Obrona środkowej Narwi i Biebrzy w 1939 roku

, w M/W , U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I

ACTA

UNIVERSITAT1S LODZIENSiS

FOLIA m STO R IC A

5

W łod

2

imierz K ozłow ski

OBRONA ŚRODKOWEJ NARW I I BIEBRZY

W 1939 ROKU

REDAKCJA NACZELNA ,

WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁODZKIEGO Bohdan B a ra n o w sk i (R e d a k to r N a c z e ln y ) K ry s ty n a U rb a n o w ic z , A n d rz e j B a n a s ia k T ad e u sz J a s k u ł a REDAKCJA WYDAWNICTW ' FILOZOFICZNO-HISTORYCZNYCH J a n G re g o ro w ic z , B a rb a ra Wachowska

Hanna W róblew ska

SZKICE WYKONAŁA U r s z u la K ozłow ska OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ W iesław C zap sk U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i 1981

W ydanie I . N ak ład 300+70 e g z . A rk . wyd. 1 1 ,1 A rk . d ru k . 1 1 , 5 . P a p i e r k l . V, 7 0 g , 7 0 x 1 0 0 . Zam. 1 4 1 /7 7 V 8 1 . K 10. Cena z ł 2 8 , -Dnak wykonano w P ra c o w n i P o l i g r a f i c z n e j U n iw e rs y te tu Ł ód zk ieg o ISSN 0208-6050 D o ro ta Kozówna REDAKTOR ZESZYTU S t e f a n B a n a s ia k REDAKTOR WYDAWNICTWA

f £ 2 > З Л Л

lo o k

WSTÇP

W 1939 г . P o lsk a p o n io s ła jedn ą z n a jd o tk liw s z y c h k l ę s k . Szu­ k a ją c głównych ź r ó d e ł upadku państw a p o ls k ie g o , sięgam y do je g o u s t r o j u , p o l i t y k i z a g r a n ic z n e j, s ła b o ś c i ekonom icznej i m i l i t a r ­ n e j . Dokonując k ry ty c zn eg o rozrachunku n i e można pominąć s i ł y N iem iec i i c h sukcesów nad państwami z n a c z n ie od P o ls k i s i l

-t

^ n ie js z y m i. A g reso r pod względem w ie lk o ś c i te r y to r iu m i l i c z b y lu d n o ś c i b y ł drugim krajem w E u r o p ie . I I I R zesza zajmowała wów­ c z a s p ie r w sz e m ie j s c e w p ro d u k cji z b r o je n io w e j na naszym k o n ty ­ n e n c i e . Stąd t e ż w yw odziła s i ę ogromna przewaga Wehrmachtu nad arm ią p o ls k ą .

Wiosną 1939 r . z n a c z n ie w z r o s ło n a p i ę c i e p o li t y c z n e w Euro­ p i e , spowodowane z a ję c ie m P rag i i K łajpedy o ra z utw orzeniem ma­ rion etk o w eg o państw a s ło w a c k ie g o . J e d n o c z e ś n ie I I I R zesza ponow iła ż ą d a n ia t e r y t o r i a l n e wobec P o ls k i, d o ty c z ą c e Wolnego M iasta Gdańska i e k s t e r y t o r i a l n e j s z o s y łą c z ą c e j Pomorze Zachodnie z Prusami W schodnim i. W r z e c z y w is t o ś c i 'Niem cy p rzygotow yw ały s i ę do r e a l i z a c j i sz e r o k o zak rojon ych planów - do u z y sk a n ia tz w . p r z e s t r z e n i ż y c io w e j na w sc h o d z ie , a ew en tu aln e u stę p s tw a s t r o ­ ny p o l s k i e j z a c h ę c iły b y j e do d a ls z y c h żąd ań . N ajw yższe w ła d ze państwowe p o d ję ły od pow iedn ie d e c y z je w c e lu w zm ocnienia obron­ n o ś c i p ań stw a. Mimo n a r a s t a j ą c e j w r o g ie j propagandy i p row ok acji g r a n ic z n y c h , P o la cy wykazywali d a le k o id ą c ą p o w ś c ią g liw o ś ć . Po­ staw a t a w yn ik ała z powodu sta n o w isk a Zachodu, na k tó re g o pomoc l i c z o n o . Jak w yk azała r z e c z y w is t o ś ć , b y ły to złu d n e n a d z ie j e .

Od marca 1939 -r. n a s t ą p ił o sto p n iow e p r z e s ta w ia n ie w ojsk a ze s ta n u pokojowego na w ojenny, p o le g a ją c e m. i n . na u tw o rz en iu p i ę ­ c i u arm ii I r z u tu i SGO "Narew". N a leży p o d k r e ś lić , ż e t a o s t a t ­ n ia - mimo skromnej nazwy - m iała t a k i e same s i ł y ja k s ą s ie d n ia arm ia "M odlin". J e j głównym zadaniem b y ła o s ło n a w schodniego s k r z y d ła t e j w ła ś n ie arm ii i obrona z a s a d n ic z e j l i n i i oporu na Narwi i B ie b r z y ,

P re z e n to w a n a p r a c a n i e s ta n o w i m o n o g ra f ii d z i a ł a ń SGO "Na­ re w 1'. Ze w z glę du n a o g r a n i c z o n ą o b j ę t o ś ć p r z e d s ta w io n o p r z y g o to ­ w a n ia o bronne t e g o zw ią zk u o p e r a c y j n e g o , Jeg o w a lk i o p ó ź n i a j ą c e n a p r z e d p o l u g ł ó w n e j p o z y c j i o b r o n n e j i nad samą N arw ią o r a z B i e b r z ą , s ta n o w ią c y m i z a s a d n i c z ą , " o s t a t e c z n ą " l i n i ę o b ro n y n a tym o b s z a r z e . W rz e sie ń 1939 r . ma b o g a tą l i t e r a t u r ę , k t ó r e j b i b l i o g r a f i a o b e jm u je ponad j t y s . ty tu łó w . Są t o je d n a k w p r z e w a ż a j ą c e j m ie ­ r z e d ro b n e p r a c e p r z y c z y n k a r s k ie i p o le m ic z n e . T y lk o n i e l i c z n e a r m ie p o s i a d a j ą m o n o g ra fie sw oich d z i a ł a ń . J e s z c z e m n ie j j e s t t a k i c h opracow ań n a s z c z e b l u d y w iz ji i b ry g a d y .

0 d z i a ł a n i a c h SGO "Narew" n a p is a n o ponad 100 p r a c . Na w ię k s z ą uwagę z a s ł u g u j e p u b l i k a c j a Zygmunta K o s z ty ły 2 , s ta n o w ią c a p rz e d e w s z y s tk im podsum ow anie s ta n u b a d a ń i z a w i e r a ją c a nowe e le m e n ty poznaw cze w sp raw ach n p . s łu ż b y z d r o w ia . P ie rw s z ą p ró b ę p r z e d ­ s t a w i e n i a d z i a ł a ń SGO s ta n o w ił a r t y k u ł F e l i c j a n a M a jo rk ie w lc z a o p u b lik o w an y w 19б0 г . , a p rzed ru k o w an y w c y to w a n e j n i ż e j k s i ą ż ­ c e te g o ż a u t o r a z 1972 r . W iele p r a c p r z y c z y n k a r s k ic h o g ł o s i l i g e n e r a ło w ie : Ludwik K m ic ic -S k rz y ń s k i i Zygmunt P o d h o r s k i, p i s z ą ­ cy o d z i a ł a n i a c h k a w a l e r i i . Na te m a t w alk odw rotow ych 18 DP pow­ s t a ł a r t y k u ł K a z im ie rz a P lu ty -C z a c h o w sk ie g o i W ładysław a W u jc i- k a , z a ś o n i e k t ó r y c h e le m e n ta c h s z la k u bojow ego 33 DP p i s a ł Ta­ d e u s z Z i e l e n i e w s k i . Z p r a c d o ty c z ą c y c h w ojny 1939 r . Jak o c a ł o ­ ś c i s z c z e g ó ln ą w a rto ś ć m ają PSZ ( t . I , c z . 1 - 3 ) i o e t a t n i e p u ­ b l i k a c j e M a r ia n a - P o r w ita . B ardzo pomocny j e s t t e ż w ybór ź r ó d e ł "WoJr.a o b ro n n a P o ls k i 1 9 3 9 ", z a w ie r a ją c y s z e r e g dokumentów i r e l a ­

c j i .

N a jw a ż n ie js z ą c z ę ś ć b az y ź r ó d ło w e j n i n i e j s z e j p ra c y s ta n o w ią n i e l i c z n e zachow ane dokum enty ( r o z k a z y , m e ld u n k i, rozmowy t e l e ­ g r a f i c z n e - j u z o w e ) Z W rz e śn ia p o z o s t a ł o stosu nko w o m ało m ate­ r i a ł u ak to w eg o , g łó w n ie z powodu c h a r a k t e r u d z i a ł a « , o k r ą ż a n ia i r o z b i j a n i a p o s z c z e g ó ln y c h je d n o s t e k , co s k ł a n i a ł o do zakopyw ania

1 Wojna o b ro n n a P o l s k i w 1939 r . B i b l i o g r a f i a , r e d , |W. M a - j e w s к i , wyd. I I , Warszawa 1971; t y t . jw . ( s u p l e m e n t 1 do wyd. I I r o z s z e r z o n e g o ) , Warszawa 1974. P o z y c je t e w ydała Cen­ t r a l n a B i b l i o t e k a Wojskowa.

2 ' ■

Ta i i n n e p u b l i k a c j e wym ienionych we w s t ę p i e a u to ró w s ą wy­ k o r z y s t a n e w d a l s z y c h c z ę ś c i a c h p r e z e n t o w a n e j p r a c y . Tamże z n a j­ d u j ą s i ę d o k ła d n e z a p i s y b i b l i o g r a f i c z n e .

b ą d ź p a l e n i a dokum entów . T akże o k r e s o k u p a c ji n i e s p r z y j a ł p r z e ­ chow yw aniu u ra to w a n y c h a r c h iw a lió w . Zachowane dokum enty SGü "Ka­ r e w" s ą przechow yw ane w C e n tra ln y m Archiwum Wojskowym, a t a k ż e w I n s t y t u c i e P o ls k im i Muzeum im . g e n . W ładysław a S i k o r s k i e g o . W t e j s y t u a c j i z a c h o d z i p o t r z e b a w y k o rz y s ta n ia w sz e rsz y m s t o p n i u r e l a c j i i wspomnień u c z e s tn ik ó w w ojny 1939 r . Na z n a c z ­ n e j c z ę ś c i te g o m a t e r i a ł u h is to r y c z n e g o za w a ż y ła p s y c h o z a k l ę s k i , a ta k ż e s k u t k i t e n d e n c j i , z m i e r z a j ą c e j do p r z e d s t a w i e n i a w y id e a - \

liz o w a n e g o o b ra z u w a lk . Uwaga t a d o ty c z y z w ła s z c z a ty c h p u b l i ­ k a c j i w spom nieniow ych, g d z ie tr u d n o o d d z i e l i ć w ła s n e p r z e ż y c i a a u t o r a od fa k tó w znanych z l i t e r a t u r y l u b s ta n o w ią c y c h w ynik kw erendy a r c h i w a l n e j . Wówczas to zw ykle mamy do c z y n i e n i a z do­ pasowywaniem w y d a rzeń do n a rz u c o n e g o a p r i o r i z a ł o ż e n i a . J a k w i­ d a ć , ź r ó d ła h i s t o r y c z n e w p o s t a c i r e l a c j i i wspom nień w ym agają o s t r o ż n o ś c i i s z c z e g ó ln e j k o n f r o n t a c j i . N i e s t e t y , n i e zaw sze b a ­ d a c z d y s p o n u je odpow iednim m a te r ia łe m porównawczym.

W n i n i e j s z e j p r a c y w y k o rz y s ta n o r e l a c j e n a p i s a n e w t r z e c h z a s a d n ic z y c h o k r e s a c h : I - p o d c z a s w ojn y, I I - w p ie rw s z y c h l a ­ t a c h pow o jen n y ch , I I I - w p ó ź n ie js z y m c z a s i e . W iększość cytow a­ neg o n i ż e j m a t e r i a ł u źródłow ego p o w s ta ła w k ró tc e po W rześn iu , co z n a c z n ie p o d n o si Jeg o w a r to ś ć . R e l a c je t e s ą przechow yw ane w w ym ienionych ju ż p la c ó w k a c h , a ta k ż e w Wojskowym I n s t y t u c i e H i­

sto ry c z n y m . I n n e p o w s ta ły z i n s p i r a c j i a u t o r a , k t ó r y k o r z y s t a ł t e ż ze ź r ó d e ł tz w . wywołanych w p o s t a c i o d p o w ied z i n a o dpow ied­ n i e p y t a n i a , s ta w ia n e u c z e s tn ik o m w a lk .

U k ład p r a c y j e s t c h r o n o lo g ic z n y . T a k ie w ł a ś n i e ro z w ią z a n ie J e s t podyktow ane sp e c y fic z n y m c h a ra k te r e m h i s t o r i i w ojny 1939 r . , g d z i e f a z y d z i a ł a ń n a r z u c a ją p e r l o d y z a c j ę . W r e z u l t a c i e p r z e d ­

sta w io n o stosunkow o k r ó t k i i n ie z w y k le ważny o k r e s , z a w a rty w z a ­ s a d z ie m iędzy marcem a w rz eśn iem 1939 r .

Poniew aż omawiane t u d z i a ł a n i a SCJO "Narew" p rz e d s ta w io n o na s z e rsz y m t l e f r o n t u p ó łn o c n e g o , i c h z a s i ę g t e r y t o r i a l n y j e s t stosunkow o d u ży ; G rupa O p e ra c y jn a "Wyszków", k t ó r a p r z e z k r ó t k i c z a s p o d le g a ła dowódcy SCO, początkow o z n a jd o w a ła s i ę n a p ó łn o c ­ nym Mazowszu, n a t o m i a s t SGÛ "Narew” p r o w a d z iła w a lk i w p ó łn o c ­ n o -w s c h o d n ie j c z ę ś c i dawnego wojew ództw a w a rsz a w sk ie g o i na B ia - ł o s t o c c z y ź n i e .

-m aw ianych w y d a rz e ń , c z ę śc io w o w ykonał a u t o r , in n e z a ś p och o d zą z o d p o w ied n io d o b ra n y c h p u b l i k a c j i .

W p r z y p is a c h i o d s y ła c z a c h podano a k t u a l n e s t o p n i e W ojskowe, p o d c z a s gdy w t e k ś c i e w y s tę p u ją s t o p n i e z W rz e ś n ia . W ydaje s i ę , ż e w p ro w adzenie te g o r o z r ó ż n i e n i a ma i s t o t n e z n a c z e n i e .1

R zecz J a s n a , p r z e d s ta w io n e d z i e j e z a s a d n ic z e g o fra g m e n tu w a lk o b ro n n y ch SGO "Narew" n i e s ta n o w ią o s t a t e c z n e j w e r s j i . Za­ pewne Jed n ak z a c h ę c ą C z y t e l n i k a do r e f l e k s j i i s t a w i a n i a p y t a ń . W arto t u J e s z c z e d o d a ć , ż e n i e k t ó r e spraw y ch y b a Ju ż n ig d y n i e z o s t a n ą w p e ł n i w y ja ś n io n e , s k o ro b ra k o d p o w ie d n ic h a r c h iw a lió w , a u c z e s t n i c y w ydarzeń n i e ż y j ą .

N i n i e j s z a p u b l i k a c j a sta n o w i p o p raw io n y i m ie js c a m i u z u p e ł­ n io n y s k r ó t pod staw o w ej c z ę ś c i o b s z e r n e j m o n o g r a f ii ( p r a c a dok­ t o r s k a ) 300 "N arew ". N ie u w z g lę d n io n o w n i e j d z i a ł a l n o ś c i s łu ż b ty ło w y c h zw iązków ta k ty c z n y c h i n a s z c z e b lu g ru p y , a t a k ż e o - środków zapasow ych 18 DP, P o d l a s k i e j i S u w a ls k ie j BK. J a k Ju ż w spom niano, ze w z g lę d u n a o g r a n ic z o n ą o b j ę t o ś ć p r a c y , a u t o r zmu­ sz o n y b y ł o d s y ła ć do in n y c h p u b l i k a c j i , w tym w i e l u w ła s n y c h .

R o z d z i a ł I

PRACE OPERACYJNE I TERENOWE.

UTWORZENIE SAMODZIELNEJ GRUPY OPERACYJNEJ "NAREW"

P ó łn o c n o -w sc h o d n ia c z ę ś ć I I R z e c z y p o s p o l i te j s t a n o w i ł a ważny - z powodu n i e w i e l k i e j o d l e g ł o ś c i P r u s W schodnich od Warszawy - t e a t r w ojenny z a w a rty m iędzy W is łą a Niemnem. C zęść te g o o b s z a ­ r u z n a jd u j ą c a s i ę p r z e d e w sz y stk im n a p r z e d p o lu Narwi i B ie b ­ r z y , n a s t ę p n i e z a ś m iędzy N arw ią i Bugiem , b y ł a te re n e m p ó ź n i e j ­ s z y c h w alk o b ro n n y c h . P raw ie w s z y s tk ie p ły n ą c e tam r z e k i z n a jd u ­ j ą s i ę w d o rz e c z u W isły , p o z o s t a ł e s ta n o w ią d o r z e c z e N iem na. N a jw ię k sz ą r z e k ą J e s t Narew, dopływ W isły p ły n ą c y p ra w ie rów no­ le ż n ik o w o i ł ą c z ą c y - p o p rz e z B ie b r z ę i K an ał A u gu stow ski - d o ­ r z e c z a W isły i N iem na. Narew t o r z e k a o małym sp a d k u , w górnym b ie g u p ły n ą c a p r z e z n i z i n n e ł ą k i i tw o rz ą c a l i c z n e r o z le w i s k a , n ie ż e g lo w n a z powodu dużych wahaa p o z io e u wód, k t ó r e j n a jw ię k ­ szym i dopływ am i s ą Bug i b a g n i s t a B ie b r z a .' S ta n o w iła ona w raz z B ie b r z ą i Kanałem A ugustow skim , p ły n ący m i w zdłuż g r a n ic y z P ru ­ sam i W schodnim i, n a t u r a l n ą r u b l e i o b ro n n ą , w o p a r c i u o k t ó r ą n a p rz e p ra w a c h budowano u m o cn ien ia ( s t a r e f o r t y w R ó ż a n ie , O s t r o ł ę ­ c e , Łomży i O sow cu).

D rugą n a t u r a l n ą l i n i ę o b ro n n ą tw o r z y ły : r z e k a Ś w is ło c z , Pu­ s z c z a B ia ło w ie s k a i d a l e j B ug. L asy zajm ow ały o k o ło 20J*> p o w ie­ r z c h n i o b s z a r u , s ta n o w ią c d uże kom pleksy l e ś n e ( p u s z c z e : B i a ł o ­ w ie s k a , A ugustow ska, K u rp io w sk a, K nyszyńska i B u k s z t e l s k a ) , a w ię c m ia ły pewne z n a c z e n ie w ojskow e. S ie ć k o m u n ik a c y jn a , z w ła ­ s z c z a k o le jo w a , b y ła stosunkow o r z a d k a , co u ł a t w i a ł o , a je d n o ­ c z e ś n i e u t r u d n i a l i ) d z i a ł a n i a J e d n o s te k p o l s k i c h ( n p . z a o p a t r y ­ w a n ie w ła sn y c h w o jsk i e w a k u a c ja ) . O g ó ln ie b i o r ą c , p rz y s p r z y j a ­ ją c y c h w arunkach a tm o s fe r y c z n y c h , J a k ie mogły p o w sta ć w w yniku w ię k sz y c h opadów, m ożliw a b y ł a e fe k ty w n a o b ro n a dwóch z a s a d n i ­ c z y c h l i n i i o p a r ty c h o r z e k i i kom plek sy l e ś n e . N a to m ia s t w r a ­ z i e sp ad k u poziom u wód w rz e k a c h , m o ż liw o ś c i o b ro n n e s t r o n y p o i

-ö

s k l e j - z powodu s ł a b o ś c i s i ł 1 środków - s ta w a ły a i ę i l u z o r y ­ c z n e .

Po z a k o ń c z e n iu wojny p o ls k o - r a d z ie c k i e j zlik w id ow an o dowódz­ twa a r r a ll i z a m ia s t n ic h utw orzono t e r y t o r i a l n e in s p e k t o r a t y a r ­ m i i . I c h s ie d z ib a m i b y ły : I - W ilno, I I - Warszawa, I I I - To­ ru . i r IV - Kraków 1 V - Lwów. W związku z wprowadzeniem p o d z ia łu k r a ju na d z i e s i ę ć okręgów korpusów, każdemu in s p e k to r a to w i podpo­ rząd k o w an o dwa z n i c h . W sk ła d w ile ń s k ie g o i n s p e k t o r a t u w e sz ły I I I (G ro d n o ) 1 IX OK (B r z e ś ć nad B ugiem ), a w a rsza w sk iego - OK I (Warszawa) i X (P r z e m y ś l) . Na o b sz a r z e OK I s ta c jo n o w a ły m. l n . 10 DP1 1 P o d lask a BK ( B i a ł y s t o k ) . N a to m ia st na o b s z a r z e OK I I I m ia­ ł a sw oje g a r n iz o n y Suw alska BK.

Do przewrotu majowego

w

b y ł w z a s ię g u zain teresow ań zarówno n a c z e ln y c h w ład z w ojskow ych, Jak 1 w ła ściw y ch in sp e k to r a tó w oraz DOK. Ponadto w toruń sk im I n ­ s p e k t o r a c ie wykonywano pewne p ra ce zw iązane z ewentualnym za­

ję c ie m Prus W schodnich.

O g r a n ic z e n ie ty c h i tak n ie w ie l k ic h p r z e d s ię w z ię ć n a s t ą p ił o po d o j ś c iu do w ład zy m arszałk a J ó z e fa P i ł s u d s k ie g o . Kontynuowa­ no Je wycinkowo w toruń sk im 1 w ile ń s k im i n s p e k t o r a c i e , a w Je­ s z c z e m niejszym s to p n iu w S z t a b ie Głównym. In tereso w a n o s i ę m. I n . fo r t y f ik a c j a m i w Osowcu2 1 przyczółkam i nad N arw ią, u m o ż li­ w iającym i u d e r z e n ie zarówno na P rusy W schodnie Jak i na s i ł y n ie m ie c k ie posuw ające s i ę z p ó łn o cy w k ieru nk u Warszawy. P ro jek ­ towano te ż budowę nowych um ocnień na zachodnim b rzeg u Narwi od P u łtu sk a po Nowogród.

Utworzony w 1926 r . G eneralny I n s p e k to r a t S i ł Zbrojnych z a j ­ mował s i ę pracami o p e r a c y jn y m i. Ponadto ln sp e k c jo n o w a ł w ojsko na p o d sta w ie tz w . s i a t k i in s p e k c y j n e j , z m ie n ia n e j co k il k a l a t . Z w iązki ta k ty c z n e ( d y w iz j e p ie c h o ty 1 brygady k a w a l e r i i ) b y ły k on trolow an e p r z e z in sp e k to r ó w arm ii,- g en era łó w do prac 1 g en e­ ra łó w in sp e k c J o n u ją c y c h . KaAdy z n ic h ln sp e k c jo n o w a ł pewną l i c z

-P rzed staw lon o je d y n ie t e j e d n o s t k i, k tó r e w e s z ły w sk ła d S00 "Narew". N ie k t ó r e .o d d z ia ły s ta c jo n o w a ły e k s t e r y t o r i a l n i e , a w ię c poza obszarem OK, g d z ie zn ajd ow ało a ię dowództwo 1 w ię k s z o ś ć s i l zw iązku ta k ty c z n e g o . P o r . r o z d z . I I .

2

In fo rm a cja pisem na p łk a d y p l. J . K a lis z e w s k ie g o , I o f i c e r a s z ta b u in s p e k to r a tu to r u ń sk ie g o w la t a c h 1 9 3 6 -1 9 3 9 , z 5 XI 1972 r . rkps w p o sia d a n iu a u to r a .

b ę zw iązków ta k ty c z n y c h i s a m o d z ie ln y c h o d d z ia łó w w z a k r e s i e wy­ s z k o l e n i a , a p o n a d to m ia ł praw o w ydaw ania ro z k a z ó w , k tó r y c h sk u ­ t e k b y ł o g r a n ic z o n y do c z a s u t r w a n ia i n s p e k c j i '* .

S i a t k i I n s p e k c y jn e z e s t a w i a ł J . P i ł s u d s k i n a p o d s ta w ie n i e ro z p ra c o w a n y c h p lan ó w o p e r a c y jn y c h , k tó r y c h nikom u, n i e u j a w n i a ł . Z w ią z k i t a k t y c z n e m ogły być u ż y t e zarów no w p l a n i e " Z ach ó d “ j a k i "W schód". J e ś l i p o d le g a ły one i n s p e k t o r a t o w i n astaw io n em u o - p e r a c y j n i e w k i e r u n k u w sc h o d n im ,^ m u s ia ły - w r a z i e u ż y c ia i c h p rz e c iw k o Niemcom - w e jść w s k ła d a r m ii in n e g o i n s p e k t o r a , prow a­ d z ą c e g o s t u d i a te re n o w e n a f r o n c i e z a ch o d n im . N ie ro zw ażano moż­ l i w o ś c i p ro w a d z e n ia w ojny n a dwa f r o n t y . N ie m n ie j i n s p e k t o r a t y n i e m ia ły m o ż liw o śc i ś c i s ł e g o p o w ią z a n ia w s z y s tk ic h p o d le g ły c h , lm je d n o s t e k ‘ z prow adzonym i p ra c a m i o p e ra c y jn y m i n a o k re ślo n y m o d c in k u f r o n t u ^ . D la te g o t e ż zajm ow ały s i ę p rz e d e w s z y s tk im spraw am i i n s p e k c j i s z k o l e n i a , p o d c z a s gdy w m inim alnym s t o p n i u n a s ta w io n e b y ły n a p r z y s z ł e z a d a n ia w o je n n e . D o p ie ro po ś m ie r c i J . P ił s u d s k i e g o z a c z ę to s z e r z e j w ią z a ć i n s p e k t o r a t y z te re n e m .

Po 1935 r . e w e n tu a ln e d z i a ł a n i a z a c z e p n e p rz e c iw k o Niemcom b y ły b r a n e pod uwagę t y l k o w p rz y p a d k u P r u s W sc h o d n ic h . W r a z i e g łów nego u d e r z e n i a s i ł n ie m ie c k ic h n a F r a n c j ę , P o ls k a m ia ła z a ­ j ą ć enklaw ę P ru s W sch o d n ich .

W p i e r w s z e j p o ło w ie 1936 r . g e n . dyw. Edward Ś m ig ły -R y d z, g e n e r a ln y i n s p e k t o r ( o d l i s t o p a d a te g o ż ro k u m a r s z a ł e k ) , w ydał w y ty c z n e do w stę p n e g o Dianu w ojny z I I I R z e s z ą . P la n t e n n i e mógł być d o sto so w a n y do z m ie n n e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j N ie m ie c . J e g o I s t o t ą b y ło z a ła m a n ie ofensyw y n i e m i e c k i e j p r z e z w ykorzy­

s t a n i e p o d z i a ł u s i ł p r z e c i w n ik a , p o su w a ją c y c h s i ę z n a j b a r d z i e j praw dopodobnych k ie ru n k ó w : Pom orza Z ac h o d n ieg o i P r u s W schodnich. Na p ierw szy m z n i c h w c h o d z iła w ra c h u b ę o b ro n a , n a dru g im z a ś z a m ie rz a n o u d e r z y ć k o n c e n tr y c z n ie w c e l u l i k w i d a c j i n i e p r z y j a ­ c i e l a i w t a r g n i ę c i a w ś l a d za nim w g łą b P r u s W sc h o d n ich . M

ar-^ Pism o g e n . b r y g . J . G łu ch o w sk ie g o , I w i c e m i n i s t r a sp ra w w ojskow ych, do s z e f a B iu ra I n s p e k c j i GISZ p ł k a d y p l . L . S t r z e ­ l e c k i e g o , z 8 VI 1937 r . P o r . Wojna o b ro n n a P o l s k i 1 9 3 9 . Wybór ź r ó d e ł , r e d . E . J . К o z ł o w з к i , W arszawa 1968, s . 1 3 7 . ^ S z e r z e j o s i a t k a c h in s p e k c y jn y c h : J . R o m e r , \ P a m ię tn i­ k i , Lwów 1938, s . 322-3235 J . Z a J ą c , Dwie w o jn y . Kój u - d z i a ł w w o jn ie o n ie p o d l e g ł o ś ć i w o b r o n ie p o w i e t r z n e j . P o l s k i , Londyn 1964, s . 7 8 -8 0 , 8 2 , 1 3 6.

s z a ł e k E . Ś m ig ły -R y d z n i e p r z e s ą d z a ł g łę b o k o ś c i d z i a ł a ń n a tym t e r y t o r i u m . Z a l e ż a ł y one od w i e l k o ś c i z n a jd u ją c y c h s i ę tam s i ł n ie m i e c k ic h i s t o p n i a i c h r o z b i c i a n a p r z e d p o lu j e z i o r m azu r­

s k i c h . P la n t e n b y ł d w u k ro to ie omawiany p o d c z a s rozmów Edw arda Ś m ig łeg o -R y d z a z g e n . M au rice G am elinem , sze fem f r a n c u s k i e g o S z ta b u Obrony N a ro d o w ej, w W arszaw ie i P a ry ż u ( l i p i e c i s i e r p i e ń 1936 r . ) . U z g o d n ie n ia b y ły k o n k r e t n i e j s z e w wypadku głów nego u - d e r z e n i a n a F r a n c j ę , m g l i s t e w k ie r u n k u n a s z e g o k r a j u . F ra n c u s k i g e n e r a ł , p r z e w id z ia n y n a N a c z e ln e g o Wodza, n i e d ał żadnych ś c i ­ ś l e j s z y c h zo b o w iązań co do s p o so b u i c z a s u w y s t ą p i e n i a f r a n c u s ­ k i c h s i ł z b r o jn y c h w p rz y p a d k u a t a k u N iem iec n a P o l s k ą . W r e z u l ­ t a c i e p o l s k i e n a c z e ln e w ła d z e w ojskow e n i e w i e d z i a ł y n a w e t w 1937 r . , c z y i k ie d y - w r a z i e a g r e s j i n i e m i e c k i e j n a n a s z k r a j - b ę d z ie można l i c z y ć n a o fensyw ę f r a n c u s k ą . N a jp ra w d o p o d o b n ie j wówczas g e n e r a ln y i n s p e k t o r z re z y g n o w a ł z z a m ia ru ofensyw y na P ru s y W sch o d n ie. U trzy m ał Jed n a k ramowy p l a n d z i a ł a n i a i w s tę p ­ n e g o u g ru p o w a n ia s i ł , k t ó r y a ż do 1939 r . o p i e r a ł s i ę n a p e r s p e ­ k ty w ie f r a n c u s k i c h d z i a ł a ń o fe n sy w n y c h .

Ze w z g lę d u n a w z r o s t z a g r o ż e n ia n ie m ie c k ie g o , w 1935 r , r o z ­ p o c z ę t o p r a c e p rzy g o to w aw cze do p l a n u w ojny z tym państw em . Po­ l e g a ł y one n a tym , ż e p l a n m o b iliz a c y jn y m ia ł b y ć Jednakowo p rz y ­ d a tn y zarów no p o d c z a s w ojny z ZSRR j a k i z I I I R z e s z ą . Wykona­ n o t a k ż e s p e c j a l n e s t u d i a o p e r a c y jn e w S z t a b i e Głównym (tz w . S tu ­ dium "Niemcy" z c z e rw c a 1936 r . ) i w c z t e r e c h i n s p e k t o r a t a c h a r ­ m i i , z w ła s z c z a w kierow anym p r z e z g e n . b r y g . W ład ysław a B o rtn o w - s k i e g o ^ . W S tu d iu m "Niemcy" w id z ia n o m o żliw ość p o l s k i e j o f e n s y ­ wy n a P ru s y W schodnie i n i e m i e c k i e j k o n tro fe n s y w y p r z e z Kutno w k i e r u n k u W arszaw y. N a to m ia s t o b ro n a s t r a t e g i c z n a P o l s k i - n a p o d ­ s t a w i e stu d iu m g e n . b r y g . T a d e u sz a K u trz e b y z m arca 1936 r . p o l e g a ł a n a r o z e g r a n iu d e c y d u ją c e j b itw y z tym i s i ł a m i , k t ó r e

5

F o r m a l n i e g e n . W. B o rtn o w s k i, p o d o b n ie J a k g e n . T . K u tr z e ­ b a , b y ł g e n e ra łe m do p r a c GISZ aż dc momentu aw ansu n a g e n e r a ł a d y w i z j i , co a u to m a ty c z n ie w ią z a ło s i ę z u z y sk a n ie m t y t u ł u i n s p e ­ k t o r a a r m i i . N a to m ia s t tz w . g e n e ra łe m in s p e k c jo n u ją c y m mógł być w y r ó ż n ia ją c y s i ę dowódca OK ( n p . g e n . b r y g . A. N a r b u t - Ł u c z y ń s k i) , l u b d y w iz ji ( n p . g e n . b r y g . d r B. W ie n ia w a -D łu g o sz o w sk i). Z acho­ w a ło s i ę j e d y n i e o p ra c o w a n ie g e n t T , K u t r z e b y (S tu d iu m n a d m o żliw o ściam i w ojennym i N iem iec i P o l s k i , WPH R . IX , 1964, n r 3 , s . 2 4 9 - 2 8 9 ) .

w k ro c z ą z N ie m iг с , i na o p e ra c y jn y m w ią z a n iu d ru g o rz ę d n e g o k i e ­ ru n k u w y p ro w ad za ją ceg o z P ru s W sc h o d n ich . M ożliw ość z b ie ż n e g o d z i a ł a n i a p r z e c iw n ik a z Pom orza Z ac h o d n ieg o i P r u s W schodnich z j e d n e j s t r o n y o r a z G órnego Ś lą s k a - z d r u g i e j - o d p a d a ła , Jak o ż e I I I R z e sz a b y ł a wówczas n a t o za s ł a b a . Niemcy m ia ły w ięc do vJyboru - wg g e n . T . K u trz e b y - w ła ś c iw ie dwa z a s a d n i c z e k i e r u n k i o p e r a c y j n e : Pom orze Z ach o d n ie-W arszaw a i S lą sk -W a rs z a w a . Głów­ nym celem o p e r a c j i p o l s k i c h w in n a być w a lk a o p r z e t r w a n ie p r z e z 6 - 8 ty g o d n i , a w ięc do momentu w y s t ą p i e n i a F r a n c j i . L o k a ln a o - fe n sy w a p o l s k a do P ru s W schodnich b y ła b y ce lo w a t y l k o w wypadku s k ie r o w a n ia głów nego u d e r z e n ia w roga n a F r a n c j ę .

W l a t a c h 193 6-1939 n i e opracow ano sz c z e g ó ło w e g o p la n u w ojny z N iem cam i, a tz w . s t u d i a te re n o w e in s p e k to r ó w a r m ii p o z w a la ły im J e d y n ie na z a p o z n a n ie s i ę z obszarem o p e ra c y jn y m , n a k tó ry m m i e l i - wg przew idyw ali - w p r z y s z ł o ś c i d o w o d z ić . A p rz e c ie * , plan w o jn y p o w s ta je w w yniku g ł ę b o k i e j i p e ł n e j a n a l i z y m o ż liw o ś c i w ła s n y c h i p r z e c i w n ik a , po k t ó r e j p r z y s z ł y N a c z e ln y Wódz w in ie n d o j ś ć do s y n te z y w p o s t a c i o p ty m a ln e j d e c y z j i , n i ^ z a w i e r a j ą c e j ju ż n ied o m ó w ień . D o p ie ro potem można r o z w ija ć s z e ro k o z a k r o j o ­ n ą , w i e l o l e t n i ą p r a c ę S z ta b u Głównego o p ra c o w u ją c e g o s z c z e g ó ły p la n u w o jn y , aby n a s t ę p n i e p r z e k s z t a ł c i ć Je w k o n k r e tn e w y n ik i w p o s t a c i f o r t y f i k a c j i , o d p o w ie d n ie j s i e c i k o m u n ik a c y jn e j i t e ­ le k o m u n i k a c y j n e j. T a k ie p rz y g o to w a n ia w t e r e n i e wym agają d ł u ż ­ s z e g o c z a s u , s ą n a o g ó ł n i e o d w r a c a ln e , p o c h ł a n i a j ą zn a c z n e ś r o d ­ k i fin a n s o w e i m a te r ia ło w e . W skazuje t o , i ż p la n defen sy w n y przy­ gotowywany n a wypadek a g r e s j i n i e m i e c k i e j - ze w z g lęd u n a n i e ­ zw ykle tr u d n ą s y t u a c j ę p o lity c z n o -w o js k o w ą P o ls k i - m u s ia ł u - w z g lę d n ia ć p r z e r ó ż n e m o ż liw o śc i o b ro n n e . Tak o lb rz y m ia p r a c a mo­ g ł a być wykonana d o p ie r o po p a r u l a t a c h in te n s y w n e g o w y s iłk u S z ta b u G łów nego. P la n u w ojny p rz e c iw k o Niemcom n i e z d o ła n o o - » p ra co w ać d l a t e g o , ż e aż do momentu z ła m a n ia p r z e z A d o lfa H i t l e r a T r a k t a t u W e rs a ls k ie g o (w p ro w a d z e n ie pow szechnego o bow iązku s ł u ż ­ b y w o jsk o w ej - 16 I I I 1935 r . , k o n ie c s ł a b e j , s t u t y s i ę c z n e j R e ic h sw e h ry - p o c z ą te k W ehrm achtu) n i e p rzew idyw ano a ta k u od z a ­ c h o d u . P ó ź n i e j , s z c z e g ó l n i e w l a t a c h 193*3-1939» s y t u a c j a p o l i ­ ty c z n a P o ls k i i J e j p o ł o ż e n ie s t r a t e g i c z n e u l e g a ł o c ią g ły m zm ia­ nom . W zw iązk u z tym k ażd y opracow any wówczas p la n wojny z Niem­ cam i b y łb y n a pewno n i e a k t u a l n y w w a ru n k ach , j a k i e p o w s ta ły po m arcu 1939 r . N ie p rag n iem y b y n a jm n ie j u s p r a w ie d liw ia ć z a s t o j u w

p lan ow an iu operacyjnym , is t n ie j ą c y m ta k ż e po ś m ie r c i J . P i ł s u d ­ s k ie g o . R zecz bowiem w tym , ż e p l a n w ojny m usi b yć j a k n a jw c z e ­ ś n i e j gotow y, p ó ź n i e j z a ś - a k tu a liz o w a n y l u b z m ie n ia n y . Tymcza­ sem w o s t a t n i c h l a t a c h p o k o ju P o ls k a n i e m ia ła ż a d n e g o p l a n u , o - c z y w iś c i e opraco w an eg o w s z c z e g ó ł a c h . N a le ży p r z y tym d o d a ć , ż e w la t a c h 1 9 3 5-1 939 i s t n i a ł y w a ru n k i te c h n i c z n e do Je d n o c z e sn e g o op racow an ia dwóch p lan ó w : "Z achód" i "W schód". Z d o ln y ch i od p o ­ w ie d n io p rz y g o to w a n y c h o f ic e r ó w dyplom owanych n i e b ra k o w a ło .

S zta b u Głównego n i e rozbudowywano g łó w n ie d l a t e g o , aby n i e r o z ­ s z e r z a ć grona " w ta je m n ic z o n y c h " w o b aw ie p r z e d u ja w n ie n ie m p r a c . G o r z e j n a to m ia s t b y ło b y z ró w n o c z e sn ą r e a l i z a c j ą obu p lan ó w w t e r e n i e , ja k o ż e b ra k o w a ło środków fin a n s o w y c h i t e c h n i c z n y c h , w y n ik a ją cy ch z e s ł a b o ś c i u s t r o j o w e j i g o s p o d a r c z e j p a ń s tw a .

W 1936 r ..6 g e n . W. B o rtn o w s k i, i n s p e k t o r a r m ii w T o ru n iu ^ , z l e c i ł swojem u s z ta b o w i o p ra c o w a n ie m. p l a n u o b ro n y p r z y ­ c z ó łk ó w w r e j o n a c h p rz e p ra w p r z e z Narew n a j e j prawym b r z e g u , a

Q

p o n a d to z a m k n ię c ia ty c h ż e p rz e p ra w n a lewym b r z e g u . Wykonano w ów czas t a k ż e p r a c e d o ty c z ą c e p l a n u zalew ów n a N arw i i B ie b r z y o r a z r o z p o z n a n ia P r u s W sc h o d n ich . W tym że c z a s i e u p r a w n ie n ia te>- ren o w e g e n . W. B o rtn o w s k ie g o r o z s z e r z o n o z O bszam i Pom orza aż po l i n i ę t y c h r z e k . P o le g a ły one p r z e d e w sz y stk im n a o p in io w a n iu i s tu d io w a n iu z a g a d n ie ń o p e r a c y jn y c h z w ią z a n y c h z p rz y d z ie lo n y m te r e n e m , l e c z n i e obejm ow ały p raw a i n s p e k c j i t a m t e j s z y c h z w ią z ­ ków ta k ty c z n y c h ( 8 » 1Q» 29 DP, M azow iecka, P o d la s k a i S u w alsk a BK). J e d n o s t k i m a ją c e w e jś ć w s k ł a d p r z y s z ł e j SCO '"Narew" ( 1 8 DP, P o d la s k a i S u w alsk a BK) b y ły in s p e k c jo n o w a n e p r z e z w ie lu g e n e -o ra łó w % s p ra w u ją c y c h k o n t r o l ę n a d s z e re g ie m in n y c h d y w iz ji p i e ­ c h o ty i b ry g a d k a w a l e r i i . ^ J . K i r c h m a y e r , P a m i ę t n i k i , W arszawa 1965, s . 4 6 4 . 7

GISZ m ia ł i n s o e k t o r a t y te re n o w e we Lwowie, T o ru n iu i W il­ n i e . W l a t a c h 1936-1 9 3 7 g e n . W. B ó rtnow sk iem u p r z y d z i e l o n o p a s o s ł a n i a j ą c y g r a n i c ę n a r o z le g ły m o d c in k u od A ugustow a po Note«? w ł ą c z n i e . I n f o r m a c j a p isem n a g e n . b r y g . K. F lo r i a n o w i c z a , I I o - f i c e r a s z t a b u i n s p e k t o r a t u t o r u ń s k ie g o (w ó w czas w s t o p n i u m jra d y p l . ) , z 6 X II 1972 r . , r k p s w p o s ia d a n i u a u t o r a . Q K i r c h n a y e r , o p . c i t . , s . 5 0 2 . ^ CAW, GISZ, s y g n . 3 0 2 .4 .3 0 6 (s k o ro w id z i n s p e k c j i od 15 VI 1931 r . ) , 3 0 2 .4 .3 9 1 ( s i a t k a in s p e k c y j n a z 1 VI 1937 r.), 3 0 2 .4 .4 5 9 ( o c e n a zw iązków ta k ty c z n y c h in s p e k c jo n o w a n y c h p r z e z g e n . dyw. S .

Na p ółnocnym , w y ra ź n ie w yodrębnionym o p e r a c y j n i e o b s z a r z e m ięd zy W is łą , Niemnem i c z ę ś c io w o Bugiem s ta c j o n o w a ł y : 8 (Mod­ l i n ) , 16 ( G r u d z i ą d z ) , 18, 29 DP (G r o d n o ), M azow iecka (W arsza w a) P o d la s k a i S u w alsk a BK. Z powodu n a r a s t a j ą c e g o z a g r o ż e n ia n i e ­ m ie c k ie g o , w inny być one p o d o orządkow ane i n s p e k t o r a t o w i t o r u ń ­ s k ie m u . Tymczasem in s p e k c J o n o w a ło j e p i ę c i u g e n e ra łó w 10, p rz y czym g e n . W. B ortn o w sk iem u p o d l e g a ł a j e d y n i e 16 DP.

W 1938 r . za k o ń czo n o w T o ru n iu o p raco w y w an ie p la n u zalew ów n a Narwi i B i e b r z y . C h o d z iło o z w ię k s z e n ie t r u d n o ś c i f o r s o w a n ia t y c h r z e k w w yniku z a l a n i a i c h d o l i n . Z am ierzan o u tw o rz y ć " r e ­ z e r w a t" , à w ięc o b s z a r c h r o n io n y od p ó łn o c y N arw ią i B ie b r z ą , od zach o d u z a ś W is łą . W ła śn ie s ta m tą d N a c z e ln y Wódz - wg planów - mógłby u d e r z y ć n a p rz e c iw n ik a n a c i e r a j ą c e g o z P ru s Wschod­ n i c h . Po w zm o cn ien iu o b ro n n o ś c i te g o o b s z a r u p r z e z z a s to s o w a n ie w spom nianych zalew ów , wróg m ógłby tara d o s t a ć s i ę t y l k o od p o ­ ł u d n i a , c z y l i po s f o r s o w a n iu g ó r n e j W isły i S a n u . Na t o z n a ­ l a z ł b y o d p o w ie d ź - wg p rzew idy w ań - w p r z e c i w d z i a ł a n i u o p e r a c y j ­ nym . P r o j e k t zalew ów z o s t a ł Je d n a k o d rz u c o n y z powodu z n a c z n y c h k o s z tó w (p o n a d 20 mld z ł ) .

P ru sy W schodnie z n a jd o w a ły s i ę w o d l e g ł o ś c i o k o ło 100 km od W arszaw y, co d aw ało n i e p r z y j a c i e l o w i n i e t y l k o m o żliw ość z a g r o ­ ż e n i a s t o l i c y p ro s ty m ruchem z p ó łn o c y n a p o ł u d n i e , a l e i u ł a t ­ w i a ło - po s k ie r o w a n iu u d e r z e n i a b a r d z i e j n a w schód - p r z e c i ę c i e l i n i i k o m u n ik a c y jn y c h , ł ą c z ą c y c h ś ro d e k k r a j u z Je g o p ó łn o c n o - -w s c h o d n ią c z ę ś c i ą . P o n a d to P ru s y W schodnie s t w a r z a ł y Niemcom dogodne w a ru n k i do u d e r z e n ia n a T o ru ń . Z t y c h t o p rz y c z y n g e n . W. B o rtn o w sk i p o w z ią ł m yśl u f o r t y f ik o w a n i a Narwi ja k o z a s a d n i ­ c z e j p rz e s z k o d y te r e n o w e j1 2 . P r z e c i w d z i a ł a n i e w o jsk p o l s k i c h wy­ s z ło b y z p rz y c z ó łk ó w w r e j o n i e Łomży13, R ó żan a, S e ro c k a i

Kod-B u r h a r d ta -Kod-B u k a c k ie g o z p a ź d z i e r n i k a 1937 r . ) . S z e r z e j : W. К o -?rv7Q° Ï s r k „ P a n o w a n ie o b ro n y Narwi w l a t a c h 1 9 3 5 -1 9 3 9 , ZNUŁ 1 9 /8 , S . I , z . 8 , s . 117. 10 Tamże. 1 1 K. i г с h m a y e r , o p . c i t . , s . 525- 5 2 6 . Tamże, s . 52Q« 13 w I I p o ło w ie s i e r p n i a 1936 r . g e n . W. B o rtn o w sk i ( z u d z i a ­ łem g e n . b r y g . C . M ło ta - F ija łk o w s k ie g o , dowódcy 18 DP) o s o b i ś c i e i n t e r e s o w a ł s i ę stan em f o r tó w w r e j o n i e Łomży i O sow ca. I n f o r m a - c J e p isem n e p łk a d y p l . J e M a lis z e w sk ie g o z 26 X i 5 XI 1972 r

r k p s y w p o s i a d a n i u a u t o r a . **

l i n a 1 . W ydaje s i ę j j ż e t u t a j n a l e ż y sz u k a ć g e n e z y d e c y z j i n a k a ­ z u j ą c e j sfo rm o w a n ie GO "Wyszków", odwodu N a c z e ln e g o Wodza.

N arew b y ł a uw ażana za d o b rą p rz e s z k o d ę te r e n o w ą 1-*. J e s z c z e z a c a r s k i c h cz asó w zbudowano f o r t y f i k a c j e w zdłu ż t e j r z e k i od M o d lin a po Łomżę. W r a z i e u d e r z e n i a s i ł n i e m i e c k i c h n a M odlin i Z e g r z e , g d z ie z n a jd o w a ły s i ę s i l n e u m o c n ie n ia , wróg b y łb y o - s k r z y d lo n y z k ie ru n k ó w : S e ro c k , P u ł t u s k , R óżan i O s t r o ł ę k a . Na­ t o m i a s t w p rz y p a d k u , gdyby Niemcy s k i e r o w a l i s i ę n a o d c in e k P u ł- t u s k - O s t r o ł ę k a , z o s t a l i b y tam z a g r o ż e n i p r z e z w o js k a p o l s k i e , m ogące u d e r z y ć z r e jo n u M o d lin -Z e g rz e n a i c h p raw e s k r z y d ło l u b t y ł y . Tak w ię c o b ro n a o d c in k a M odlin-Ł om ża p o l e g a ł a n a ś c is ły m w s p ó ł d z i a ł a n i u dwóch s i l n y c h zw iązków o p e r a c y jn y c h , z k tó r y c h je d e n w in ie n zn a jd o w ać s i ę w r e j o n i e M o d lin a , d r u g i z a ś w r e j o ­ n i e R óżan—O s t r o ł ę k a • W s p ó łd z ia ła n ie t a k i e m ogło by ć z a g w a ra n to ­ wane t y l k o pod w arunkiem je d n e g o dowództw a n a całym tym o b s z a ­ r z e . Im w ię k s z e b y ło z a g r o ż e n ie , tym b l i ż e j po w in n a zn ajdo w ać s i ę a rm ia " M o d lin " . W y su n ię c ie j e j ku M ław ie u n ie m o ż liw ia ło p o ­ moc ze s t r o n y z g ru p o w a n ia s k o n c e n tro w a n e g o n a d środkow ą N a rw ią . 193Э r . z g ru p o w a n ie " m o d liń s k ie " b y ło z b y t d a le k o n a p ó łn o c y , s k o ro od M od lin a i R óżana d z i e l i ł o J e o k o ło 90 km. W t e j s y t u a ­ c j i " o d s ie c z " sp o d R óżana m ogłaby n a d e jś ć n a j w c z e ś n i e j po t r z e c h d n i a c h .

W k ońcu s t y c z n i a 1938 r . g e n . dyw. J u l i u s z Rommel o trz y m a ł - wg r e l a c j i p łk a d y p l . A le k s a n d ra P ra g ło w s k ie g o - p o l e c e n i e o p r a ­ c o w a n ia stu d iu m p t . " U d e rz e n ie N iem iec n a P o l s k ę " , u k o ń czo n e w p o ło w ie m a rc a 1^ . N a t a r c i e n i e m i e c k ie o k r e ś lo n o ja k o k l e s z c z e . J e d n o r a m ię , s i l n i e j s z e s k i e r u j e s i ę ze Ś lą s k a w zdłuż g ó r n e j W is ły n a L u b l in , p o d c z a s gdy d r u g i e , s ł a b s z e w y jd z ie z P ru s W schodnich n a z a p le c z e W arszaw y. J a k w y k a z a ła r z e c z y w i s t o ś ć » t r a ­ f n i e p r z e w id z ia n o , ż e Niemcy n i e s p o d z ie w a ją s i ę u d e r z e n i a ze

14

J . M a l i s z e w s k i , Z d z ie jó w d o k tr y n y w ojenne 1 I I R z e c z y p o s p o l i t e j , WPH R. X V II, 1972, n r 2 , s . 4 3 5 .

J . R ó m m e l , Za H onor i O jc z y z n ę . W spom nienia dowódcy a r m i i "Łódź" i "W arszaw a", W arszawa 1958, s . 1 б 8 -1 б 9 ; S . К o -p a ń s k i , Moja s ł u ż b a w W ojsku P o ls k im 1 9 1 7 -1 9 3 9 , Londyn 1965, s . 274*

A. P r a g ł o w 3 к i , Od W ied n ia do L o n dy nu . Wspomnie­ n i a , Londyn 1 9 6 8 , s . 163-165-, t e n ź - e , J e s z c z e o W rz e ś n iu , c z , 2 , m pis w p o s i a d a n i u a u t o r a .

s t r o n y F r a n c j i . P o za tym z a k ła d a n o n e u t r a l n o ś ć C z e c h o s ło w a c ji. N a jw ię k s z e z a g r o ż e n ie d l a c a ł o ś c i p o l s k i e g o sy ste m u ob ro n y zw ró­ co n e g o g łó w n ie w k ie r u n k u za ch o d n im , s ta n o w ić m ia ło n a t a r c i e z P r u s W schodnich n a s t o l i c ę . Aby do te g o n i e d o p u ś c ić p o stu lo w a n o k o n c e n tr a c j ę z n a c z n y c h s i ł p o l s k i c h ( t r z e c i ą c z ę ś ć ) n a p ó łn o c n y w schód od W arszaw y^ Podstawowym z a ło ż e n ie m te g o p la n u b y ło p r z e ­

k o n a n ie , ż e w o jn ę o p r z e t r w a n ie n a l e ż y p ro w a d z ić n a l i n i i o - b r o n n e j N a re w -W isła -S a n .

S z y b k ie zm iany s y t u a c j i s t r a t e g i c z n e j k r a j u , spowodowane w z ro ste m s i ł n i e m i e c k i c h i rozw ojem wypadków p o l i t y c z n y c h , u t r u ­ d n i a ł y p r a c ę p r z y s z łe g o N a c z e ln e g o Wodza n a d u s t a l e n i e m w y ty c z ­ n y c h , n a k tó r y c h mógłby z o s t a ć o p a r ty d e f in ity w n y p la n o p e r a - c y j n y . Pewne s p re c y z o w a n ie pog ląd ó w n a s t ą p i ł o po wypadkach mo­ n a c h i j s k i c h i po w y s u n ię c iu p r z e z I I I R zesz ę ż ą d a ń t e r y t o r i a l ­ n y c h (2 4 X 193Ö r .) * . Wówczas t o E . Ś m ig ły -R y d z p r z y s t ą p i ł do p r a ­ cy n a d u s t a l e n i e m m y śli p r z e w o d n ie j p la n u w ojny z Niem cam i, o -g ó ln e -g o p o d z i a ł u s i ł i z a d a ń . W d r u g i e j p o ło w ie l u t e g o 1939 r .

17

p o d a ł J e sz e fo w i S z ta b u Głównego do sz c z e g ó ło w e g o o p ra c o w a n ia . W m arcu n a s t ą p i ł o d a l s z e p o g o r s z e n ie s y t u a c j i p o l i t y c z n e j k r a j u . Z m ie n iło t o w pewnym s t o p n i u z a ł o ż e n i a , n a k t ó r y c h g en e­ r a l n y I n s p e k t o r o p a r ł sw o je p rz e w id y w a n ia z l u t e g o , a p o n a d to z m u sza ło do p r z y j ę c i a gw ałtow nego tem pa p r a c .

Podstawowymi z a ło ż e n ia m i p la n u d z i a ł a ń b y ł y 1 0 : 1 . n e u t r a l ­ n o ś ć W ęgier i ZSRR, p ó ź n i e j t a k ż e L itw y 19; 2 . z a o p a tr y w a n ie z Zachodu p o p rz e z Rumunię} 3 . c a ł o ś ć s i ł p o l s k i c h b ę d z ie u ż y t a p rz e c iw k o Niemcom} U. z a s a d n ic z e u d e r z e n i e n i e m i e c k i e w y jd z ie ze Ś lą s k a w k ie r u n k u Warszawy w c e l u o d c i ę c i a głów nych s i ł p o l ­ s k i c h z n a jd u ją c y c h s i ę n a z a ch ó d od W isły : p ie r w s z e p om o cn icze 1^ Wojna o b r o n n a . . . , s . 10 1 0 , Z r e l a c j i s z e f a S z ta b u Główne­ go WP, g e n . b r y g . W. S c a c h ie w ic z a o p l a n i e obronnym "Zachód"} J . K l e p a c z k o , K om entarz do a r t y k u ł u p ł k . d y p l . M. U tn ik a " S z ta b p o l s k i e g o n a c z e ln e g o wodza w I I w o jn ie ś w ia to w e j" , WPH R. X V II, 1972, n r 3 , s . 2 5 5 . 10 Wojna o b r o n n a . . . , s . 1 0 1 1 -1 0 1 6 , Z r e l a c j i s z e f a S z ta b u G łó w n e g o .. .

19 Z powodu s p o ru o W iln o , L itw a w ysuw ała r o s z c z e n i a t e r y t o ­ r i a l n e wobec P o ls k i aż do c z a s u n a w ią z a n ia sto su n k ó w d y p lo m a ty ­ c z n y c h m iędzy obu k r a ja m i, co n a s t ą p i ł o w m arcu 1938 r . po p o l ­ skim u ltim a tu m . P ie rw s z e z a p e w n ie n ie o n e u t r a l n o ś c i w r a z i e ko n­ f l i k t u p o ls k o - n ie m ie c k ie g o z ł o ż y ł w W arszaw ie p o d c z a s w iz y ty o - f i c j a l n e j ( 8 - 1 2 V 1939 r . ) g e n . S ta s y s R a S t i k i s , głów nodow odzący

u d e r z e n i e w roga b ę d z ie z m ie r z a ło do o d c i ę c i a w o jsk p o l s k i c h w tz w . k o r y t a r z u pom orskim , d r u g i e n a t o m i a s t p ó j d z i e lewym b r z e ­ giem W isły ku W a rsz a w ie , t r z e c i e w y jd z ie z P r u s W schodnich i do­ t r z e - j a k p rzew idyw ano - n a jw y ż e j n a w ysokość T o r u n ia ; 5 . m yśl p rz e w o d n ia p la n u o p e r a c y jn e g o : " n i e dać s i ę r o z b i ć " w o b r o n i e , aby z y sk a ć n a c z a s i e p o trz e b n y m do w y s t ą p i e n i a F r a n c j i . G e n e ra ln y i n s p e k t o r w y c h o d z ił *z z a ł o ż e n i a , ż e wobec p r z y g n i a t a j ą c e j p r z e ­ w agi w roga i p o ł o ż e n i a k r a j u n i e ma s z a n s z a ła m a n ia ofensyw y n i e m i e c k i e j zarów no w p rz y p a d k u o b ro n y s t a ł e j , j a k i w w yniku m anew ru. U d e rz e n ie n ie m ie c k i e m ogło być z a trz y m a n e — wg k a lk u ­ l a c j i - J e d y n ie po p r z y s t ą p i e n i u F r a n c j i do w o jn y .

Podstaw ow e z n a c z e n ie d l a p ro w a d z e n ia w ojny m ia ła z a c h o d n ia c z ę ś ć P o l s k i 2 0 . D la te g o w ię k s z o ś ć s i ł p o l s k i c h z n a l a z ł a s i ę n a z a c h ó d od W isły i m ia ła tam s t o c z y ć b i t w ę . Ponoć m a r s z a łe k l i ­ c z y ł s i ę z m o ż liw o ś c ią o d w ro tu z a W is łę , a n a w e t d a l e j , n i e po ­ d a ł je d n a k sz c z e g ó ło w y c h ro z w ią z a ń w tym z a k r e s i e 2 1 . Po b i t w i e w r e j o n i e w stę p n e g o r o z w i n i ę c i a s i ł m ia ło n a s t ą p i ć w y c o fa n ie p o ­ s z c z e g ó ln y c h a r m ii w k ie r u n k u p o łu d n io w o -w sc h o d n im , n a l i n i ę W is ły . W p rz y p a d k u o d w ro tu g łó w n y ch s i ł z a W is łę , z a s a d n ic z a * li­ n i a o b ro n y w in n a p r z e b ie g a ć w z d łu ż N a rw i, W isły i S a n u . D a lsz e g o w y c o fy w an ia s i ę n i e p rz ew id y w an o .

F ra g m e n t p l a n u " Z ach ó d ", k t ó r y z d o ła n o o p ra co w ać do 23 I I I 1935 r . , p o w s ta ł pod wpływem n a g ły c h w y d a rzeń p o l i t y c z n y c h : u - tw o r z e n ie o d rę b n e g o p a ń stw a s ło w a c k ie g o ( l 4 m a r c a ) , z a j ę c i e p r z e z Niemców P r a g i (1 § m a rc a ) i K ła jp e d y ( 2 2 m a rc a ) o r a z w y s u n ię c ie p r z e z n i c h nowych ż ą d a ń t e r y t o r i a l n y c h wobec P o l s k i (2 1 m a rc a ). N ajw y ższe c z y n n ik i państw ow e p o d j ę ł y d e c y z ję z b r o jn e g o p r z e c iw ­

s t a w i e n i a s i ę a g r e s j i n i e m i e c k i e j n i e z a l e ż n i e od s ta n o w is k a F r a n - c j i . L ic z o n o J e d n a k , ż e z a j ę c i e C z e c h o s ło w a c ji i zdecydow ana p o s ta w a P o ls k i w p ły n ie n a zm ianę b ie r n e g o s ta n o w is k a Z ach o d u . Po

a r m i i l i t e w s k i e j . P o t w i e r d z i ł a j e d e k l a r a c j a r z ą d u l i t e w s k i e g o z 31 'Я П 1939 r . 20 W . S t a c h i e w i c z , P ism a , t . I , P rz y g o to w a n ia wo­ je n n e w P o ls c e 1 9 3 5 -1 9 3 9 , P a ry ż 1977, s . 194. 21 W ojna o b r o n n a . . . , s . 1017, Z r e l a c j i s z e f a S z ta b u Główne­ g o . . . 22 S z e r z e j : J . C i a ł o w i с z , P o l s k o - f r a n c u s k i s o j u s z w ojskow y 1 9 2 1 -1 9 3 9 , W arszawa 1 9 7 0 .

p o d p i s a n iu w s tę p n e j c z ę ś c i p la n u w ojny z Niemcami ( 2 2 m a rc a ), n i e b y ł on Ju ż tem atem do d y s k u s j i . M u s ia ł z o s t a ć p r z y j ę t y do d a l s z y c h sz c z e g ó ło w y c h p r a c n a d u s t a l e n i e m d o k ła d n e g o s k ła d u a r ­ m ii (SGO) i odwodów. P o n a d to s t a n o w ił p u n k t w y j ś c i a do o p r a c o ­ w a n ia plan ó w : tr a n s p o r to w e g o , ł ą c z n o ś c i , u ż y c ia l o t n i c t w a , f o r ­ t y f i k a c y j n e g o i k w a te r m is tr z o w s k ie g o .

Po p o łu d n iu 22 I I I 1939 r . g e n . b r y g . C zesław M ło t F ija łk o w -23

s k i , dowódca 18 DP , o trz y m a ł t e l e g r a f i c z n e w ezw anie: n a s t ę p n e ­ go d n i a ra n o s ta w ić s i ę w GISZ. Tara t e ż o k o ło g o d z . 1 0 .0 0 o d b y ła

2Ц

s i ę odpraw a g e n e ra łó w p r z e w id z ia n y c h n a dowódców zw iązków o - p e r a c y j n y c h . M a rs z a łe k E . S m ig ły -R y d z omówił o g ó ln e p o ł o ż e n i e k r a j u w zw iązku z nowymi w y d a rz e n ia m i w E u r o p i e . N a s tę p n ie r o z ­ d a ł u c z e s tn ik o m - każdem u z o so b n a - p isem n e w y c ią g i o d p o w ie d n ic h

л 25

fra g m e n tó w I c z ę ś c i p la n u "Z achód" , k t ó r e b y ły za d a n ia m i d l a a r m ii (SG O ). Do k a ż d e j k a r t k i d o łą c z o n o s z k i c p r z e d s t a w i a j ą c y g r a n i c e o d c in k a o b ro n n e g o , w stę p n y s k ł a d s i ł zw iązk u o p e r a c y j n e ­ go i z a r y s Jeg o u g ru p o w a n ia p o c z ą tk o w e g o . R ozkaz g e n e r a ln e g o i n ­ s p e k t o r a s k ł a d a ł , s i ę z punktów : 1 . z a d a n i e , 2 . w skazów ki wyko­ n a w c z e , 3 . s ą s i e d z i .

CAW: t p . 2 7 3 2 : D e p a rta m e n t K a w a l e r i i , t . 220; GISZ, t . 2 3 4 / 7 . G e n e ra ł C . M ło t- F ija łk o w s k i (1 8 9 2 -1 9 4 4 4) b y ł l e g i o n i s t ą . . D ow odził m. i n . I I I b a ta lio n e m 7 pp Legionów (1 9 1 8 -1 9 1 9 ) i 13 pp ( 1 9 2 0 - 1 9 2 6 ) . W l a t a c h 1926-1928 b y ł dowódcą PD 26 i 7 DP, a n a ­ s t ę p n i e p r z e z 10 l a t d o w o d z ił 18 DP. B ardzo wysoko o c e n i a l i go m. i n . g e n e r a ł o w i e : T. R ozw adow ski, L . Ż e lig o w s k i, M. Dąbków- s k i i S . M a ła c h o w sk i. U kończył k u r s dowódców pułków i PD (1 9 2 1 - - 1 9 2 2 ) , k u r s in f o r m a c y jn y w W e rsa lu (1 9 2 9 ) , C entrum W yższych S tu d ió w Wojskowych (1 9 3 0 -1 9 3 1 ) i dwa k u rs y d o s k o n a lą c e d l a wyż­ s z y c h dowódców ( I I I i - X I-X II 1937 r . ) . P o d c z a s g ry w o je n n e j w m arcu 1936 r . o tr z y m a ł ocenę g e n . dyw. G. O r l i c z a - D r e s z e r a : " D o ­ w o d z ił z d e cy d o w a n ie i p lan o w o . R ozkazy wydawał w y k o n a ln e , o p a r ­ t e n a szybkim i re a ln y m u j ę c i u s y t u a c j i '1. Do n i e w o l i n i e m i e c k i e j d o s t a ł s i ^ 6 X 1939 r . P rze b y w ał k o le j n o w o f l a g a c h : H o h n s te in ( I V a ) , K ö n i g s te i n (IV b ) , J o h a n n is b ru n n b e i T ro p p au ( V I I I E - J a n o v e V ary k o ło Opawy) i Murnau ( V I I A ), g d z ie zm arł n a a t a k s e r c a . P o s ia d a ł w y so k ie o d z n a c z e n ia bojow e i pań stw ow e.

2ił W ojna o b r o n n a . . . , s . 1032, R e l a c j a dowódcy S a m o d z ie ln e j G rupy O p e ra c y jn e j "Narew" o p rz y g o to w a n ia c h t e r e n u i d z i a ł a n i a c h g ru p y g e n . C. M ło t a - F ija łk o w s k ie g o .

S z e r z e j : S . H e r b s t , H is to r y c z n e e le m e n ty p o ls k ie g o p l a n u w ojny 1939 r o k u , [w:J H i s t o r i a w o jsk o w o ści p o l s k i e j . Wy- b - a n e z a g a d n i e n ia , Warszawa 1 9 7 2 . s . 423-433} L . К a r p a t o - w i с z , P o ls k i p lâ n w ojny, "W ięź" 1959, n r 7 / 8 , s . 7 1 -1 0 8 ; J . K i r c h m a y e r . 1939 i 19 4 4 . K ilk a z a g a d n ie ń p o ls k ic h ,W a r ­ szaw a 1959, s . 3 2 -4 4 .

". irew " g e n . С . M ło ta - F ija łk o w s f tie g o m i a ł a o sło n ló w sch o­ d n i e s k r z y d ł o a r m ii "M odlin" i s z l a k k o le jo w y G r o d n o - B ia ły s to k , n i e p r z e p u ś c i ć p r z e c iw n ik a poza l i n i ę N a re w -B ie b rz a , w y k o rz y s tu ­

j ą c do o b ro n y t e r z e k i i l a s y a u g u s to w s k ie . W ięk sz o ść s i ł g ru p y w in n a znajdow ać s i ę w r e j o n i e Łomża-Zambrów; je d n a b ry g a d a kawa­ l e r i i m i a ł a być p oczątk o w o w r e j o n i e S uw ałk, n a s t ę p n i e A u g u sto ­ wa, d r u g a z a ś n a p r z e d p o lu N a rw i.

Ja * w spom niano, w z a d a n ia c h zw iązków o p e r a c y jn y c h b ra k o w a ło k ie ru n k ó w o d w ro tu . W ierzono, ż e k o n k r e tn a s y t u a c j a n a r z u c i sama w > a ściw e r o z w i ą z a n i e . W l i p c u m a r s z a łe k tłu m a c z y ł t o - wg gen*

rryr?. i/acława S ta c h L e w ic z a , s z e f a S z ta b u Głównego - n i e c h ę c i ą do p r z e s ą d z a n i a w arunków , w j a k i c h m ia ł odbywać s i ę o d w ró t2^ .

I s t n i e j ą p o g lą d y , i ż k w e s tia te je m n ic y n i e o d e g r a ł a poważ­ n i e j s z e j r o l i w opracow yw an iu I f a z y d z i a ł a ń , bowiem w szy sc y o -t r z y m a l i w y -ty cz n e w in t e r e s u j ą c y m i c h z a k r e s i e i m og li p r z y s t ą

-27

p i ć do p r a c przy g o to w aw czy ch . Są one Jed n a k m ało p r z e k o n u j ą c e . B ra k ja k ic h k o lw ie k i n f o r m a c j i o z a d a n iu s ą s i e d n i e j a r m i i (SGO) i s p o s o b i e j e g o r o z w i ą z a n ia ( s z c z e g ó l n i e , gdy c h o d z i o w zajem ną o -sh o n ę s k r z y d e ł ) w yw arł negaty w n y wpływ n a d e c y z j e dowódców te g o

2 S *

s z c z e b l a . P o n a d to w k ró tc e E . S m igły-R ydz w y d ał tym że g e n e r a ­ łom z a k a z kom unikow ania s i ę w sp ra w ach p la n o w a n y c h d z i a ł a ń o -b ro n n y c h .

Wytyczne g e n e r a l n e g o i n s p e k t o r a d l a zw iązków o p e r a c y jn y c h b y ł y mało p r e c y z y j n e . Z o s t a ły w y rażo n e w r o z m a i t e j f o r m ie , m n ie j l u b w i ę c e j s ta n o w c z e j ( n p . arm i'a "M odlin" - " [ . . . ] b r o n i ó l i n i i W isła -N a re w " , SGO - " n ie p r z e p u s z c z a j ą c n p la p o z a l i n i ę N arew - - B i e b r z a " ) . N i e z a l e ż n i e od o s ło n y s ą s i a d a , w o js k a g e n . C. M ło- t a - F i j a ł k o w s k i e g o z o s t a ł y o b c ią ż o n e z a sa d n ic z y m za d an iem o b s a d z e ­ n i a i o b ro n y o d c in k a " l i n i i o s t a t e c z n e g o o p o r u " . Z t r e ś c i z a d a ­ n i a SGO "Narew" w y n ik a , ż e n a c i s k p o ło ż o n o n a k o n ie c z n o ś ć i n ­ ten sy w n e g o r o z p o z n a n ia , a d z i a ł a n i a o b ro n n e w inny m ieć j a k n a j ­

W . S t a c h i e w i c z , N a c z e ln e w ła d z e wojskow e i Wyż­ s z a S z k o ła W ojenna, [w:] W 5 0 - l e c i e p o w s ta n ia W y ższej S z k o ły Wo­ j e n n e j w W a rsza w ie, r e d . . W. C h o c i a n o w i e z , Londyn 1969-, s . 9 0 .

^ Tam że.

2 3 K i r c h m a y e r , P a m i ę t n ik i , s . 544-546$ T . K u t ­ r z e b a , B itw a n a d B z u rą ( 9 - 2 2 w r z e ś n i a 1939 r . ) , W arszawa 19 5 3 , s . 3 2 -3 3 .

d ł u ż e j c h a r a k t e r o b ro n y c z y n n e j, ru c h o w e j. B rako w ało Je d n a k ram c z a so w y c h , o k r e ś l a j ą c y c h c z a s o p ó ź n ia n ia n a p r z e d p o lu p o z y c ji g łó w n e j i sam ej j e j o b ro n y .

W p o łu d n ie 23 m arca- g e n e r a ło w ie p r z e k a z a l i swoim szefom s z t a b u n o t a t k i p t . "W stępny p l a n d z i a ł a ń " ( d e c y z j a ) , k t ó r y m ia­ no n a z a j u t r z p r z e d s t a w ić w p o s t a c i z a rz ą d z e ń ( r o z k a z y wykonaw­ c z e ) d l a p o s z c z e g ó ln y c h d y w iz ji p i e c h o t y i b ry g a d k a w a le rii* 1^ . O pracow any p r z e z p p łk a d y p l . S ta n is ła w a P o d k o w iń sk ie g o , w ła ś n ie w yznaczonego s z e f a s z t a b u g e n . C z esław a M ło ta - F ija łk o w s k ie g o z a ­ r y s p la n u d z i a ł a n i a g ru p y z o s t a ł z a tw ie rd z o n y p r z e z m a r s z a łk a ZU m arca ra n o .

P on iew aż dowódcy zw iązków o p e r a c y jn y c h n i e z n a l i m y ś li p r z e ­ w o d n ie j p la n u w ojny z I I I R z e s z ą , m a r s z a łe k s t k r a ł s i ę " u ła tw ić " w y k o n a n ie z a d a ń . N a rz u c a ją c gotow e r o z w ią z a n ia o b ro n y , E . śm ig - ł y - R y J z ' z re z y g n o w a ł z in w e n c ji podkom endnych i w z a s a d z i e o g r a ­ n i c z y ł i c h i n i c j a t y w ę .

Po p o w ro c ie do Łomży g e n . C. M ło t- F iJ a łk o w s k i wezwał dowód-■*1 /

ców zw iązków ta k ty c z n y c h , aby - każdem u z o so b n a - wydać odp o­ w ie d n ie d y s p o z y c je . Na p o c z ą tk u m aja o tr z y m a li o n i p isem n e p o ­ t w i e r d z e n i e te g o r o z k a z u . N ie z o s t a l i n ig d y z a z n a jo m ie n i z z a ­ d an iem d l a c a ł e j SGO, co n i e m ia ło z r e s z t ą - wg o cen y g e n . b r y g . L udw ika K m ic ic a -S k rz y ń s k ie g o , dowódcy P o d l a s k i e j BK - w ię k sz e g o

32

z n a c z e n i a .

W końcu m arca t o r u ń s k i i n s p e k t o r a t a r m ii p r z e k a z a ł dowództwu SGO "Narew" w y n ik i p r a c te re n o w y c h . O b sz e rn e s tu d iu m o b s z a r u po obu s t r o n a c h Narwi i B ie b rz y z a w ie r a ło sto su n k o w o b o g a te m a te

-33

r i a ł y . B ył t o je d n a k dokum ent n ie k o m p le tn y .

29

' A n a lo g ic z n ie b y ło we w s z y s tk ic h z w ią z k a c h o p e r a c y jn y c h . P o r . J . R z e p e c k i , - W spom nienia i p rz y c z y n k i h i s t o r y c z n e , W arszawa 1956, a . 6 0 - 6 1 .

30 Tam że. P o tw ie r d z a t o p p łk d y p l . (w 1939 r . m a jo r) J . Go­ r z k o , s z e f o d d z i a ł u I I I s z t a b u SGO "N arew ", w i n f o r m a c j i p is e m ­ n e j z 29 I I I 1973 r . , r k p s w p o s i a d a n i u a u t o r a . L . К m i с i c - S k r z y ń s k i , G eneza d z i a ł a n i a P o d la ­ s k i e j BK n a B i a ł ą P is k ą w d n iu 4 IX 1939 r . , m p is w p o s i a d a n i u a u t o r a . B y li t o dowódcy P o d l a s k i e j i S u w a ls k ie j BK, bowiem d o ­ wódcą 18 DP p o z o s ta w a ł n a d a l g e n . C. M ł o t - F i j a ł k o w s k i . Rezerwowa 33 DP b y ła d o p i e r o w p l a n i e . ^ Tamże. 33 I n f o r m a c ja p isem n a p p łk a d y p l . J . G orzko z 6 I I 1973 r . , . r k p s w p o s ia d a n i u a u t o r a .

W o k r e s i e 25 I I I -1 7 IV 1939 r . dowództwo SGO o p ra c o w a ło p la n d z i a ł a n i a w fo r m ie k o n k re tn e g o r o z k a z u do p o d le g ły c h w o js k p r z y ­ g otow anego n a w ypadek w ojny 3 . J a k ju ż w spom niano, p r z y s t ę p u j ą c do t e j p r a c y n i e znano z a m ia ru N a c z e ln e g o Wodza, ja k o że z a d a ­ n i e s p ro w a d z a ło s i ę j e d y n i e do u tr z y m a n ia p o d a n e j l i n i i t e r e n o ­ w e j . P o n a d to g e n . C. M ło t - F i J a łk o w s k i, p o d o b n ie j a k i n n i dowód­ cy te g o s z c z e b l a , m u s ia ł ro z w ią z a ć w s z c z e g ó ła c h d z i a ł a n i a w o jsk b e z z n a jo m o śc i m i e j s c a , c z a s u i s p o s o b u u ż y c i a obwodu N a c z e ln e g o Wodza3 5 .

Dowódca g ru p y z a m ie r z a ł s k u p ić głów ny w y s iłe k o b ro n n y n a od ­ c i n k u Ł o m ża -N o w o g ró d -O stro łęk a i tam t e ż - w p rz y p a d k u s fo rs o w a ­ n i a Narwi - p r z e c i w n a c i e r a ć 3 . S z l a k i k o m u n ik a c y jn e , p ro w ad zące o d g r a n ic y n a B i a ł y s t o k , m ia ły być z a b e z p ie c z o n e w r e j o n i e Osow­ c a i pod W izną, N a to m ia s t k i e r u n e k od s t r o n y G rodna i p ó łn o c n e s k r z y d ło g ru p y w in n a o s ł a n i a ć s t a c j o n u j ą c a tam b ry g a d a k a w a le ­ r i i , k t ó r a w o p a r c i u o P u szcz ę A ugustow ską m ia ła u trz y m a ć r e j o n A u g u s tó w - B ia ło b r z e g i.

W ykonanie z a m ia ru ro z w ią z a n o n a s t ę p u j ą c o : l i n i a o b ro n y n a N a rw i, B ie b rz y i N o te c i z o s t a ł a p o d z i e lo n a n a p i ę ć od cin k ó w : " O s tr o ł ę k a " , "N ow ogród-Łom ża", "W izna", "O sow iec" i "A ugus- t ó w " - " . Z am ierzan o zamknąć tam g łćw ne p rz e p ra w y . W p rz y p a d k u s i ­ ln e g o n a p o r u n i e p r z y j a c i e l a p r z e w id z ia n o p lan ow y o d w ró t n a wyz­ 34 _{Z a d a n ia zw iązków o p e r a c y jn y c h w inny być spraw d zo n e p o d c z a s} ć w ic z e ń na m apie i z o d d z ia ła m i w t e r e n i e . P o s t u l u j e t o M. P o - r w i t (K o m e n ta rz e do h i s t o r i i p o l s k i c h d z i a ł a t i o b ro n n y c h 1939 r o k u , c z . 1 , P la n y i I c h z a ła m a n ie s i ę , W arszawa 1959, s . 4 4 , 4 7 , 114, 190, 2 8 4 ) . Je d n a k n i e p r z y j a c i e l m ia ł t a k z n a c z n ą p r z e ­ wagę s i ł i środków o r a z swobodę m anew ru, ż e k a ż d a p r ć b a r i p o s t y p o l s k i e g o dowództw a s z c z e b la o p e r a c y jn e g o , o b o j ę t n i e c z y p o k ry ­ w a ła s i ę , czy t e ż n i e z w c z e ś n ie js z y m ro z w ią z a n ie m , b y ła b y t y l k o p r ó b ą ł a t a n i a wyrw w u g ru p o w an iu obronnym .

PSZ, t . I , Kam pania w rz e śn io w a 1939, c z . 1 , s . 3 6 6 . Do­ wództwo SGO p o s i a d a ł o J e d y n ie n i e o f i c j a l n e i n f o r m a c j e , ż e n a b l i ­ s k i c h t y ł a c h g ru p y j e s t p r z e w id z ia n a k o n c e n t r a c j a odwodu N a c z e l­ n e g o Wodza. M u s ia ły to być b a rd z o sk ą p e w ia d o m o śc i, sk o ro g e n . C. M ło t- F iJ a łk o w s k i s t w i e r d z i ł , ż e n i c n i e w i e d z i a ł o odw odzie w r e j o n i e P u łtu s k -R ó ż a n ( z o b . p r z y p . 2 4 ) .

3^ AIPiM, a k t a pokojow e, t . dow ództw a SGO "N arew ", P la n d z i a ­ ł a n i a i pism o p rz e w o d n ie do te g o ż : w y słan o J e z Łomży 17 k w ie t­ n i a - d ro g ą słu żb o w ą p r z e z s z e f a S z ta b u Głównego - do g e n e r a l n e ­ go i n s p e k t o r a .

У7

T rzy z a c h o d n ie o d c in k i m ia ła o b s a d z ić 18 DP, Osowiec - z a ­ ło g a ze s k ła d u 33 DP, Augustów - w zm ocniona S u w alsk a BK.