia w nim właściwej oferty żywieniowej sprzyjającej kształtowaniu prawidłowych zwyczajów oraz nawyków ży- wieniowych. Dzieci i młodzież dokonują takiego wyboru żywności, jaką mają w swoim najbliższym otoczeniu, czyli sklepikach szkolnych. Oferta sklepików szkolnych niewąt- pliwie wpływa na preferencje żywieniowe dzieci i młodzieży. Jednocześnie zachodzi reakcja zwrotna – to asortyment sklepików zmieniany jest pod wpływem preferencji dzieci i młodzieży. Mianem preferencji żywieniowych określamy wyrażenie emocjonal- nego stosunku lub reakcji oceniającego prowadzące do stwierdzenia, że jeden produkt jest lepszy od drugiego lub kilku innych [7]. W odniesieniu do nakreślonych problemów w pracy przedstawiono preferencje żywieniowe uczniów w oparciu o asortyment ofero- wany przez sklepiki szkolne.
Materiał i metodyka badań
Badanie przeprowadzone zostało metodą ankiety bezpośredniej wśród dzieci i młodzieży ze szkół podstawowych i gimnazjalnych na terenie Rumi, Redy i Wejherowa, korzystają- cych ze sklepików szkolnych oraz wśród właścicieli placówek handlowych. Zrealizowano je w 2013/2014 roku, obejmując nim 102 uczniów (53,9% dziewcząt, 46,1% chłopców) w wieku 10-16 lat. Wykorzystano dwa wzory kwestionariuszy ankietowych, z których jeden skierowany był do uczniów, a drugi do ajentów sklepików szkolnych wybranych placówek. Pytania skierowane do dzieci obejmowały asortyment, częstość oraz czynniki wpływające na dokonywane zakupy w sklepikach szkolnych, zestawienie ulubionych kanapek z podanych składników oraz powody nierobienia zakupów w sklepikach.
Ankieta dla ajentów zawierała pytania dotyczące oferowanego asortymentu, zakresu cen produktów, najczęściej kupowanych przez dzieci produktów. Pytano również o inge- rencję dyrekcji szkoły i Rady Rodziców na asortyment sklepików oraz czynniki, jakimi kierują się ajenci w doborze sprzedawanego asortymentu. Charakterystykę badanych przedstawiono w tabeli 1.
Tabela. 1. Profil socjodemograficzny badanych uczniów Ogółem
N=102 Dziewczęta
n=55 Chłopcy
n=47 Wiek
10-13 lat 21/ 38,2% 29/ 61,7%
powyżej 13 do 14 lat 23/ 41,8% 4/ 8,5%
15-16 lat 11/ 20,0% 14/ 29,8%
Rodzaj szkoły Szkoła podstawowa 21/ 38,2% 29/ 61,7%
Gimnazjum 34/ 61,8% 18/ 38,3%
Źródło: badanie własne
Wyniki przeprowadzonego badania i dyskusja
Dzieci i młodzież spędzając wiele czasu w szkole i mając do dyspozycji kieszonko- we, podejmują samodzielne decyzje o kupnie posiłków i przekąsek, między innymi na terenie szkoły. W ten sposób dokonuje się proces kształtowania poglądów na temat żywienia, aktywności fizycznej i zdrowia [8]. Wybory dzieci często są niezgodne z zaleceniami rodziców. Badanie Sochy wykazało, że zaledwie co siódmy rodzic bada- nych dzieci sugerował dziecku, co powinno kupić w sklepiku szkolnym i na co wydać otrzymane pieniądze [9].
Wyniki przeprowadzonego badania wskazują, że jedna piąta uczniów (ponad dwu- krotnie więcej dziewcząt niż chłopców) deklarowała, iż nie kupuje produktów w skle- pikach szkolnych. Największą grupą wśród niekupujących były dziewczęta w wieku od 13 do 14 lat. Częstość zakupów dokonywanych na terenie szkoły z uwzględnieniem wieku i płci badanych przedstawiono na rycinie 1.
Wyniki analogicznych badań przeprowadzonych przez Kotyrbę i Wróblewską [10]
wykazały, że liczba uczniów niekorzystających z oferty sklepiku szkolnego była wyższa (28,0%) niż w niniejszym badaniu. Kotyrba i Wróblewska zaobserwowały, że wśród kupujących uczniów 28,0% kupowało słodycze, 11% soki owocowe i 9% chipsy.
Z badań dotyczących zachowań żywieniowych młodzieży województwa świętokrzy- skiego, przeprowadzonych przez Gajdę i Jeżewską–Zychowicz [11], wynika, że 82,2%
badanych osób korzystało z oferty sklepików i 40,0% z bufetu. 2/3 badanych infor- mowało o możliwości kupna na terenie szkoły napojów, słodyczy, chipsów, pączków, zup w proszku typu „gorący kubek”, zapiekanek czy pizzy. O dostępności sałatek informowało 14,1% uczniów, a surówek tylko 7,6%. Połowa badanych deklarowała, iż jest zadowolona z oferty żywnościowej na terenie szkoły. Ponad 4/5 badanych (85,4%), jako przyczynę kupowania żywności w szkole, wskazywała odczuwany głód i potrzebę jego zaspokojenia.
Ryc. 1. Częstość dokonywanych zakupów w sklepikach szkolnych przez uczniów z uwzględnieniem płci [%]
Źródło: badanie własne
Biorąc po uwagę stosunkowo wysoki odsetek osób deklarujących, że nie kupuje produktów w sklepikach szkolnych, badaniu poddano przyczynę „nierobienia zaku- pów”. Możliwe były do wyboru odpowiedzi: produkty są dla mnie za drogie, sklepik jest źle zaopatrzony, zbyt długie kolejki i inne. Dziewczęta w wieku od 13 do 14 lat wskazywały (64,3%) zbyt długie kolejki i (14,3%) zbyt wysokie ceny. Chłopcy, jako przyczynę podawali, iż produkty są za drogie (66,6% – chłopcy 10-13 lat, 16,7% grupa wiekowa powyżej 13 do 14 lat i 16,7% uczniowie powyżej 15 lat). Ocenie nie podda- no kwot, jakimi dysponowali badani. Uczniowie nie mieli jednocześnie zastrzeżeń do asortymentu produktów spożywczych w sklepikach.
Oceniając częstość dokonywania zakupów w sklepikach szkolnych, uczniowie mieli możliwość wybrania odpowiedzi: raz dziennie (1), kilka razy dziennie (2), raz w tygodniu (3), kilka razy w tygodniu (4), raz w miesiącu (5), kilka razy w miesią- cu (6), nie kupuję (7). Zebrane dane pierwotne posłużyły do obliczenia rang, jakie uczniowie nadali poszczególnym produktom. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta najczęściej kupowali napoje. Na drugim miejscu dziewczęta wymieniały słodycze, natomiast chłopcy słodycze lokowali dopiero na 4 pozycji wśród kupowanych pro- duktów. Kanapki częściej kupowali chłopcy (R=3), zaś dziewczęta wymieniły je jako piąte w kolejności (rycina 2).
Od lat obserwuje się rosnący popyt na słodycze i napoje gazowane [12]. Potwierdza to badanie Wyki i wsp., w którym stwierdzono, że najczęściej spożywanymi produkta- mi przez młodzież męską szkoły ponadgimnazjalnej były (na drugim miejscu) chipsy
i czekoladowe batony [13]. Podobnie niepokojące wyniki uzyskano w niniejszym ba- daniu, które wykazało, że wśród badanych 6,1% kupowało słodycze z częstością raz dziennie, ale były również osoby (3,7%), które kupowały je kilka razy dziennie. Aż 82,9% badanych nie kupowało świeżych owoców, natomiast raz dziennie tylko 2,4%
(byli to uczniowie w wieku 13-14 lat). Podkreślić należy, że spożywanie słodyczy nie ogranicza się oczywiście do czasu pobytu dzieci w szkole, ale również ma miejsce w domu.
Ryc. 2. Struktura dokonywanych zakupów z uwzględnieniem płci [rangi]
Źródło: badanie własne
Z grupy produktów: kanapki, drożdżówki, pączki, chipsy, słone paluszki, pizzerki, gofry, zapiekanki – 65,9% dziewcząt najczęściej kupowało drożdżówki. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowiły dziewczęta w wieku 10-13 lat (79,2%). Jako drugie w ko- lejności najczęściej kupowane przez dziewczęta były kanapki 51,2%. Tu również naj- liczniejszą grupę stanowiły uczennice w wieku 10-13 lat. Niestety, jako trzeci produkt, wybierane były chipsy (41,5%), a najliczniejszą grupą były dzieci w wieku 10-13 lat, zaś 15-16-latki nie kupowały tego produktu. Chłopcy najczęściej wybierali kanapki i drożdżówki (po 58,5%). W grupie tej byli chłopcy w wieku od 13 do 14 lat (100,0%) i 15-16 lat (84,0%). Chipsy częściej kupowały dziewczęta (41,5%) niż chłopcy (36,6%).
W przypadku tego produktu ponownie najaktywniejsza była grupa 10-13-latków (za- równo dziewczęta, jak i chłopcy). Ponad pięciokrotnie częściej słone paluszki kupowały dziewczęta (39,0%) niż chłopcy (7,3%).
Ryc. 4. Asortyment napojów wybieranych przez uczniów z uwzględnieniem płci [%]
Źródło: badanie własne
Z oferty napojów dostępnych w sklepikach dziewczęta (rycina 4) najczęściej wybierały soki owocowe (53,7%) oraz w dalszej kolejności wodę mineralną niegazowaną (41,5%) i wody smakowe (24,4%), przy czym 14,6% deklarowała, że nie zaopatruje się w napoje.
Uczennice 10-13 letnie stanowiły ponad połowę (54,5%) kupujących soki owocowe i wodę mineralną niegazowaną (58,8%). Chłopcy zaś wybierali częściej kolorowe napoje gazowane (41,5%), wodę mineralną niegazowaną (31,7%) i soki owocowe (29,3%).
Tu również najaktywniejsza była grupa 10-13-latków (64,7% populacji chłopców).
Zakup napojów energetyzujących zadeklarowało 4,9% uczniów, były to dziewczęta 10-14 lat. Z oferty napojów dziewczęta 10-13 lat najczęściej wybierały soki owocowe (29,3%) oraz wodę mineralną niegazowaną (24,4%). Chłopcy w tym samym wieku byli grupą kupującą, niestety, napoje „kolorowe” (26,8%), soki owocowe (22,0%) oraz wodę mineralną niegazowaną (19,5%).
Gimnazjaliści badani przez Plattę i wsp. [14], również wykazywali się nadmiernym spożyciem słodzonych napojów gazowanych (36,0% badanych). Spożycie wody mine- ralnej kształtowało się na poziomie 26,0%. W badaniu Marcinkowskiej i wsp. [15] 44%
badanych zadeklarowało regularne spożywanie słodkich napojów gazowanych a w grupie tej przeważali chłopcy (56%) nad dziewczętami (44%).
W ofercie sklepików był także bogaty asortyment słodyczy, reprezentowany przez:
batoniki, cukierki, lizaki, czekolady, lody, gumy do żucia, sezamki, chałwy, żelki, ciastka.
Wśród dziewcząt (56,1%) wybierających batoniki, najliczniejsza była grupa 10-13-latek
(47,8%) i powyżej 13 do 14 lat (30,4%). Żelki cieszyły się popularnością wśród 31,7%
grupy dziewcząt, w tym również najliczniejsza była grupa 10-13-latek (aż 92,3% ku- pujących żelki). Chłopcy najczęściej kupowali w sklepikach batoniki (43,9%) i żelki (26,8%) oraz gumę do żucia (26,8%). Ponownie najliczniejsza była grupa 10-13-latków (70,5% populacji kupujących batoniki, 81,8% kupujących żelki i 72,7% gumę do żucia).
Z przeprowadzonego badania wynika, iż jest to najaktywniejsza grupa kupujących, dlatego należałoby zastanowić się nad powodem tak dużej aktywności w tym zakresie. Przy- puszczać można, że przyczyną może być wysokie kieszonkowe lub też brak II śniadania przygotowanego w domu przez rodziców. Jednocześnie uwzględnić należy, że akceptacja smaku słodkiego jest najwyższa właśnie u dzieci [16] i maleje z wiekiem. Dzieci w wieku 9-10 lat wykazują preferencje wyższych stężeń cukru w porównaniu do dzieci 12-14 lat [17]. Stąd też, to szczególne zainteresowanie młodych ludzi słodyczami. Batoniki, żelki i guma do żucia były produktami najczęściej wybieranymi przez badanych kupujących, ale na uwagę zasługuje fakt, że ok. 1/3 respondentów nie zaopatrywała się w słodycze (tabela 2).
Tab. 2. Asortyment słodyczy kupowanych przez badanych zaopatrujących się w sklepikach [%]
Asortyment słodyczy
Batoniki Cukierki Lizaki Czekolada Lody Guma do żucia Sezamki Chałwa Żelki Ciastka Nie kupuję
Ogółem 50,0 7,4 23,2 15,9 14,6 24,4 4,9 3,7 29,3 8,5 29,3 Dziewczęta 56,1 4,9 29,3 19,5 14,6 22,0 4,9 4,9 31,7 7,3 24,4 Chłopcy 43,9 9,8 17,1 12,2 14,6 26,8 4,9 2,4 26,8 9,8 34,1 Źródło: badanie własne
Górnicka i wsp. na podstawie przeprowadzonego badania wykazały, że dzieci w wieku szkolnym mają kłopot ze zrozumieniem zaleceń żywieniowych zawartych w piramidzie żywienia. Niektóre z nich uważały, że żelki w kształcie owoców na- leżą do grupy owoców a co drugi ankietowany (54%) nie miał świadomości, że sok owocowy może stanowić pełnowartościową porcję owocu [18].
Złe nawyki żywieniowe (opuszczanie śniadań, nieregularne posiłki, pojadanie między posiłkami oraz nadmierne spożywanie słodyczy) mogą stanowić istotny czynnik powsta- wania próchnicy u dzieci i młodzieży [4].
Z badania przeprowadzonego przez Boniecką i wsp. [19] wśród dzieci i młodzieży wynika, że 60% dzieci ze szkoły podstawowej oraz 43% młodzieży z gimnazjum jadało
słodycze codziennie. Wśród najczęściej spożywanych przekąsek wymienić można: ba- tony, czekolady, lody, ciastka i ciasta. Napoje słodzone piło aż 80% dzieci i ponad 50%
gimnazjalistów, a połowa dzieci 2-3 razy dziennie. Sitko i wsp. raportowały o pojadaniu słodyczy przez aż 92% gimnazjalistek i 74% licealistek [20].
W przeprowadzonym badaniu ankietowym jedno z pytań dotyczyło wyboru skład- ników kanapki, która byłaby preferowana przez dzieci i młodzież. Z zebranych da- nych wynika, że kanapka preferowana przez chłopców powinna składać się z: bułki pszennej (63,4%) z masłem (92,7%), wędliną (100,0%), (ewentualnie serem żółtym 61,0%), pomidorem (70,7%), sałatą (61,0%), ogórkiem świeżym (56,1%), natomiast kanapka preferowana przez dziewczęta powinna składać się z bułki pszennej (48,8%) ewentualnie chleba pszennego (36,6%), posmarowanej masłem (73,2%), z wędliną (63,4%), serem żółtym (58,5%), pomidorem (70,7%) i sałatą (56,1%). Uzyskane wy- niki pozwalają stwierdzić, że zarówno dziewczęta, jak i chłopcy komponują kanapki z podobnych składników. Uzyskany zbiór danych charakteryzujących ulubione kanapki pozwala, po niewielkiej korekcie, wykorzystać tę wiedzę w komponowaniu kanapek w sklepikach szkolnych.
Kolejnym istotnym elementem badania było określenie zbioru czynników wpływa- jących na wybór kupowanych produktów w sklepikach. Ponad 80% (81,7%) badanych odpowiedziało, iż kupują to, co lubią i na co mają ochotę. 23,1% badanych twierdziło, iż sugerują się ceną, natomiast 10,9% odpowiedziało, że kupują to, co jest zdrowe. Re- klama i kupowanie tylko dlatego, że robią to koleżanki/koledzy nie były wskazywane jako czynniki wpływające na zakupy w sklepikach. Wyniki te wskazują jednoznacznie, że dzieci i młodzież nie mają świadomości, jak wielka jest siła reklamy i jak bardzo są na nią podatne.
O skuteczności reklamy w podwyższaniu sprzedaży produktów świadczyć mogą wyniki wydatków ponoszonych na nią przez firmy. Firma Ferrero Polska, reklamują- ca m.in. swoje marki Duplo, Rafaello (również przez product placement w produkcjach telewizyjnych), Kinder i Tic Tac, wydała 40,1 mln zł w okresie I-X 2014 roku (13,8%
mniej niż rok wcześniej). Niewiele mniej na reklamy swoich produktów przeznaczyła firma Perfetti van Melle Polska, właściciel m.in. marek Mentos i Chupa Chups. Jej budżet w analizowanym okresie wyniósł 37,7 mln zł (o 106% więcej niż w 2013).
Trzecim największym reklamodawcą wśród producentów słodyczy była firma Storck Polska, producent m.in. Merci, Nimm2, Knoppers, przeznaczając na reklamy 27,6 mln zł (o 12,4% mniej niż w 2013). W jednej z ostatnich kampanii firma pod hasłem
„Rodzinne granie” promowała markę Toffifee. Kolejny w zestawieniu Mars Polska (producent m.in. batonów Mars i Snickers) przeznaczył na promocję swoich marek 19,9 mln zł, o 17,8% mniej niż rok temu. Z kolei firma Wawel zwiększyła wydatki
aż o 416% z 3,7 do 19,1 mln zł [21]. Z jednej strony media zachęcają do kupna rekla- mowanych produktów z drugiej, mówi się o zdrowiu dzieci i młodzieży, jej rosnącej nadwadze i otyłości. Należy zadać pytanie, jak w tym wszystkim mają odnaleźć się nasze dzieci?
Badaniem objęto także asortyment sklepików szkolnych. W asortymencie badanych sklepików były: soki niskosłodzone, wody mineralne źródlane gazowane i niegazowa- ne, kolorowe napoje gazowane i niegazowane, batoniki, lizaki, gumy do żucia, żelki, sezamki, orzeszki, nasiona dyni, chipsy, chipsy z owoców, jogurty naturalne i owocowe, kanapki z szynką, serem żółtym, pączki, drożdżówki oraz świeże owoce. W więk- szości sklepików najszersza oferta dotyczyła słodyczy. Niestety właśnie te produkty, ze względu na wysoką zawartość cukru, a często również tłuszczu, dostarczają dużej ilości energii. Jednocześnie w sklepikach znajdowały się produkty, mogące kształtować prawidłowe zachowania prozdrowotne jak kanapki, jogurty, naturalne soki owocowe, soki warzywne, wody, świeże owoce, nasiona, ciastka z nasionami czy orzechy, sta- nowiące doskonałą alternatywę dla ogromnego wyboru słodyczy i przekąsek. Ajenci, którzy wzięli udział w badaniu przyznawali, iż zarówno dyrektorzy szkół, jak i rady rodziców są zainteresowani asortymentem produktów, zwracając uwagę na to, aby w sklepikach było więcej produktów na drugie śniadanie. Prowadzący sklepiki posze- rzali swój asortyment o produkty nabiałowe, świeże owoce, próbując zachęcić uczniów.
Twierdzili, że spora grupa uczniów kieruje się posiadaną kwotą pieniędzy, dokonując zakupów. Chęć osiągnięcia zysku przez ajentów niekoniecznie idzie w parze z prozdro- wotnym asortymentem. W badaniu Sochy [9] tylko 36% ankietowanych sprzedawców starało się wprowadzać do proponowanej oferty jak najmniej przetworzone produkty.
Jednocześnie nie wycofywali oni produktów „niezdrowych”, ponieważ to na nie był największy popyt.
Raport z kontroli NIK [5] podaje, że w 31 spośród 37 skontrolowanych szkół, w któ- rych funkcjonowały sklepiki szkolne (84%), z tego w 12 szkołach podstawowych, 13 gimnazjach i 6 szkołach ponadgimnazjalnych, sprzedawano produkty o niskiej wartości odżywczej uznane za niezdrowe dla dzieci (nie wycofano ich ze sprzedaży). Z danych NIK wynika, że w 6 na 37 skontrolowanych szkół w ofercie sklepików znajdowały się takie produkty jak: owoce, jogurty, suszone owoce i warzywa (plastry owocowe i warzywne), woda mineralna i soki. Natomiast w wielu działały automaty spożywcze, w których były batony, słodkie napoje gazowane i z kofeiną, kawa. W jednej ze szkół znajdował się automat z naturalnymi sokami owocowymi.
Zebrane dane pozwalają stwierdzić, że tylko wspólne działanie dyrektorów szkół, rady rodziców i właścicieli sklepików, często przy pomocy urzędów miasta, pozwoli na właściwe kształtowanie nawyków żywieniowych uczniów i zapobieganie nadwadze
i otyłości. Niestety, nie wszystkie placówki szkolne posiadają stołówki, które zapew- niłyby ciepły posiłek uczniom. Z danych GUS za rok szkolny 2013/2014 wynika, że z 12897 szkół podstawowych i gimnazjów 81,7% posiada stołówki [22]. Ustawa o systemie oświaty z dn.7 września 1991r. w obecnym brzmieniu, w art. 67a mówi, że w celu zapewnienia prawidłowej realizacji zadań opiekuńczych wspierania prawi- dłowego rozwoju uczniów, szkoła może zorganizować stołówkę [23]. Słowo „może”
nie narzuca obowiązku zapewnienia dzieciom posiłków w szkole. Ustawa pozostawia wybór dyrektorom szkół. Tylko zasobność finansowa dyrektora szkoły i dofinansowanie z gminy umożliwia uruchomienie stołówki.
Podsumowanie
Troska o zdrowie dzieci i młodzieży powinna być nadrzędnym celem wszystkich dorosłych w promocji zdrowia. Potrzeba profilaktyki zdrowotnej i zmiany zachowań żywieniowych są istotnymi działaniami z perspektywy dążenia do poprawy stanu zdrowia naszego społeczeństwa, szczególnie młodych ludzi. Podejmowane do tej pory działania profilaktyczne często nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.
Podsumowując, na podstawie analizy materiału empirycznego można sformułować kilka konkluzji. Najczęściej kupowanymi przez dzieci i młodzież produktami były na- poje i słodycze. Produkty zalecane jako zdrowe znalazły się na 10 i dalszych miejscach.
Uczniowie 10-13-letni stanowili grupę, która najczęściej korzystała z oferty sklepików szkolnych. Należy więc szczególnie zwrócić uwagę rodziców, aby zaopatrywali dzieci w kanapki i inne zalecane przez żywieniowców produkty (owoce, warzywa, przekąski typu orzechy, suszone owoce, warzywa i inne). Uczniowie kupują w sklepikach przede wszystkim to, co lubią i na co mają ochotę (ok. 82% badanych). Rzadko kierują się wa- lorami zdrowotnymi kupowanej żywności (tylko 10,9%). W konsekwencji stwierdzonych tendencji w dalszym ciągu istnieje potrzeba edukacji żywieniowej dzieci, a programy edukacyjne dotyczące zasad prawidłowego żywienia powinny stać się codziennym elementem życia szkoły.
Szeroko pojęta edukacja zdrowotna, w tym także edukacja żywieniowa, winna być traktowana jako długofalowa „inwestycja” w zdrowe społeczeństwo [24]. Tylko ścisła współpraca dyrekcji szkół i rady rodziców z właścicielami sklepików może wpłynąć na kształtowanie właściwych nawyków i zachowań żywieniowych naszych dzieci. Ra- port NIK-u wykazuje, że istnieje wiele problemów wymagających poprawy, związanych z żywieniem dzieci i młodzieży w szkołach. Wskazuje także na działania możliwe do wykonania. Sklepiki szkolne mogłyby pełnić komplementarną rolę w żywieniu dzie- ci i młodzieży, w odniesieniu do stołówek i posiłków domowych, promując produkty zalecane w cenach akceptowanych dla większości uczniów.
Bibliografia
1. Wanat G., Grochowska-Niedworak E., Kardas M., Całyniuk B., Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenie dla zdrowia wśród młodzież y gimnazjalnej. Hygeia Public Health 2011; 46 (3): 381−384.
2. Janiszewska R., Pilch W., Makuch R., Mucha D., Pałka T., Aspekty żywienia i odchudzania się dziewcząt. Problemy Higieny i Epidemiologii 2011; 92 (2):
351−354.
3. Kurzak M., Pawelec K., Zachowania zdrowotne warszawskich gimnazjalistów.
Zeszyty Naukowe WSKFiT 2013; 8: 11−17.
4. Krzywiec E., Zalewska M., Wójcicka A., Jabłoński R., Olejnik B., Grabowska S. i wsp., Wybrane zachowania żywieniowe a występowanie próchnicy u młodzieży.
Przegląd Epidemiologiczny 2012; 66: 713−721.
5. NIK o otyłości wśród uczniów. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-otylosci-u- uczniow.html [data dostępu 25.08.2015].
6. Projekt rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie automatów i sklepików szkolnych. http://slowfood.edu.pl/projekt-rozporzadzenia-ministra-zdrowia-w- sprawie-automatow-i-sklepikow-szkolnych/ [data dostępu 25.08.2015].
7. Baryłko-Piekielna N., Matuszewska I., Sensoryczne badania żywności. Podstawy- Metody-Zastosowania. Wyd. Naukowe PTTŻ, Kraków 2009.
8. Langley-Evans S., Żywienie. Wpływ na zdrowie człowieka. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
9. Socha D., Nawyki żywieniowe kształtowane przez sklepiki szkolne jako wyraz działań polityki zdrowotnej wobec dzieci. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2012; 10 (8);
227−239.
10. Kotyrba J., Wróblewska I., Analiza zachowań żywieniowych dzieci klas III-V szkoły podstawowej. Puls Uczelni 2014; 8, 3: 11-15.
11. Gajda R., Jeżewska-Zychowicz M., Zachowania żywieniowe młodzieży mieszkającej w województwie świętokrzyskim- wybrane aspekty. Problemy Higieny i Epidemiologii 2010; 91 (4): 611−617.
12. Oblacińska A., Jodkowska M., Sposób żywienia dzieci i młodzieży w Polsce-badania ankietowe. Medycyna Wieku Rozwojowego 2000; 4, (Supl. I) do nr 3: 60−73.
13. Wyka J., Grochowska-Niedworak E., Malczyk E., Misiarz M., Szczęsna M., Częstotliwość spożycia produktów typu fast-food przez młodzież męską. Problemy Higieny i Epidemiologii 2012; XLV, 3: 675−679.
14. Platta A., Babicz-Zielińska E., Cyra M., Ocena zwyczajów żywieniowych wybranych uczniów wieku 13-16 lat uczęszczających do gimnazjum w Bytowie. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2012; XLV, 3: 1092−1098.
15. Marcinkowska U., Gałeczka M., Kukowka K., Kania M., Lau K., Jośko-Ochojska J., Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży, Problemy Higieny i Epidemiologii 2014; 95 (4): 907−911.
16. Desor JA., Green LS., Maller O., Preferences for sweet and salty in 9-to 15-year-old and adult humans. Science 1975; 190 (4215): 686−687.
17. Graff C. de, Zandstra EH., Sweetness intensity and pleasantness in children, adolescents, and adults. Physiology & Behavior Journal 1999; 67(4): 513−520.
18. Górnicka M., Wiszniewska Z., Wojtaś M., Wawrzyniak A., Araucz M., Rozumienie zaleceń żywieniowych zawartych w piramidzie żywienia przez dzieci w wieku szkolnym. Problemy Higieny i Epidemiologii 2014; 95 (1): 81-85.
19. Boniecka I., Michota-Katulska E., Ukleja A., Czerwonogrodzka A., Kowalczyk E., Szczygłowska A., Zachowanie żywieniowe wybranej grupy dzieci w wieku szkolnym w aspekcie zagrożenia otyłością. Przegląd Lekarski 2009; 66, 1−2: 49−51.
20. Sitko D., Wojtaś M., Gronowska-Senger A., Sposób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2012; 63, 3: 319−327.
21. 10 proc. więcej na reklamy słodyczy. Liderem Ferrero, mocno w górę Wawel, w dół Mars. http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/10-proc-wiecej-na-reklamy-slodyczy- liderem-ferrero-mocno-w-gore-wawel-w-dol-mars [data dostępu 01.09.2015].
22. GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014. GUS, Warszawa 2014, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/oswiata-i-wychowanie-w- roku-szkolnym-20132014,1,8.html [data dostępu 25.08.2015].
23. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty z późniejszymi zmianami (Dz.
U. 2015 poz. 2156).
24. Zalewska M., Maciorkowska E., Rola edukacji żywieniowej w populacji dzieci i młodzieży. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2013; 19, 3: 375−378.
