Grzegorz, Maksymilian
"Bibliographie des Deutschen Ordens
bis 1959", Karl H. Lampe, bearb. von
Klemens Wieser, Bonn-Bad
Godesberg 1975 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 274-278
2 7 4
(s. 18 — b ył oczyw iście d z ierżaw cą sta ro s tw a tczew skiego), p ochodzenie Ł u k asza W atzen ro d eg o z C h e łm n a (s. 28 — C olm en sis w m e try c e uczeln i ko- lońsk iej oczyw iście oznacza d iecezję chełm ińską).
P rz y szkicach d o ty czący ch sam ego K o p e rn ik a u d e rza po m in ię cie jego stu d ió w w K ra k o w ie (1491— 1495), o k tó ry c h a u to r w sp o m in a ty lk o p rz elo tn ie p rz y o m aw ian iu k re w n y c h A stro n o m a (s. 85 — b r a k tak ż e w z m ia n k i o d w u le tn im pobycie Ł u k asza W atzen ro d eg o n a uc zeln i k ra k o w sk ie j — s. 28). P o tr a k to w a n e w fo rm ie e se ju szkice n ie w z b o g aca ją w ż ad n y m w y p a d k u n asz ej w ie d zy o działaln o ści czy śro d o w isk u fro m b o rsk ieg o A stro n o m a. Co g o rsza — p o w ta rz a ją szereg d a w n y ch b łęd n y c h tw ie rd z e ń : K o p e rn ik m ia ł w ró cić z Ita lii w ro k u 1506, chociaż H an s S c h m au c h już w ro k u 1935 u d o w o d n ił jego p o b y t w P ru s a c h w sty czn iu 1504 ro k u (s. 36); m iejscem o b se rw a cji a stro n o m icz n y ch n a d a l m a b y ć w ieża (s. 44). L is t K o p e rn ik a p isa n y w im ie n iu k a p itu ły do k ró la Z y g m u n ta 16 lis to p a d a 1520 ro k u je s t p rzem ilc za n y , a d a ta objęcia u rz ę d u a d m in is tra to ra — p o czątek 1520 ro k u (s. 56) — b łęd n a . W a rm ia e com -
m issa riu s w y s tę p u je n ie w sie rp n iu 1524, a w ro k u 1521, p rz y czym tłu m a
czenie teg o te rm in u jak o R e c h tsm in iste r (!) des E rm la n d es (s. 59) je s t w p ro st bezsensow ne. T e rm in Istola u ż y w an y p rzez K o p e rn ik a (ss. 47, 51) oznacza bez ż ad n y ch w ątp liw o ści V istu la , czyli W isła. S p ra w a o b leg an ia i sz tu rm o w a n ia O lszty n a w ro k u 1520 (i 1521!) zo stała już w y ja śn io n a w o sta tn ic h p ra c a c h p o lsk ich i a u to r n ie p o trz e b n ie m a rtw i się, że n ie d a się teg o w y jaśn ić (s. 57), w y sta rcz y ło b y , a b y z a jrz a ł do R eg esta C opernicana, n r 219— 220. N o ta te k w O rtu s sa n ita tis już od ro k u 1942 (R. R a m sau e r) n ie p rz y p is u je się K o p e rn ik o w i (s. 62).
W g ru n c ie rzeczy n a jo ry g in a ln ie js z ą częścią szkiców W a te rm a n n a są jego w sp o m n ien ia dotyczące o b razu F ro m b o rk a sp rz ed 1939 ro k u z jego c h a ra k te ry s ty c z n ą z ab u d o w ą i cichym , m ało m iasteczk o w y m życiem . One to, ilu s tro w a n e k o lo ro w y m i z d ję ciam i m ia ste cz k a i k a te d r y z X IX — I p o ło w y X X w ie k u o ra z w id o k iem p e rsp e k ty w ic z n y m m ia sta z k a te d rą , sta n o w ią w łaśc iw ie n a jc iek a w sz ą część p racy , k tó ra n ie m a ż ad n y ch szan s n a d o b rą lo k atę w k o p e rn ik a n isty c e .
M arian B is k u p
K a r l H . L a m p e , B i b li o g r a p h ie d e s D e u t s c h e n O r d e n s b is 1959, b e a r b e i t e t v o n K le m e n s W ie s e r, Q u e l le n u n d S t u d i e n z u r G e s c h ic h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B d . 3, V e r la g W is s e n s c h a f tl ic h e s A r c h iv G M B H B o n n - B a d G o d e s b e r g 1975, ss. X V , 347+5.
P o w ie lu se le k ty w n y c h b ib lio g ra fia c h o g ra n iczo n y ch chronologicznie do o k reślo n eg o o k re su dziejów Z ak o n u K rzy żack ieg o czy sp ro w ad z o n y ch te m a ty czn ie do w y b ra n y c h fa k tó w lu b w y d a rze ń jed n o stk o w y ch , b ąd ź te ż o b e j m u ją c y ch sp isy n a jp o w a ż n ie jsz y ch w y d a w n ic tw źródłow ych, lite r a tu r y h is to ry c zn e j, k a rto g ra fii itp. — ja k w o p ra co w a n e j p rz ez I n s ty tu t H isto rii P o l sk ie j A k a d em ii N a u k H isto rii P o m orza *, w y d a n a o sta tn io b ib lio g ra fia Z ak o n u do 1959 ro k u K a rla H. L am p eg o w y w o łała duże z ain tere so w a n ie h isto ry k ó w z a jm u ją cy c h się d z ie jam i Z ak o n u i p a ń s tw a k rzy żack ieg o o raz b a d ac zy dzie jów p o w szech n y ch śre d n io w iec z n e j E u ro p y . Z a in te re so w a n ie to tłu m aczy fa k t,
R e ce n z je i om ów ienia 2 7 5 iż o m a w ia n a b ib lio g ra fia je s t jed y n y m w sw oim ro d z a ju ta k sto su n k o w o ob szernym , choć w y sele k cjo n o w a n y m , z esta w e m źródeł, o p ra co w a ń , l ite r a t u r y p ię k n e j itp., pośw ięconej w całości Z ak o n o w i K rz y żack iem u .
Z n aczn e zasłu g i i osob isty w k ła d w je j w y d a n ie m a ją a u to rz y w stępów : U do A rn o ld , a zw łaszcza K le m e n s W ieser, p o n iew aż b ib lio g ra fia , z u w a g i n a p rz ed w c z esn ą śm ie rć je j tw ó rc y , została p rz ez n ich u z u p ełn io n a i p rz y g o to w a n a do d ru k u . S p e c ja ln e p o d k re śle n ie tego fa k tu jes t w ty m w y p a d k u szczególnie konieczne, tłu m a cz y ono b o w iem w p e w n y m sto p n iu n ie k tó re m a n k a m e n ty te j edycji.
N ow o w y d a n a p ozycja, poza w y m ie n io n y m i w stę p a m i, z a w ie ra sp is tre ś c i i sk ró tó w , in d ek s n a zw isk połączony z in d ek se m rzeczow ym , a w sw e j części w łaściw ej 4609 pozycji b ib lio g raficzn y ch .
D la u sy s te m aty z o w an ia sp u ścizn y źró d ło w ej, l ite r a tu r y p rz e d m io tu itp. w p ro w ad zo n o p o d ział rzeczow y n a c ztern a śc ie g łó w n y ch d ziałów , w y o d rę b n io n y ch c y fra m i rzy m sk im i, w śró d k tó ry c h w y s tę p u ją : I. A lle g e m e in e s , II. D e u tsc h e r O rd en a llg e m e in , III. G esch ich te des G esa m to rd en s, IV. G eschi
eht e der e in z e ln e n G eb iete, V. D e u tsc h er R itte r o r d e n 1835 bis 1929, V I. D e u t sch er O rd en 1929 b is 1945, V II. D e u tsc h er O rd en se it 1945, V III. M itg lie d e r u n d B e a m te , IX . R ech ts-, V e rfas su n g s - u n d V e r w a ltu n g sg e sc h ic h te , X. W ir t sch a ftsg esch ich te, X I. G e su n d h e its- u n d F ü rso rg ew ersen , X II. H eerw esen ,
X III. G eistig e K u ltu r , XIV . P erso n en g esch ich te .
M iędzy p oszczególnym i d ziałam i tem a ty c zn y m i is tn ie ją — rzecz jasn a — o g ro m n e różnice co do liczby zap isek b ib lio g raficzn y ch , zależn e oczyw iście od s ta n u zaa w a n so w a n ia b a d a ń n a d d ziejam i p o lity czn y m i Z akonu, u stro je m , sto su n k a m i p ra w n y m i i p raw n o -p u b lic zn y m i, a d m in istra c ją , o sad n ictw e m itp . S to su n k o w o szeroko u w zg lęd n io n o też n a u k i pom ocnicze h isto rii, w ty m zw łaszcza d y p lo m a ty k ę, k tó rą w łączono do d ziału IX.
W ty m p o k aźn y m , b y n ie rz ec b o g aty m , z e s ta w ie n iu b ib lio g ra fii źró d eł d ru k o w a n y ch , lite r a tu r y h isto ry cz n ej o raz l ite r a tu r y b e le try s ty c z n e j i p ięk n e j w y ró ż n ia ją się w szczególności d w a d ziały , a m ia n o w icie III (G eschichte des
G e sa m to rd en s) і IV (G esch ich te der e in z e ln e n G ebiete), k tó re o b e jm u ją d w ie
trze cie o b jęto ści te j edycji. Część III je s t w całości p o św ięcona h is to rii sam ego Z ak o n u , w ie lk im m istrzo m , w ie lk im d o sto jn ik o m (w śród k tó ry c h n ie s p o ty k a m y je d n a k p o d sk a rb ieg o Z ak o n u , p o n iew aż tw ó rc a b ib lio g ra fii um ieścił go w in n y m dziale) o ra z p ro k u ra to ro m Z ak o n u .
H isto ry k ó w z a jm u ją c y c h się d z ie jam i Z a k o n u K rzy żack ieg o n ie w ą tp liw ie n a jb a rd z ie j z a in te re s u je część IV i to n ie ty lk o z u w a g i n a to, że z a w ie ra ona n a jo b s ze rn ie jsz y z estaw n o t b ib lio g ra fic zn y c h d la sam ego p a ń s tw a k rzy żack ieg o w P ru s a c h (choć to z p ew n o śc ią u ła tw i o rie n ta c ję w z ag a d n ie n ia c h m e ry to rycznych), lecz głó w n ie d lateg o , że p o zw ala on w e jrze ć w sto su n k o w o m n iej zn an ą sp u ścizn ę h istrio g ra fic z n ą , d o ty czącą posiad ło ści p o z ap ru sk ic h , w ty m m ięd zy in n y m i b a liw a tó w z a c h o d n io eu ro p ejsk ich . P o d k re ślić n ależy , iż sto su n kow o g ru n to w n ie p o tra k to w a n o d a w n e posiadłości g ałęzi in fla n c k ie j Z ak o n u . P o zo stałe d z ia ły są dość sk ro m n e , co o d p o w ia d a w p rz y b liże n iu rz ec zy w iste m u d o ro b k o w i b ad aw cz em u , a le jed n o cześn ie s ta w ia n ie k ie d y pod z n a k iem z a p y ta n ia sens ic h tw o rz en ia . W y d aje się w ręcz, że p e w n e zm n iejszen ie liczb y działó w w p ły n ę ło b y jed y n ie k o rz y stn ie n a p rz ejrzy s to ś ć o m aw ia n ej b ib lio g ra fii. N a p rz y k ła d p ra c e z a w a rte w d z iałac h V III (M itg lie d e r u n d
2 7 6
B ea m te) і X I (G e su n d h e its- u n d F ü rso rg ew esen ) m ożna b y ło b y z p o w o d ze
n iem w łączy ć do in n y ch d ziałów , p rz y czym część d z ia łu X I m o g ła b y się znaleźć n a p rz y k ła d w dziale IX (R ech ts-, V e r fa s su n g s- u n d V e r w a ltu n g s
g eschichte).
K o n s tru k c ja w ie lu p ra c, ja k w iadom o, n ie zaw sze jes t w y ra z ista , a ich tre ś ć je s t często złożona, stą d p re cy z y jn e i k o n se k w e n tn e z ak w a lifik o w a n ie ty c h p ra c do poszczególnych działó w jes t często po p ro s tu n iem ożliw e.
N ie m a n a ogół p ra cy , w k tó re j u w a żn y i z o rie n to w an y w tem a cie czy te ln ik n ie d o sz u k a łb y się p e w n y ch p o tk n ięć, u ste re k , n ie d o p a trz e ń au to rs k ic h czy re d ak c y jn y c h , b łęd ó w k o re k to rs k ic h itp . T y m w ięcej o k azji do p o p ełn ien ia ta k ic h b łęd ó w d o sta rcz ają w sze lk ie p ra ce sło w n ik o w e i e n cy k lo p ed y cz n e o raz bio g raficzn e, a tak że b ib lio g raficzn e , k tó re w y m a g a ją od ich a u to ró w zn ak o m ite j w ręcz znajo m o ści m e ry to ry c z n e j dziejó w jak ic h ś szerszy ch zag ad n ień , n a d o d a te k ro zciąg n ięty c h zn acznie w czasie. N ie zaw sze a u to ro m u d a je się zdać bez z astrzeż eń te n n ie z w y k le tr u d n y egzam in. W o d n iesie n iu do b ib lio g ra fii L am p eg o zd ecy d o w a n ie lep ie j w y p a d ły te jej p a rtie , k tó re d otyczą b a liw a tó w n iem iec k ic h Z ak o n u alb o w ogóle posiadłości p o z ap ru sk ic h i poza- in flan ck ich , n a to m ia s t dość znacznych u z u p ełn ień w y m a g a ją dzieje p a ń stw a k rzy żack ie g o w P ru s a c h o raz in fla n c k ie j g ałęzi Z akonu.
W e w e n tu a ln y c h d alszych w y d a n iac h b ib lio g ra fic z n y c h p o stu lo w a łb y m u w z g lęd n ien ie b ra k u ją c y c h w y d a w n ic tw ź ródłow ych, w ty m szczególnie k o d e k su d y p lo m aty czn eg o w a rm iń s k ie g o 2, ja k rów nież p o m in ię ty c h w e d y cji o p raco w ań , k tó re p o sta ra m się zasygnalizow ać. N ajp o w ażn iesze, m oim z d a niem , lu k i po siad a d ział IV (G eschichte d er e in z e ln e n G eb iet:), a w n im szcze g ólnie część 10 (B u rg en , Sch lö sser, K o m tu re ie n , H öfe, K irch en ), w k tó re j w zasadzie p o m in ięto te w szy stk ie p ozycje dotyczące k rzy ża ck ich zam ków , k o m tu rs tw itp., jeś li n ie b y ło o n ich b ezp o śred n iej w z m ia n k i w ty tu le m ono g ra fii, a w iadom o p rzecież, że liczne o p ra co w an ia, rzeczow o i chronologicznie ja k n a jściśle j zw iązan e z pow yższym h a słe m p rzew o d n im , często no szą w ty tu ła c h śla d y in n y ch , n ow szych podziałów a d m in istra c y jn y c h , co jes t oczy w iście zw iązan e z fa k te m , iż o b e jm u ją one po p ro stu w iększe o k re sy dziejow e, sięg ające n iek ie d y aż po czasy n ajn o w sz e. Dość pow iedzieć, że p o m in ięto ta k isto tn e o p ra co w a n ia, ja k m o n o g rafie G u stav a L ie k a d la L u b a w y 3, H ansa P le h n a dla B ro d n icy 4, F ra n z a S c h u ltz a d la C h e łm n a 5, L ęb o rk a “, T c z e w a 7 i in n y ch o śro d k ó w a d m in is tra c y jn y c h P o m o rza G dańskiego, R ein h o ld a C ra m e ra 8 d la L ęb o rk a i B ytow a, G e rh a rd a B ro n isch a, W a lte ra O hlego, H ansa 2 C o d e x d i p lo n t a ti c u s W a r m ie n s i s o d e r R e g e s te n u n d U r k u n d e n гит G e s c h ic h t e E r m la n d s , B d . 1—4, M a in z , B r a u n s b e r g I860—1935. 3 G . L i e k , D ie S t a d t L ö b a u i n W e s t p r e u s s e n m i t B e r ü c k s i c h t i g u n g d e s L a n d e s L ö b a u , Z e i t s c h r i f t d e s H is to r i s c h e n V e r e in s f ü r d e n R e g i e r u n g s b e z ir k M a r i e n w e r d e r , B d . 25—29, M a r i e n w e r d e r 1892. 4 H . P l e h n , G e s c h ic h t e d e s K r e i s e s S t r a s b ï ir g i n W e s t p r e u s s e n , L e ip z ig 1900; t e n ż e , O r t s g e s c h i c h t e d e s K r e i s e s S t r a s b u r g i n W e s t p r e u s s e n , Z e i t s c h r i f t d e s H i s t o r i s c h e n V e r e i n s f ü r d e n R e g i e r u n g s b e z ir k M a r i e n w e r d e r , B d . 39, K ö n i g s b e r g 1900. 5 F . S c h u l tz , G e s c h ic h t e d e r S t a d t u n d d e s K r e i s e s K u l m b is z u m J a h r e 1479, D a n z ig 1876. 6 F . S c h u ltz , G e s c h ic h t e d e s K r e i s e s L a u e n b u r g i n P o m m e r n , L a u e n b u r g 1912. 7 F . S c h u ltz , G e s c h ic h t e d e s K r e i s e s D i r s c h a u , D i r s c h a u 1907. 8 R. C r a m e r , G e s c h ic h t e d e r L a u e n b u r g u n d B ü t o w , B d . 1—2, K ö n i g s b e r g 1858.
R e ce n z je i om ów ienia 2 7 7 T eich m u e lle ra d la B y to w a s, A. B lan k eg o 10 d la o k rę g u człuchow skiego, H ansa S ch m itza 11 d la B iałego B o ru , H e rb e rta K o p ittk e g o 21 d la o k rę g u lęb o rsk ieg o czy w reszcie m o n o g rafię d ó b r n a W y ży n ie G d a ń sk ie j Jo h n a M u h la 1S.
N ie u w zg lęd n io n o w ie lu w y cin k o w y ch m o n o g rafii re g io n a ln y c h i in n y ch , ja k ró w n ież m o n o g rafii k laszto ró w 11 i ich posiadłości, b ąd ź też o p raco w ań odnoszących się do p o jed y n czy ch w si.
P o d o b n ie i In fla n ty w y m a g a ją zn aczn y ch u z u p ełn ień lu b k o re k t. Z am iast c ztero - lu b p ięcio stro n ic o w y ch a rty k u łó w m ożna b y tu u m ie ścić p ra ce często o k a p ita ln y m znaczeniu dla tego o b sz aru . Z a s ta n a w ia fa k t, iż p o m in ięto o p ra co w an ia G u sta v a A. D o n n e ra 15, B e rn h a rd a A. H o llan d e ra 16, F rie d ric h a A rae- lu n g a 1?, A lfre d a B ilm an isy ie, K a rla v. C rö g e ra 19, G u sta v a M a n te u f f la 2°, J a n a A. H y lzen a 21 czy J a n a N. R om an o w sk ieg o 22. W śród o p ra co w a ń p o św ię conych d ziejom In fla n t o d n o to w an o w p ra w d z ie p ra c ę A x e la v. G e rn e ta (s. 285, n r 4473), choć om yłkow o p o m in ięto je j d ru g i tom 2S, zaliczając ją w d o d a tk u d c d z ia łu X IV (P ersonengeschichte), z am iast n a p rz y k ła d do d z ia łu IX , co w y d a w a ło b y się słuszniejsze, p o n iew aż są to stu d ia pośw ięcone o rg an izacji ry c e rs tw a і. k sz ta łto w a n ia się jego re p re z e n ta c ji w E sto n ii i In flan tac h .
P e w n e lu k i w y s tę p u ją też w d o ro b k u p o lsk iej h isto rio g ra fii p o św ięconej dziejom Z ak o n u . N ie z n a jd u je m y — d la p rz y k ła d u — p ra c J a k u b a F a n k id e j- skiego 24 o raz n ajp o w aż n ie jsz y ch o p ra c o w a ń S ta n is ła w a K u jo ta 25 i W ojciecha K ę trzy ń sk ie g o 2S. 9 G . B r o n i s c h , W . O h le , H . T e i c h m u e ll e r , K r e i s B i it o w , S t e t t i n 1938, w y d a n i e w z n o w io n e — F r a n k e n b e r g 1962. 10 A , B l a n k e , A u s v e r g a n g e n e n T a g e n d e s K r e i s e s S c h lo c h a u . G e s c h ic h t e d e r O r t s c h a f t e n , S c h l o c h a u 1936. 11 H . S c h m itz , D ie S t a d t B a l d e n b u r g u n d i h r e G e s c h ic h te . Z u m 550 j ä h r . B e s t e h e n d e r S t a d t, S c h n e id e m ü h l 1933. 12 H . K o p i t tk e , D e r K r e i s L a u e n b u r g i n P o m m e r n , B r e s la u 1940. 13 J . M u h l, G e s c h ic h t e d e r D ö r f e r a u f d e r D a n z lg e r H ö h e , D a n z ig 1938. 14 S. K u j o t , O p a c tw o p e l p l i ń s k i e , P e l p li n 1875; R . F r y d r y c h o w ic z , G e s c h ic h t e d e r C is te r - c ie n s e r a b te i u n d i h r e B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r , D ü s s e ld o r f 1907. 15 G . A . D o n n e r , K a r d i n a l W i l h e l m v o n S a b in a B i s c h o f v o n M o d e n a 1222— 1234, H e ls in g f o r s 1929. 26 В . H o l l a n d e r , D ie l i v l ä n d is c h e n S t ä d t e t a g e b is z u m J a h r e 1600, R ig a 1888. 17 F . A m e lu n g , B a l ti s c h e K u l t u r s t u d i e n a u s d e r v i e r J a h r h u n d e r t e n d e s O r d e n s z e it (1184— 1561), D o r p a t 1884. 18 A . B i lm a n is a , A H i s to r y o f L a t v i a , L o n d o n 1951. 19 K . v . C r ö g e r , G e s c h ic h t e L i v - , E s t - u n d K u r l a n d s b is 1561, S t. P e t e r s b u r g 1867—1870, T . 1 1159—1346, T . 2 1346—1561. 20 G. M a n te u f f e l , I n f l a n t y p o l s k i e p o p r z e d z o n e o g ó l n y m r z u t e m o k a n a s i e d m i o w i e k o w ą p r z e s z ł o ś ć c a ły c h I n f l a n t , P o z n a ń 1879. 21 J . A . H y lz e n , I n f l a n t y w d a w n y c h s w y c h i w i e l o r a k i c h a i d o w i e k u n a s z e g o d z ie j a c h i r e w o l u c j a c h , W iln o 1750. 22 J . N . R o m a n o w s k i, W o jn a Z y g m u n t a A u g u s t a z Z a k o n e m I n f l a n c k i m r o k 1557, R o c z n i k i T o w a r z y s tw a P r z y j a c i ó ł N a u k , P o z n a ń 1860. 23 A . V . G e r n e t , D ie A n f ä n g e d e r l i v l ä n d is c h e n R i t t e r s c h a f t e n , R e v a l 1895. 24 J . F a n k i d e j s k i , U tr a c o n e k o ś c i o ł y i k a p li c e w d z i s i e j s z e j d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j , P e l p li n 1880; te n ż e , K l a s z t o r y ż e ń s k i e w d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j , P e l p li n 1883. 25 S. K u j o t , D z i e je P r u s K r ó l e w s k i c h , R o c z n ik i T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu , t. 20, 1913; t. 21. 1914; t. 22, 1915; t. 23, 1916; t. 24—25, 1917—1918; t . 29—31, 1922—1924 — p r a c ę t ę p o d a j ę j e d y n i e p r z y k ł a d o w o . 26 W . K ę t r z y ń s k i , O n a r o d o w o ś c i p o l s k i e j w P r u s ie c h Z a c h o d n i c h z a c z a s ó w k r z y ż a c k i c h , K r a k ó w 1874; t e n ż e , O U id n o ś c i p o l s k i e j w P r u s ie c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ó w 1882.
2 7 8
N a k o n iec n a le ży też zaznaczyć, że n ie k tó re n a zw isk a a u to ró w czy też w y d aw có w p o m in ięto w in d e k s ie , a tak ż e i to, że w e w stęp ie, p ió ra K lem en sa W iesera, z aw ie ra ją c y m m ięd zy in n y m i p o d zięk o w a n ie d la b ib lio tek , k tó re u d z ie liły pom ocy w p ra c a c h u z u p e łn ia ją c y c h n a d tą b ib lio g ra fią , należało c h y b a w ie rn ie p rz etłu m a c z y ć n a zw ę B ib lio te k i P o lsk ie j A k a d em ii N au k w G dańsku.
M im o w y s u n ię ty c h p ow yżej zastrzeżeń b ib lio g ra fia L am p eg o je s t z całą pew n o ścią p ozycją w a rto ścio w ą i n iezw y k le pom ocną dla b ad aczy dziejów Z ak o n u . Is tn ie ją c e lu k i, zw łaszcza dla p ru s k ic h e n k la w Z ak o n u , m ożna u z u pełn ić se le k ty w n y m i b ib lio g ra fia m i polskim i czy też z n ak o m itą i pow szechnie cen io n ą b ib lio g ra fią E rn e s ta W erm kego.
N a k o n iec w reszcie n a le ż y g o rąco zachęcić w y d a w c ó w te j b ib lio g ra fii do je j k o n ty n u o w a n ia .
M a k sy m ilia n G rzegorz
K l a u s v o n d e r G r o e b e n , L a n d r ä t e i n O s tp r e u s s e n . E in B e i tr a g г и г V e r w a l tu n g s g e s c h ic h t e
d e s S a m l a n d e s , K ö ln —B e r li n 1972, G r o t e , s s. 148.
K la u s von d e r G ro e b en p e łn ił fu n k c ję la n d r a ta k ró lew ie ck ie g o w la ta c h 1936— 1939 o raz la n d r a ta sam b ijsk ieg o w la ta c h 1939— 1945. L a n d r a tu r a sam - b ijs k a (S a m la n d ) p o w s ta ła w 1939 ro k u z po łączen ia doty ch czas sam o d zieln y ch la n d r a tu r k ró lew ieck ie j i ry b a c k ie j (F isch h a u sen ). P ra k ty c z n a działalność G ro eb en a ja k o la n d r a ta i w y p ły w a ją c e stą d o b se rw a c je i d o św iad czen ia od d z ia ła ły n ie w ą tp liw ie in sp iru ją c o n a p o w s ta n ie p u b lik a c ji, b ę d ąc ej p rz e d m io te m n in ie jszeg o om ów ienia.
K siążk a G ro e b en a je s t pośw ięcona d ziałaln o ści la n d ra tó w n a te re n ie la n d r a tu r k ró lew ieck iej i ry b a ck ie j, o b e jm u jąc y ch te ry to riu m S am b ii, w la ta c h 1862— 1945. N a o bszarze ty m z n a jd o w a ła się ta k ż e sto lica p ro w in c ji P ru s y W schodnie — K ró lew iec, co w y w ie ra ło isto tn y w p ły w n a losy w sp o m n ia n y ch la n d r a tu r . Ze w s tę p u do p ra c y w y n ik a , że a u to r z a ją ł się p rzed e w szy stk im ro lą la n d ra tó w w z arz ą d z a n iu p o d leg ły ch im te re n ó w o raz a n a liz ą cech osobo w ości la n d ra tó w , u z e w n ę trz n ia ją c y c h się w p ra k ty c z n y m d ziałan iu . T a k ie u ję c ie te m a tu pociągnęło za sobą o k reślo n e k o n se k w e n cje m e ry to ry cz n e i k o n stru k c y jn e .
K o n s tru k c ja o m aw ia n ej p u b lik a c ji o b e jm u je d w ie zasadnicze części: I — S a m b ia i je j z arz ąd (ss. 13—68); II — Ż y cio ry sy w y b ra n y c h la n d ra tó w (ss. 69— 105). W części I a u to r p om ieścił w iele zag a d n ie ń d o ty czący ch S am b ii o raz ro li lan d ra tó w , spośród k tó ry c h n a u w a g ę z asłu g u ją: ry s h isto ry cz n y S a m b ii od X w ie k u (1,5 s tro n y te k stu ), opis k ra in y od s tro n y k rajo zn aw czej, s tr u k tu r a gospodarcza, z ag a d n ie n ia społeczne, o rg a n iz ac ja la n d ra tu r, p o lity k a gospodarcza i społeczna poszczególnych lan d ra tó w . P ró b a o m ów ienia ty c h p ro b lem ó w o k azała się w w ie lu p rz y p a d k a c h chybiona, g łów nie z pow odu z b y t ogólnikow ego ujęcia. W ty m m ie jscu p o d k reślić należy, że część I p ra c y o b e jm u je z aled w ie 56 stro n te k s tu . Z astrz eż e n ia b u d zi k ró tk i z a ry s h isto rii S a m b ii, w k tó ry m a u to r z b y t ogólnikow o a zarazem w sposób uproszczony p rz e d sta w ił podbój P ru s p rzez Z ak o n K rzy żack i o ra z po k o jo w ą koegzy
