Rewizje polskich bibliotek na Warmii, Mazurach i Powiślu w okresie hitleryzmu

Wróblewski, Jan

Rewizje polskich bibliotek na

Warmii, Mazurach i Powiślu w

okresie hitleryzmu

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 529-544

REWIZJE POLSKICH BIBLIOTEK NA WARMII, MAZURACH

I POWIŚLU W OKRESIE HITLERYZMU

D z iałaln o ść p o ls k ic h b ib lio te k lu d o w y c h n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h p ra w ie od s a m y c h p o c z ą tk ó w n a p o ty k a ła n a p rz e c iw d z ia ła n ie w ła d z p ru s k ic h , k tó r e s ta r a ł y się ró ż n y m i sp o so b a m i o słab iać ro zw ó j p o lsk ie g o c z y t e ln ic tw a *. T u t a j p rz e c ie ż n a jw c z e ś ­ n ie j ze w sz y s tk ic h p ro w in c ji p a ń s tw a p ru s k ie g o , w k tó r y c h is tn ia ły p o lsk ie b ib lio te k i lu d o w e , zaczęto z a k ła d a ć b ib lio te k i n ie m ie ck ie. M iały o n e n a c elu d o sta rc z a n ie czy­ te ln ik o m l i t e r a t u r y w d u c h u p ru s k ie g o p a trio ty z m u , a b y ty m sa m y m w y p ie ra ć w p ły ­ w y k s ią ż k i p o l s k i e j 2. I n n ą fo r m ą p rz e c iw d z ia ła n ia b y ły re w iz je i k o n fis k a ty ty c h k siąż e k , k tó re w ja k ik o lw ie k sp o só b m o g ły w p ły w a ć n a b u d z e n ie i k s z ta łto w a n ie ś w iad o m o śc i n a ro d o w e j. R ew iz je b y ły p rz e p ro w a d z a n e n a te re n ie całeg o z a b o ru p r u ­ sk ieg o , szczeg ó ln ie n a P o m o r z u G d a ń sk im i G ó rn y m Ś l ą s k u 3, a ic h n a jw ię k s z e n a s i­ le n ie w P r u s a c h W sc h o d n ic h is tn ia ło w k o ń c u l a t o s ie m d z ie s ią ty c h i p o c z ą tk a c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h u b ie g łe g o w i e k u 4. P ó ź n ie j, poza k o n f is k a tą w 1908 r. p rz e z sąd w S z c zy tn ie W y b o r u p is m M a rii K o n o p n ic k ie j5, n a s tą p iła n a te re n a c h w sc h o d n io - p ru s k ic h d łu ż sz a p rz e rw a . D o p ie ro w p o c z ą tk a c h l a t trz y d z ie sty c h p o w sta ły in c y d e n ty w czasie k o lp o rta ż u d ru k o w a n y c h g o ty k ie m K r z y ż a k ó w H e n r y k a S ie n k ie w ic z a 6. S a ­ m o je d n a k z a g a d n ie n ie r e w iz ji b ib lio te k p o ja w iło się zn ó w w o k re sie rz ą d ó w n a ro d o ­ w y c h so cja listó w .

W iązało się to n ie w ą tp liw ie z o g ó ln ą s y tu a c ją r u c h u p o lsk ieg o , k tó r y w ty m czasie n a w sz y s tk ic h o d c in k a c h n a p o ty k a ł n a d u ż e tr u d n o ś c i. S to s o w a n o b o w ie m ró ż n e f o rm y n a c isk u n a m ie s z k a ń c ó w W a rm ii, M a z u r i P o w iś la p rz y z n a ją c y c h się o tw a rc ie do p o l­ skości. J e d n y m z n a jb a rd z ie j sk u te c z n y c h sp o so b ó w b y ł n a c isk e k o n o m ic zn y (sto so

-1 P o r. J . W r ó b l e w s k i , B i b lio te k i p o ls k ie n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu

w la ta c h 1881— 1939, O lsz ty n 1968, ss. 43 i n.

2 D e u tsc h e s Z e n tr a la r c h iv A b te ilu n g I I M e rse b u rg , R ep . 77, T it. 78, n r 29. F a se . 2:

'V o lk s b ib lio th e k e n in O stp re u ss e n , k. 9.

3 J . K i s i e l e w s k i , Ś w ia tła w m r o k u . P ię ć d z ie s ią t la t p r a c y T o w a r z y s tw a C z y ­

te ln i L u d o w y c h 1880— 1930, P o z n a ń 1930, ss. 49—62.

4 P o r. J . W r ó b l e w s k i , R e w iz je p o ls k ic h b ib lio te k lu d o w y c h n a W a r m ii i M a ­

z u ra c h w X I X w ie k u , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1967, n r 3, ss. 361— 378.

5 V e r ze ic h n is d e r v e r b o te n e n n ic h tp e rio d is c h e n p o ln is c h e n D r u c k s c h r ifte n d e r

als a u fr e iz e n d a n e r k a n n te n p o ln is c h e n L ie d e r u n d b ild lic h e n D a rs te llu n g e n etc. v o m J a h re 1850 bis z u r G e g en w a rt. V I A u fla g e . N e u z u s a m m e n g e ste llt u n d h e ra u sg e g e b e n

in d e r p o litis c h e n A b te ilu n g d es K ö n ig lic h e n P o liz e ip rä s id iu m s zu P o s e n , P o se n , 1 F e ­ b r u a r 1911, n r 380. W y b ó r p ism . M a r y a K o n o p n ic k a . K r a k a u 1903. S tr a f k a m m e r A m ts g e ric h t O rte is b u rg , 17. 9. 1908. A k te n z e ic h e n 3 J 425/08. (P or. T. O r a c k i , K o n ­

fis k a ta d z ie ł M . K o n o p n ic k ie j n a M a zu ra c h w r o k u 1908, S ło w o n a W a rm ii i M az u ­

ra c h , 1955, n r 30).

G Zob. J . W r ó b l e w s k i , W y d a n ie i k o lp o rta ż „K r z y ż a k ó w ” H e n r y k a S ie n k ie ­

w ic za n a M a zu ra c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1970, n r 2, ss. 283— 306.

w a n y g łó w n ie n a ro d z ic ó w p o s y ła ją c y c h sw e d zieci do szk ó ł p o lsk ich ). A le re ż y m h itle ro w s k i n ie g a rd z ił też in n y m i f o rm a m i s z y k a n , n a w e t n a jp ry m ity w n ie js z y m i (groźby, w y z w isk a , p o b ic ia i t p . ) 7. S z y k a n y o b ję ły m .in. ró w n ie ż c z y te ln ik ó w p o ls k ie j p ra s y . S y tu a c ję n a ty m o d c in k u ta k c h a r a k te r y z o w a ł k o n s u l p o lsk i w O lszty n ie w r a ­ p o rc ie z 6 w rz e śn ia 1933 r.:

„Z M azo w sza P ru s k ie g o d o n o szą o n o w ej fa li a k c ji p rz e c iw p o lsk ie j. S zczeg ó ln ie p rz e c iw „ M a z u ro w i”. C z y te ln ic y s k a r ż ą się, że n ie d o s ta rc z o n o im p ism a . N ie p o m a g a ­ ją re k la m a c je u listo n o sz y i w u rz ę d a c h p o czto w y ch . L isto n o sz e a g itu ją p rz e c iw a b o - n o w a n iu te j g a ze ty . N a u cz y c ie le n ie m ie cc y o b je ż d ż a ją p re n u m e ra to ró w , s tra sz ą c ic h w c iąg n ięc ie m n a c z a rn ą lis tę , w y d a le n ie m z p ra c y , u t r a t ą r e n ty itp ., za rz e k o m ą z d ra ­ dę s ta n u . Ż a n d a rm i ze s w e j s tro n y p ro w a d z ą a n a lo g ic z n ą a k c ję ” 8.

O bok p o lsk ie j p ra s y c u ż e m o żliw o ści o d d z ia ły w a n ia n a lu d n o ś ć p o ls k ą m ia ły p o lsk ie b ib lio te k i. S ta n o w iły o n e je d n ą z g ałęzi r u c h u p o lsk ie g o i od czasu z o rg a n iz o ­ w a n ia W sc h c d n io p ru sk ie g o O d d z ia łu C e n tra ln e j B ib lio te k i P o ls k ie j w N iem czech , w y k a z y w a ły te n d e n c je w z ro sto w e . M im o n ie ła tw y c h w a r u n k ó w w z r a s ta ła lic z b a p la ­ ców ek b ib lio te c z n y c h , k sięg o zb io ró w , c z y te ln ik ó w i w y p o ży czeń . O rg a n iz o w an o szk o ­ le n ia b ib lio te k a rz y i p ro p a g a n d ę c z y t e ln ic tw a 9. T a p o m y ś ln a s y tu a c ja n ie m o g ła u jść u w a d z e w ła d z n ie m ie ck ich . S ta r a ły s ię w ięc one p o p rz e z p r z e p ro w a d z a n ie re w iz ji i z a b ie ra n ie k s ią ż e k z u r P r ü fu n g o słab ić ro zw ó j p o lsk ie g o c z y te ln ic tw a . U d a ło się im to w p e w n y m s to p n iu w ro k u 1936/37, g dzie p rz e z k o n fis k a tę b ib lio te k i w M iro w i- cach o ra z z a b ra n ie do z b a d a n ia 2/3 k sięg o z b io ru w7 N o w ej W si d o p ro w a d z iły do p o ­ w a żn e g o s p a d k u c z y te ln ic tw a n a P o w iś lu in.

Z e z n alez io n y c h d o tą d d o k u m e n tó w w ie m y , że re w iz je b ib lio te k n a W arm ii, M a­ z u ra c h i P o w iś lu o d b y ły się w io sn ą 1934 r. w P u rd z ie , g d z ie ż a n d a rm b a d a ł szczegóło­ w o k sią ż k i w y ło żo n e w ś w ie tlic y (in n y ż a n d a rm d o p y ty w a ł się w U n ie sz e w ie o k s ią ż ­ k i p rz e sła n e p rz e z k o rp o r a c ję „ M a so v ia ”) n . W 1935 r. in s p e k to r I r m le r z a b ra ł d w ie k sią ż k i z b ib lio te k i szk o ln e j w P o ls k ie j D ą b ró w ce (pow. s z tu m s k i) 12, w 1936 ro k u (15 m a rc a ) w M io d ó w k u , pow . o lszty ń sk i, g d zie ż a n d a rm Z a c h e ja z G ry ź lin p o sz u k i­ w a ł u T u ro w sk ic h p o ls k ie j b ib lio te c z k i i z a b r a ł p r y w a tn y e g ze m p la rz K r z y ż a k ó w S ie n k ie w ic za n , w k w ie tn iu u b ib lio te k a rz a w W y m o ju , pow . o lszty ń sk i, g d zie ró w n ie ż s k o n fis k o w a n o e g ze m p la rz K r z y ż a k ó w 14, 27 m a ja 1936 in s p e k to r szk o ln y I r m le r d o k o ­ n a ł r e w iz ji w S ta ry m T a r g u 13, w 1936 (m aj) n au cz y c ie l n ie m ie ck i S c h a c h t w L ę g a j- n a ch , pow . o lszty ń sk i, s k o n fis k o w a ł k s ią ż k i ro z d z ie la n e ro d z in o m p o lsk im p rz e z F r a n ­

7 P ro b le m d y s k ry m in a c ji lu d n o śc i p o lsk ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h w o k re s ie rz ą d ó w n a ro d o w y c h so c ja lis tó w o m a w ia W. W r z e s i ń s k i w ro z p ra w ie : R u c h p o l­

s k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iślu w lata ch 1920— 1939, P o z n a ń 1963.

8 W. W r z e s i ń s k i , op. cit., s. 303. 9 P o r. J . W r ó b l e w s k i , B ib lio te k i p o ls k ie , ss. 106— 114. 10 Ib id e m , s. 103. 11 A rc h iw u m A k t N ow y ch , A m b a sa d a R ze c z y p o sp o lite j w B e rlin ie (d a le j w s k r ó ­ cie: A A N . A PB ) sy g n . 1865, k. 154— 156. 12 K u ltu rw e h r , 1936, ss. 1188— 1192. B e s c h la g n a h m e v o n B ü c h e r n aus d e r S c h ü le r ­

b ib lio th e k d e r p o ln isc h en M in d e r h e its v o lk s s c h u le in P r e u ss is c h -D a m e r a u d u r c h d e n K r e is s c k u lr a t D r Ir m le r in S tu h m . E n tzie h u n g d e r U n te rr ic h tse r la u b n is d es p o ln i­ s c h e n M in d e r h e itss c h u lle h r e rs H a n s in P r e u ss is c h -D a m e r a u d u r c h K re is sc h u lr a t Dr. I r m le r in S tu h m . 13 K u ltu rw e h r , 1936, s. 997 H a u ss u c h u n g n a ch e in e r p o ln is c h e n M in d e r h e ite n B ib lio th e k . B e s c h la g n a h m e e in e s p o ln is c h e n B u c h e s. 14 A A N , A P B sy g n . 1874 p ism o z 4 IV 1936. 15 K u ltu rw e h r, 1936, ss. 1219— 1220. D u rc h s u c h u n g e in e r p r iv a t e n p o ln is c h e n M in ­

d e r h e its -B ib lio th e k u n d B e s c h la g n a h m e v o n m e h r e r e n B i b lio th e k s b ü c h e r n d u r c h d en K re is sc h u lr a t Dr. I r m le r a u s S tu h m .

531

ciszk a B a r c z a 16, 6 s ie r p n ia 1937 r. o d b y ła s ię r e w iz ja w b iu rz e Z w ią z k u P o la k ó w w S z tu m ie 17, o ra z te g o sam eg o d n ia w b ib lio te c e w P o sto lin ie 18, 10 s ie r p n ia w P ie rz - ch o w ica c h i S a d łu k a c h 19, 12 s ie r p n ia w N o w ej K a l e t c e 20, 13 s ie r p n ia w G iła w a c h , P u rd z ie , W y m o ju 21, G u tk o w ie 22, S k a jb o ta c h , U n ie sz e w ie 23, G ie tr z w a ł d z ie 24, B re d y n ­ k a c h 25, M a jd a c h 20, O lszty n ie i S z c z y tn ie 27, a 14 s ie rp n ia w J a r o t a c h 28 (n ie w ą tp liw ie w y żej w y m ie n io n a lo k a liz a c ja re w iz ji n ie w y c z e rp u je ich p e łn e j e w id e n c ji, p o d a ję ty lk o d a n e, z n a n e m i ze źródeł). N a leż y zazn aczy ć, że w ia d o m o śc i o re w iz ja c h p o d a ­ w a ła ta k ż e p r a s a k r a j o w a 29.

W p rz e p ro w a d z a n y c h re w ir.ja c h n a W arm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu w o m a w ia n y m o k re sie n a le ż y ro z ró ż n ić d w a e ta p y : p ie rw sz y , do 1936 r. w łą cz n ie , b y ł lo k a ln ą a k c ją c zy n n ik ó w m ie js c o w y c h w ro d z a ju in s p e k to ra I r m le r a o ra z d ru g i e ta p — re w iz je do­ k o n a n e w le c ie 1937 r., b ę d ą c e częścią sk ła d o w ą o g ó ln o n ie m ie c k ie j a k c ji, k tó r e j p r z y ­ czy n y n a le ża ło p rz y p is a ć s p e c ja ln ie p o d ję ty m r e p re s jo m w s to s u n k u do p o lsk ic h o rg a ­ n iz a c ji w N iem czech , ja k o p o su n ięc ie ta k ty c z n e w celu z a o s trz e n ia z a g a d n ie n ia m n ie j­ szościow ego, w p ły n ię c ia n a o p in ię n ie m ie c k ą i z a s tra s z e n ia lu d n o śc i p o ls k ie j 30 W ty m b o w ie m czasie o d b y ły się ró w n ie ż p o d o b n e re w iz je w B e rlin ie , w Z ło to w ie 31, n a Ś lą s k u O p o lsk im 32, w Szczecin ie 33, a ta k ż e w H a m b u rg u , O b e rh a u se n i B o ch u m G d y j e d ­ n a k p o ró w n a m y ich p rz e b ie g z re w iz ja m i n a te re n ie w s c h o d n io p ru sk im , m o ż e m y

10 A A N , A P B sygn. 1877 p ism o k o n s u la R P w O lszty n ie z 13 V III 1937, n r 297/N-b/6· w s p ra w ie w y s tą p ie ń p rz e c iw k o m n ie jszo śc i p o lsk ie j w N iem czech .

17 A A N , A P B sy g n . 1877, k . 50—58.

18 A A N , K R P K w id z y n , sygn. 24a, k. 200—201.

19 A A N , A P B sy g n . 1877.

20 N a ró d , 1937, n r 207: „D nia 12 ub.m . w lo k a lu o c h ro n k i p o ls k ie j w N o w ej K a ­ le tc e p o lic ja p rz y b y ła z O lsz ty n a o ra z ż a n d a rm z B u tr y n p rz e p ro w a d z ili re w iz ję b i­ b lio te k i p o ls k ie j”.

21 N aró d , 1937, n r 201: „ C zło n k o w ie g e sta p o w to w a rz y stw ie ż a n d a rm a w d n iu 13 ub . m ie sią c a p rz e p ro w a d z ili d alsze re w iz je w b ib lio te k a c h p o lsk ic h n a te re n ie W arm ii. P rz e p ro w a d z o n o re w iz je w G iła w ac h , P u r d z ie i W y m o ju . W P u r d z ie z a b ra n o d w a ś p ie w n ik i, w W y m o ju zaś z a b ra n o k o r e s p o n d e n c ję o ra z d o p y ty w a n o się o „ P rz e ­ w o d n ik a K a to lic k ie g o ” i „ Ilu s tr a c je ”. 22 N o w in y C o d zien n e, 1937, n r 193. 23 Ib id e m , n r 194. 24 Ib id e m , n r 196. 25 Ib id e m , n r 206. 20 Ib id e m , n r 207: „D n ia 13 s ie r p n ia 1937 r. p rz e p ro w a d z iło d w ó ch p o lic ja n tó w w M a jd a c h re w iz ję b ib lio te k i, m ie szc z ąc ą się u p. S z n a rb a c h a . W y n ik re w iz ji b y ł n e g a ty w n y . Z a m ie rz a n o z a b ra ć k s ią ż k ę p t. „Bój o W a rsz a w ę ” , k tó r ą je d n a k po n a m y ­ śle zo sta w io n o . N a stę p n ie s tw ie rd z o n o , czy c ó rk a p. S z n a rb a c h a u m ie m ó w ić po p o l­ sk u . N a k o n ie c p y ta li się o k s ią ż k ę p t. „D zieje P o ls k i”.

27 A A N , A P B sy g n . 1877. 28 N o w in y C o d zien n e, 1937, n r 194.

29 Ilu s tro w a n y K u rie r C o d zien n y , 1937, n r 234.

30 A A N , A P B sygn. 1879. P ism o A m b a sa d y P o ls k ie j w B e rlin ie z 21 V III 1937 s tw ie rd z a ło m .in .: „ N iezależn ie o d sam eg o f a k tu z a o s trz a n ia k u r s u w o b e c m n ie jszo śc i d a je się z au w a ż y ć w a k c ji w ła d z n ie m ie c k ic h p e w ie n c h a r a k te r y s ty c z n y o b jaw . O ile d o tą d w ła d z e n ie m ie ck ie d o k ła d a ły s ta r a ń , a b y z w a lc z a n ie p rz e ja w ó w o d rę b n o śc i ż y ­ cia n a ro d o w e g o m n ie jszo śc i p o lsk ie j o d b y w a ło się w sp o só b c ich y i n iew id o czn y , o t y ­ le te ra z , ja k g d y b y n ie ra z z ależało w ła d zo m n a u z e w n ę trz n ie n ie sw y c h p o su n ięć . N ie ­ k tó re re w iz je n p . w b ib lio te k a c h lu b w b u rs a c h , g d zie sz u k a n o k s ią ż e k n ie ra z n ie z a - k a z a n y c h w sk a z u ją , że w ty c h w y p a d k a c h n ie szło w ła d zo m n ie m ie ck im o sam w y n ik , ile o m a n ife s ta c y jn e p o su n ię c ie .”

31 A A N , A P B , sy g n . 1879.

32 S tra ż n ic a Z a c h o d n ia , 1937, n r 2/3, ss. 339— 340. 33 N o w in y C o d zien n e, 1937, n r 203.

s tw ie r d z ić , że w ła śn ie tu ta j p rz e p ro w a d z a n o je n a jg o rliw ie j. D o w o d zi to , że n a W arm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu p rz e c iw d z ia ła n ie w ła d z h itle ro w s k ic h b y ło n a jsiln ie jsz e .

P o s ia d a n e ź ró d ła o re w iz ja c h p o lsk ic h b ib lio te k n a W arm ii, M a z u ra c h i P o w iślu , p o m ija ją c n o ta tk i p ra so w e , p o c h o d zą z a k t a rc h iw a ln y c h o raz o rg a n u m n ie jszo śc i w N iem czech „ K u ltu rw e h r”. W y ch o d ząc z z ało że n ia , że te o s ta tn ie s ą ła tw ie j d o s tę p n e d la z a in te re s o w a n y c h ty m z a g a d n ie n ie m , a u to r o g ra n ic z a s ię t u do p u b lik a c ji ty lk o d o k u m e n tó w a rc h iw a ln y c h p o ls k ie j s łu ż b y k o n s u la r n e j. S ta n o w ią o n e d o k ła d n ą ilu ­ s t r a c j ę p rz e b ie g u p rz e p ro w a d z a n y c h re w iz ji i w n o sz ą w ie le c e n n y c h szczegółów , w y ­

m ie n ia ją c m .in . ty tu ły k s ią ż e k z a k w e stio n o w a n y c h .

W śró d g o rliw y c h re w iz o ró w , ż a n d a rm ó w i g e sta p o w c ó w ja w i się ta k ż e p o stać p r z y p o m in a ją c a sw ą g o rliw o śc ią i n ie n a w iśc ią do p o lsk o ści, k o m is a rz a p o lic y jn e g o , e m e ry to w a n e g o b u rm i s tr z a H e in ric h a R e x a z T o r u n i a 35, p o s ta ć in s p e k to ra szk o ln eg o , k ie ro w n ik a B u n d D e u tsc h e r O ste n n a p o w ia t s z tu m sk i, re n e g a ta , Ś lą z a k a b ę d ąc e g o n a u s łu g a c h g e sta p o — d ra I r m l e r a 36.

1.

O ls z ty n , 16 k w i e tn ia 1934 r. K o n su la t p o ls k i w O ls zty n ie , p r ze sy ła ją c o d p is p is m a k ie r o w n ik a s z k o ły p o ls k ie j w U n ie sze w ie , B o le sła w a J ezio ło w ic za , d o n o si P o s e ls tw u P o ls k ie m u w B e r lin ie o p o ­ s z u k iw a n iu p r ze z ża n d a rm e rię p r u s k ą n a W a r m ii k s ią ż e k p o c h o d zą c y c h z k o rp o r a ­ c ji s tu d e n c k ie j U n iw e r s y te tu P o z n a ń s k ie g o „M a so via ”. Z d a n ie m K o n s u la tu a k c ja p o ­ lic y jn a j e s t d o w o d e m p e w n e g o z d e n e r w o w a n ia z p o w o d u ż y w e j a k c j i o ś w ia to w e j p ro ­ w a d z o n e j p r z e z o rg a n iza c je p o ls k ie n a W a rm ii. O ryg.: A A N , A P B syg n . 1865, k . 154— 156. K o n s u la t O lszty n , 16 k w ie tn ia 1934 r. R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j T a jn e w O lsz ty n ie D o P o s e ls tw a P o ls k ie g o R/298/c/2 w B e rlin ie ż a n d a rm p ru s k i śled zi za k s ią ż k a m i k o rp . stu d . „ M a so v ia ” R o zd z ie ln ik : M S Z E. II M SZ P . II 1 zał.

W św ie tlic a c h i p o b ib lio te k a c h n a W a rm ii ż a n d a rm e r ia p ru s k a śled z i w o s ta tn im c zasie za k s ią ż k a m i, p o c h o d zą c y m i z k o rp o r a c ji s tu d e n c k ie j u n iw e r s y te tu p o z n a ń s k ie ­ go „ M a so v ia ”. J a k w y n ik a z z ałączo n eg o p rz y n in ie js z y m o d p isie p is m a z d n ia 13 IV 34 k ie ro w n ik a p o ls k ie j szk o ły w S z ą f a łd z ie 37, p. J e z io ło w ic z a 38, ż a n d a rm e r ia p rz e s łu ­ c h u je w te j s p ra w ie i n a u c z y c ie li p o lsk ic h .

35 Zob. J . W r ó b l e w s k i , R e w iz je p o ls k ic h b ib lio te k ,

3G Zob. J . B o e n i g k , M in ę ły w ie k i a m y ś m y o sta li. W s p o m n ie n ia , W a rsz a w a 1957, s. 195.

P rz y c z y n ę ty c h p o s z u k iw a ń ż a n d a rm e r ii s ta n o w i n ie w ą tp liw ie w ia d o m o ść , o p u ­ b lik o w a n a w je d n y m z n u m e ró w „ K u rie ra P o z n a ń sk ie g o ” o d z ia ła ln o ś c i „M a so v ii” , k tó r a w e d łu g p o d a n e j w w y m . d z ie n n ik u w ia d o m o śc i, rz u c ić m ia ła n a te r e n tu t. k ilk a ty s ię c y k s ią ż e k p o lsk ic h . K o n s u la t n a d m ie n ia , że is to tn ie z o sta ła p rz e d m n ie j w ię c e j 2 la ty p r z y s ła n a n a W a rm ię d ro g ą le g a ln ą p e w n a s to su n k o w o n ie w ie lk a ilo ść k s ią ż e k z d a ru k o rp o r a c ji „ M a s o v ia ” z p ie c z ą tk ą n a k s ią ż k a c h : „ K o n w e n t M a so v ia P o zn ań . 23/24”. K sią ż k i te z o sta ły w łą cz o n e do b ib lio te c z e k lu d o w y c h , z n a jd u ją c y c h się w sze­ re g u m ie jsco w o śc i n a W a r m i i 3S.

P o d a n a w p iśm ie K o n s u la tu (n r 298/c/l z 3 IV 34) w ia d o m o ść o re w iz ji ś w ie tlic y w P u rd z ie , g d zie ż a n d a rm szczegółow o b a d a ł k siąż k i, w y ło ż o n e w te j św ie tlic y , w y ­ ja ś n ia się częściow o w y ż e j w y m ie n io n y m k o m u n ik a te m „M a so v ii”.

Z d a n ie m K o n s u l a tu a k c ja p o lic y jn a n ie m a ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia i je s t r a c z e j d o w o d em p e w n e g o z d e n e rw o w a n ia z p o w o d u ż y w e j a k c ji o ś w ia to w e j, p ro w a d z o n e j o b ecn ie p o w y ja ś n ie n iu się s y tu a c ji p rz e z o rg a n iz a c je p o ls k ie n a W arm ii. W ątp ić je d n a k n a le ży , czy re w iz je te z d o ła ją z a s tra s z y ć lu d n o ść tu te js z ą i p o w strz y m a ć j ą od u czę szc z an ia do ś w ie tlic i k o rz y s ta n ia z b ib lio te c z ek , n a co szczeg ó ln ie w ła d z e n ie ­ m ie c k ie liczą. (—) (G ie b u ro w sk i) (K onsul) O d p i s S z ą fa łd , 13 k w ie tn ia 1934 r . P .K . T o w a rz y s tw o S z k o ln e w O lszty n ie D ziś p rz y b y ł do m n ie tu t. ż a n d a rm i p y ta ł m n ie o k s ią ż k i ze s tu d e n c k ie j k o rp o r a ­ c ji „ M a so v ia ”. D o w ie d zia łe m się, że k o rp o r a c ja t a m ia ła ro z d a ć n a P r u s y W sc h o d n ie i M a z u ry 6000 k sią ż e k , k tó re zo sta ły ro z d z ie lo n e n a m ia s te c z k a i w sie do szk ó ł p o lsk ic h ora z do g im n a z ju m w O lszty n ie. W iad o m o ść tę m ia ła k o rp o r a c ja ogłosić w ja k im ś p iśm ie .

O ile w iem , ró w n ie ż i do n ie m ie c k ic h szk ó ł p ó jd z ie się ż a n d a rm o to zap y tać . Do n a sz e j szk o ły k o r p o r a c ja t a ż a d n y c h k s ią ż e k n i e p rz y sła ła .

Z p o w a ż a n ie m (Jeziołow icz) K ie ro w n ik szk o ły 2

.

J e d n o c z e ś n ie K o n su la t z a p y tu je , c zy n ie m o żn a b y za sto so w a ć r e to r s ji w s to s u n k u do b ib lio te k n ie m ie c k ic h w Polsce.

K o p .: A A N , K R P w K w i d z y n ie syg n . 24a, k . 157— 158.

37 U n ieszew o , p o w . o lszty ń sk i.

38 Jezio ło w icz B o le sła w (1900— 1939). Zob. T . O r a c k i , S ło w n ik b io g r a fic zn y W a rm ii, M a zu r i P o w iśla od p o ło w y X V w . do 1945 r o k u , W a rsz a w a 1963, s. 124.

39 A u to r k s ią ż k ę z w y żej w y m ie n io n ą p ie c z ą tk ą o d n a la z ł w L e szn ie (pow . o ls z ty ń ­ ski). J e s t to: B o le sła w ita B. ( = J . I . K ra sz e w sk i), E m is a r iu sz . W s p o m n ie n ia z r o k u

1838, K o śc ia n 1927. „ G a z e ta P o ls k a ”, 8°, ss. 88. K s ią ż k a t a n a le ż a ła do W sc h o d n io -

p ru s k ie g o O d d z iału C e n tra ln e j B ib lio te k i w N iem czech, n r in w . 4920 (o b ecn ie w z b io ­ ra c h a u to ra ). R e p ro d u k c ja p ie c z ą tk i: J . W r ó b l e w s k i , B i b lio te k i p o ls k ie , s. 166.

(odpis) [K w idzyn], 11 lip c a 1936 K o n s u la t R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j w K w id z y n ie T a jn e 299/9/5 Do [w sp ra w ie ] re w iz ji w b ib lio te k a c h A m b a sa d y R. P. o trz y m u ją : w B e rlin ie M SZ E II P Π K o n s u la t O lszty n Is tn ie ją c e n a te re n ie z ie m i m a lb o rs k ie j b ib lio te k i p rz y ś w ie tlic a c h , w z g lęd n ie to w a rz y s tw a c h m ło d zieżo w y ch , są od p e w n eg o czasu b a rd z o ściśle k o n tro lo w a n e p rz e z in s p e k to ra szk o ln eg o , o sław ic n e g o d r. I r m le r a І d ele g o w a n e g o z p o lic ji u rz ę d n ik a , w ła d a ją c e g o b ieg le ję z y k ie m p o lsk im . P o d s ta w ą ty c h r e w iz ji je s t ro z p o rz ą d ze n ie w ła d z c e n tra ln y c h , z e z w a la ją c e n a p rz e p ro w a d z e n ie k o n tr o li p rz e z o d p o w ie d n ie do te g o o rg a n a . R o zp o rzą d z e n ie to s k ie r o w a n e p rz e c iw o rg a n iz a c jo m o p o z y cy jn y m , z o sta ­ ło o b ecn ie w y m ie rz o n e p rz e ciw m n ie jszo śc i. K o n tro lę b ib lio te k p rz e p ro w a d z a się po d k ą te m w y sz u k iw a n ia k s ią ż e k , k tó ry c h tre ś ć k ie ro w a ła b y się p rz e c iw p o ro z u m ie n iu p ra s o w e m u p o ls k o -n ie m ie c k ie m u . W iększość z n ac z n a b ib lio te k p o ch o d zi z d a w n eg o jeszcze, n ie ra z p rz e d w o je n n e g o c zasu i p o sia d a w sw y m sk ład z ie d użo k s ią ż e k ty c z ą ­ c y c h Ś lą s k a z w y ra ż e n ia m i n ie z u p e łn ie p o c h le b n y m i w s to s u n k u do N iem iec. C ały s z e re g k s ią ż e k je s t w ię c p rz e z ra d c ę szk o ln eg o z a b ie ra n y do p rz e c z y ta n ia i is tn ie je o b a w a, że k ilk a lu b k ilk a n a ś c ie d zieł z o sta n ie z a k w e s tio n o w a n y c h , a p o s ia d a n ie ich w b ib lio te k a c h m oże sp o w o d o w ać r e p re s je w ła d z w s to s u n k u do b ib lio te k a rz y , w zgl. T o w a rz y s tw a Szk o ln eg o .

P o d a ją c p o w y ższe do w ia d o m o śc i A m b a sa d y , K o n s u la t z a p y tu je , czy n ie b y ło b y w s k a z a n e z a s to s o w a n ie p o d o b n e j m e to d y w s to s u n k u do b ib lio te k n ie m ie c k ic h w P o l­ sce. N ależy p rz y p u szc z ać , że b ib lio te k i te p o s ia d a ją ró w n ie ż cały s ze re g k s ią ż e k i dzieł, k tó r e m o ż n a b y z te g o sam e g o ty tu łu z ak w e stio n o w ać . Z d a je s ię b o w iem , że s ta ły n a c isk , ja k i w ła d z e n ie m ie c k ie w y w ie r a ją n a m n ie jszo ść p o ls k ą , ty lk o w te n sposób m o że być u s u n ię ty , w zgl. złag o d zo n y , że te sam e m e to d y , ja k ie a d m in is tra c ja n ie ­ m ie c k a s to s u je do m n ie jszo śc i p o lsk ie j, s to so w a ć się będ zie do m n ie jszo śc i n ie m ie c ­ k ie j w P o lsce.

S z tu m , 7 sierp n ia 1937 r. P r o to k ó ł r e w iz ji p o ls k ie j b ib lio te k i w P o sto lin ie (p o w . s z tu m s k i) w d n iu 6 s ierp n ia 1937 w e d łu g rela c ji b ib lio te k a r k i S te fa n ii G a w r o ń s k ie j, s p isa n y w b iu rze Z w ią z k u P o la k ó w w S z tu m ie . Z a łą c z o n y o d p is sp isu k s ią ż e k za b ra n y c h .

K ie ro w n ik K o n su la tu (E. C zyżew ski) W ic ek o n su l

3.

O d p i s

P ro to k ó ł

Do b iu r a 2 w . P o la k ó w w N iem czech T. z. w S z tu m ie zg łasza się n iżej p o d p is a n a S te fa n ia G a w r o ń s k a 40 z a m ie s z k a ła w P o d s to lin ie (P e s tlin K rs. Si u h m ) i p o d a je co n a s tę p u je .

D n ia 6 s ie r p n ia b r. p o m ię d z y godz. 6.30 — 7 p rz y b y ł do m n ie u rz ę d n ik p o lic ji ta j n e j ż ą d a ją c o de m n ie k lu c z a od m ie jsc o w e j b ib lio te k i, w k tó re j p ia s tu ję u rz ą d b ib lio te k a rk i. P o w ie d z ia ła m , iż n ie p o sia d a m ta k ie g o k lu c z a. W ów czas z a ż ą d a ł ów u rz ę d n ik , a b y m n a ty c h m ia s t z a b r a ła s ię z n im d o ś w ie tlic y m ie js c o w e j, w k tó re j b ib lio te k a się z n a jd u je . K ie d y p rz y b y ła m do ś w ie tlic y z n a jd o w a ło się w n ie j ju ż trz e c h u rz ę d n ik ó w : m ia n o w ic ie p. T o r k le r, p. r a d c a sz k o ln y I r m le r o ra z n ie z n a n y m i trz e c i u rz ę d n ik . P a n o w ie ci o trz y m a li k lu c z od p. R a d t k o w e j41, w sz y s tk ie k s ią ż k i z n a jd u ją c e s ię w św ie tlic y , w ię c i ta k ie , k tó re do b ib lio te k i n ie n a le ża ły , le ż a ły z e b ra n e n a sto le a u rz ę d n ic y k a ż d ą k s ią ż k ę ściśle b a d a li. R ew iz ja t r w a ła około trz e c h go d zin , w w y n i­ k u k tó re j z a b r a n o 14 k siąż e k , 9 e le m e n ta rz y o raz je d n ą sz tu c z k ę te a tra ln ą . P. T o rk le r o św iad c z y ł m i, iż k sią ż k i te z a b ie r a w celu d o k ła d n e g o z b a d a n ia , n a co w rę c z y ł m i p o św iad c z en ie. S p isa n o n a s tę p n ie p ro to k ó ł, w tr a k c ie k tó re g o ż ą d a n o ode m n ie w y ­ ja ś n ie n ia , s k ą d k s ią ż k i te z o sta ły s p ro w a d z o n e i k to je sp ro w a d z ił, n a co o św iad c z y ­ ła m , że teg o n ie s te ty n ie w iem . Z a z n a cz y ła m d a le j, iż o d p o w ia d a m ty lk o za k s ią ż k i

za zn a c zo n e w s p is ie w lic z b ie 72 tom ów . S z tu m , d n ia 7 s ie r p n ia 1Э37 r. p r z y ją ł: (—} S te fa n P o t a r z y ń s k i 42 p o d a ła : (—} S te fa n ia G a w ro ń sk a Z a zgodność z o ry g in a łe m O d p i s! B e s c h e in ig u n g

B ei d e r R ev isio n d e r B ib lio th e k in P e s tlin is t d e r I n h a lt n a c h s te h e n d a u fg e fü h rte r B ü c h e r b e a n s ta n d e t w o rd e n . D ie B ü c h e r s in d z u r P r ü f u n g m itg e n o m m e n . 1. A u g u st W ilk o w sk i, W sp o m n ie n ia s zk o ln e , P o m y łk i, u ła m e k z e s ta r e j g a w ę d y ; 2. M a ria K o n o p n ie k a , N ie m c z a k i; 3. H e n ry k S ie n k ie w ic z, Z a ch le b em ; 4. H a n n a M o rtk o w ic zo w a , G o ry c z w io śn ia n a ; 5. H a n n a M o rtk o w ic z o w a -S e m p o ło w sk a , M ik o ła j K o p e r n ik , 2 E x p .; Ü. W ie rb iń sk i, K s ię ż y n a , 2 E x p .; 7. H e n ry k S ie n k ie w ic z, Z p a m ię tn ik a p o z n a ń sk ie g o n a u c zy c ie la ; '8. W. B arcz e w sk i, K ie r m a s y n a W a rm ii; 9. Ig n a c y Z w o lsk i, W s p o m n ie n ia z d a w n y c h czasów ; 10. Z u z a n n a M o ra w s k a , Na p o s te r u n k u ; 11. M. D o m a ń sk a , O rlęta ;

40 G a w ro ń s k a -F le n s S te fa n ia (ur. 1902) p ro w a d z iła b ib lio te k ę p o lsk ą w P o s to lin ie

<zob. J . W r ó b l e w s k i , B ib lio te k i p o lsk ie , s. 182).

41 R a d k e A n n a (ur. 1898) w y c h o w a w c z y n i p rz e d sz k o li n a P o w iś lu (zob. T. O r a - c к i, S ło w n ik b io g ra fic zn y , s. 237).

42 P o ta rz y ń s k i S te fa n (u r. 20 X 1910), od 1913 r. p r z e b y w a ł w W estfa lii, w la ta c h 1933—34 b y ł p ra c o w n ik ie m Z w ią z k u P o ls k ic h T o w a rz y s tw S zk o ln y ch , w 1934 p rz e ­ n ie sio n y do W ro c ła w ia w c h a r a k te r z e n a u c z y c ie la ję z y k a p o lsk ie g o i k ie ro w n ik a ś w ie tlic y , od 1936 r. p ra c o w a ł w b iu rz e Z w ią z k u P o la k ó w w S z tu m ie (o d p o w ied ź n a a n k ie tę z d n ia 6 IX 1962 w p o s ia d a n iu au to ra ).

12. E d m u n d J e z ie rs k i, P r z e d w ie k a m i; 13. K o n o p n ic k a , C ie w o n to w y h u fie c ;

14. Z d z isła w K le sz c zy ń sk i, W o je n n e p r z y g o d y S ta ś k a Ś lą za k a ; 15. W a rm iń s k i K o m ite t P le b isc y to w y . E le m e n ta r z p o lsk i; 16. H a n d s c h rif tlic h g e fe rtig te s T h e a te rs tü c k , D o b ry syn .

P e s tlin , d en 6. A u g u st 1937 (—) T o r k le r Z a zgodność o d p is u z o d p isu : 4. K w i d z y n , 13 sie r p n ia 1937 r. K o n su la t p o ls k i w K w i d z y n ie d o n o si A m b a s a d zie P o ls k ie j w B e r lin ie o r e w iz ji p r ze p ro w a d z o n e j w d n iu 6 s ierp n ia 1937 r. p r ze z ta jn ą p o lic ję n ie m ie c k ą p r z y w s p ó ł­ u d z ia le in s p e k to r a szk o ln e g o dra Ir m le r a w lo k a lu Z w ią z k u P o la k ó w w S z tu m ie .

K o n s u la t za łą cza o d p is p r o to k ó łu w te j s p ra w ie zło żo n e g o p r ze z u r z ę d n ik a Z w ią z ­ k u P o la k ó w S te fa n a P o ta r z y ń s k ie g o ; in fo r m u ją c , ja k ą ro lę o d g r y w a w a k c ji a n t y ­ p o ls k ie j I r m le r p o d a je w n io s e k e w e n tu a ln e j in te r w e n c ji p r ze z C e n tra lę Z w ią z k u P o la kó w . O ryg.: A A N , A P B syg n . 1877 K w id z y n , 13 s ie rp n ia 1937 K o n su la t R z e c z y p o sp o lite j P o lsk ie j w K w id z y n ie T a jn e N r 297 a-5/5 Do A m b a sa d y R. P. w s p ra w ie re w iz ji w Z w ią z k u w B e rlin ie P o la k ó w o trz y m u ją : M .S.Z. E II K o n su la t O lszty n D n ia 6 s ie r p n ia b r. t a j n a p o lic ja n ie m ie c k a p rz y w sp ó łu d z ia le in s p e k to ra szk o l­ n eg o n a p o w ia t s z tu m sk i, Irm le ra , p rz e p ro w a d z iła re w iz ję k s ią ż e k w lo k a lu Z a rz ą d u Z w ią z k u P o la k ó w w S z tu m ie z a b ie r a ją c s ze re g k s ią ż e k do z b a d a n ia .

Z a łą c z a ją c o d p is p ro to k ó łu , ja k i w te j s p ra w ie złożył u rz ę d n ik Z w ią z k u P o la k ó w P o ta rz y ń s k i, K o n s u la t z azn acza, że Ir m le r, k tó ry je s t ró w n o c z eśn ie k ie ro w n ik ie m p o ­ w ia to w y m BD O n a p o w ia t s z tu m sk i, je s t g łó w n y m c z y n n ik ie m n ie ty lk o a k c ji a n ty ­ p o lsk ie j n a te re n ie o rg a n iz a c ji n ie m ie c k ie j, lecz ró w n ie ż in s p ira to re m p rz e śla d o w a n ia szk ó ł p o ls k ic h i g e rm a n iz o w a n ia w ię ce j c h w ie jn y c h P o la k ó w . L icząc n a c a łk o w ite p o p a rc ie l a n d r a ta F ra n z a , Ir m le r zm u sza n ie je d n o k ro tn ie w ła d z e n ie m ie ck ie do r a d y ­ k a ln y c h ro z strz y g n ię ć (sp ra w a B ru sze w sk ieg o ), z k tó ry c h n ie je d n o k ro tn ie n a zasa d zie in te r w e n c ji Z w ią z k ó w P o la k ó w w ła d z e m u szą s ię p ó ź n ie j w y co fać.

P o n ie w a ż, ja k z p ro to k ó łu w y n ik a , Ir m le r, p o d czas r e w iz ji z ro b ił c ały sze re g u w a g np . Ja , w o lle n S ie d e n n w a rte n , b is die P o len k o m m e n itd . m oże b y ło b y w s k a ­ zan e, a że b y C e n tra la Z w ią z k u P o la k ó w w e w e n tu a ln e j in te r w e n c ji zło żo n ej w ła d zo m c e n tra ln y m w B e rlin ie z a s trz e g a ła się p rz e c iw teg o ro d z a ju p o s tę p o w a n iu , n o szą c em u c h a r a k t e r p ro w o k a c y jn y . O czy w iście z a strz e ż e n ie ta k ie b y ło b y ty lk o w ów czas celow e, g d y b y sp o w o d o w ało w n a s tę p s tw ie p rz e n ie s ie n ia I r m le r a do in n e g o p o w ia tu .

K ie ro w n ik K o n s u la tu (—) (E. C zy żew sk i), W ic ek o n su l

P ro to k ó ł

P a n S te fa n P o t a r z y ń s k i 43 u rz ę d n ik Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech T. z. O k rę g u Z iem i M a lb o rsk ie j, p o d a je do p ro to k ó łu n a s tę p u ją c e :

D n ia 6 s ie r p n ia około g o d z in y 9 -te j p rz e d p o łu d n ie m p rz y b y ł do b iu r a Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech T. z. O k rę g u Z ie m i M a lb o rsk ie j w S z tu m ie (S tu h m ) czło n ek t a jn e j p o lic ji p a ń stw o w e j p. T o rk le r. R azem z p. T o r k le re m p rz y b y ł r a d c a s z k o ln y n a p o w ia t S z tu m d r I r m le r o ra z d a lsz y n ie z n a n y m i P a n . P a n T o r k le r z w ró c ił s ię do m n ie z p y ta n ie m , czy je s t o b e cn y p. W o jc ie c h o w s k i44. O d p o w ie d zia łe m , że p. W o jc ie ­ c h o w sk ie g o n ie m a, a le p o d c za s je g o n ie o b e cn o śc i ja go z a s tę p u ję . D alej p. T o r k le r p y ta ł, k to je s t o d p o w ie d z ia ln y za tu te js z ą b ib lio te k ę . P o n ie w a ż d o k ła d n ie n ie w ie ­ d ziałem , k to je s t o d p o w ie d z ia ln y za b ib lio te k ę , n ie d a łe m o d p o w ied zi. W obec te g o p. T o r k le r m i o św iad czy ł, że o ile j a je s te m z a s tę p c ą p. W o jc iec h o w sk ieg o m u szę m u dać d o s tę p do b ib lio te k i celem p rz e p ro w a d z e n ia re w iz ji. W sk a z ałem n a sza fę m ów iąc- do p. T o rk le ra , że ta m je s t b ib lio te k a . P o w s k a z a n iu p. T o rk le ro w i b ib lio te k i z a ż ą d a ł p. T o r k le r sp is w sz y s tk ic h k s ią ż e k z n a jd u ją c y c h s ię w b ib lio te c e , k tó ry te ż w y d a łe m . N a p y ta n ie m o je, czy p o d a n y sp is k s ią ż e k w y sta rc z y do re w iz ji o d p o w ie d ział m i p. T o rk le r, „że nie, w sz y s tk ie k s ią ż k i b ę d ą p o je d y n c zo b a d a n e ”. P a n T o r k le r ja k ró w n ie ż ra d c a szk o ln y I r m le r o ra z n ie z n a n y m i P a n p rz y s tą p ili do sza fy w y b ie ra ją c k sią ż k i i k ła d li je n a stół. T e ra z z w ró c ił się do m n ie ra d c a I r m le r z p y ta n ie m , czy p o s ia d a m y k s ią ż k ę W ań k o w icza, N a tro p a ch S m ę tk a . O d p o w ie d zia łe m , że k sią ż k i ta k ie j n ie m a ­ m y. D a lej p y ta ł p. Ir m le r, czy jeszcze m a m y w ię ce j k siąż e k . Z w ró c iłe m p. Irm le ro w i n a jeg o p y ta n ie u w a g ę, że ja k się o rie n tu ję , to P a n o w ie p rz y b y li w celu p rz e p ro w a ­ d z en ia re w iz ji k s ią ż e k w b ib lio te c e , a j a s ta w iłe m b ib lio te k ę do d y sp o zy cji. N a to o św iad c z y ł m i T o rk le r, że m u s z ą z b ad a ć w sz y s tk ie k s ią ż k i z n a jd u ją c e się w b iu rz e . P a n T o r k le r ja k ró w n ie ż p. I r m le r p rz y s tą p ili do p rz e sz u k iw a n ia ob o k sto ją c y c h r e ­ g a łó w w y b ie ra ją c n a re g a ła c h i w re g a ła c h le żące k sią ż k i o ra z czaso p ism a, k ła d ą c

43 N a te n te m a t S te fa n P o ta rz y ń s k i o b ecn ie w sp o m in a : „W czasie re w iz ji b ib lio ­ te k i w b iu rz e T ow . S zk o ln eg o p rz e p ro w a d z o n e j p rz e z in s p e k to ra szk o ln eg o Ir m le r a w to w a rz y stw ie d w óch p a n ó w , w b iu rz e ty m z n a jd o w a ło się k ilk a zap a so w y ch k o m ­ p le tó w . W sz y stk ie s k o n tro lo w a n o szczegółow o. N ie z n alez io n o je d n a k ż a d n e j p o szu ­ k iw a n e j k sią ż k i, g d y ż d o w ia d u ją c się o p rz e p ro w a d z o n e j r e w iz ji I r m le r a w te ren ie· u s u n ą łe m k w e stio n o w a n e k sią ż k i z a b ie r a ją c je do b iu ra Żw . Pol. w N iem czech , k tó re m ie ściło się n a p a r te rz e i p o ło ży łem je n a sz a fie w zgl. n a p a ra p e c ie o k ie n n y m . S tą d b o w iem n a jsz y b c ie j d o c ie ra ły „p o d s trz e c h y ”, gd y ż p rz y c h o d zą c y do b iu ra in te re s a n c i c z e k a ją c n a z a ła tw ie n ie s p ra w y z a g lą d a li do n ich . O d d a w a liśm y je im n a w łasn o ść. N a nieszczęście w d n iu re w iz ji k ie ro w n ik Zw . P o l. p. W o jc iec h o w sk i p rz e b y w a ł w B e rlin ie i w ta k ic h s p ra w a c h ja go zastę p o w ałem . P o s k o ń cz o n e j re w iz ji n a p ię trz e zeszli do b iu r a Zw . P ol. n a p a r te rz e ch cąc ro z m a w ia ć z p. W o jciech o w sk im , p o niew aż, n ie był o b ecn y , p y ta li o zastę p c ę. C ho d ziło im o p o d p is a n ie p ro to k ó łu , i t u w ła ś n ie s p o strz e g li k sią ż k i le żące lu z e m n a sza fie i p a ra p e c ie . Z a in te re s o w a li się n im i i sp o ­ strz e g li, że są m ię d z y n im i k sią ż k i „ n ie b ez p ie cz n e ”. O ile p a m ię ta m b y ła ta m P la c ó w k a P r u s a . W ów czas p o s ta n o w ili p rz e p ro w a d z ić re w iz ję w s z a fa c h z n a jd u ją c y c h się w b iu ­ rz e Zw . Pol. (nie w ia d o m o czy d ecy zję tę po w zięli p o o d k ry c iu k s ią ż e k le ż ąc y c h n a szafie, czy te ż z ty m z a m ia re m p rzy szli). Z a ż ą d a li o tw a rc ia szafy , w k tó re j z n a jd o ­ w a ła się c ała k o re s p o n d e n c ja i a k ta . O św ia d c z y łem im , że n ie s te ty n ie p o sia d a m k l u ­ cza do te j szafy , g dyż k ie ro w n ik p rzez z a p o m n ie n ie m i ic h n ie d o ręczy ł, j a n a to m ia s t z a m k u i k łó d k i n ie ro z b iję , o ile chcą, m o g ę to uczy n ić n a ich o d p o w ie d zialn o ść . Po d łu g ic h ro z w a ż a n ia c h o d s tą p ili od sw eg o ż ą d a n ia i s p isa li p ro to k ó ł, k tó ry m ia łe m p o d p isać . P rz e c z y ta w sz y p ro to k ó ł o d m ó w iłem p o d p isu , g dyż sfo rm o w a n o go ta k , że w y n ik a ło z nieg o , iż k sią ż k i z n alez io n o w b ib lio te c e p rz y g o to w a n e j do w y m ia n y w t e ­ re n ie . D o p iero po p o d p is a n iu d ru g ie g o p ro to k ó łu , w k tó ry m zazn aczo n o , g dzie te k sią ż k i się z n a jd o w a ły i że n ie są w y p o ż y cz a n e, p ro to k ó ł p o d p is a łe m ” (In fo rm a c ja p is e m n a z 6 IX 1962 w p o s ia d a n iu au to ra ).

w sz y s tk ie k s ią ż k i z re g a łó w do ju ż p o ło ż o n y c h n a stó ł k s ią ż e k z b ib lio te k i. G d y p o ­ n o w n ie z w ró c iłe m u w a g ę, że k sią ż k i z re g a łó w n ie n a le ż ą do b ib lio te k i, o św iad c z y ł m i p . T o r k le r jesz c z e raz, że m u szą z b a d a ć w sz y s tk ie k sią ż k i, z n a jd u ją c e się w b iu rz e , leży to b o w ie m w in te re s ie ich i n a sz y m o ra z p o ro z u m ie n iu p o ls k o -n ie m ie c k im , by w sz y s tk ie k sią ż k i z a w ie ra ją c e u je m n ą tre ś ć o n a ro d z ie i p a ń s tw ie n ie m ie c k im u su n ąć . G d y ju ż p o w y b ie ra n o w sz y s tk ie k s ią ż k i z re g a łó w , p r z y s tą p ił p. T o r k le r do szafy , w k tó re j d o ln e j części z n a jd u je s ię b ib lio te k a i z a ż ą d a ł o tw a rc ia g ó rn e j części szafy. O św ia d c z y łe m p. T o rk le ro w i, że w g ó rn e j części sz a fy z n a j d u ją się a k ta b iu ro w e . P a n T o r k le r o b s ta ł p rz y ż ą d a n iu sw o im o tw o rz e n ia szafy . G d y p o w ie d ziałe m , że n ie m a k lu c z y do te j sza fy , tw ie rd z ił p. T o r k le r, że m u s z ę sza fę o tw o rz y ć . P o n o w n ie o św iad c z y łe m p. T o rk le ro w i, że n ie m o g ę sza fy o tw o rzy ć, g d y ż n ie m a m k lu czy ,

a g w a łto w n ie n ie o tw ie ra m , w o b e c te g o p ro siłe m o z a c z e k a n ie n a p o w ró t p. W o jc ie ­

c h o w sk ieg o . N a m o je o św iad c z en ie c d p o w ie d z ia ł p. T o r k le r, że w o b ec te g o b ęd ą m u s ie li sz a fę zap ieczęto w ać. N a stę p n ie p y ta ł m n ie p . Ir m le r, g d zie jeszcze m a m y k sią ż k i. N im zd o ła łem dać o d p o w ied ź, p. I r m le r w sz e d ł do p rz y le g łe g o p o k o ju , gdzie z a u w a ż y ł n a m a ły m re g a łik u k ilk a k siąż e k , k tó re od ra z u d o łą c zy ł do w sz y s tk ic h in n y c h k siąż e k . P rz y s tą p ili te ra z w tró jk ę (Irm le r, T o r k le r i n ie z n a n y P a n ) do p rz e ­ g lą d u k siąż e k . K siąż k i, k tó re w y d a ły się p o d e jrz a n e o d k ła d a li, ro b ią c p rz y ty m s w o je u w a g i, n a p rz y k ła d p rz y k siąż c e K o p e r n ik . S e h e n S ie m a l, a u s d ie se m M a n n

w ill m a n e in e n P o le n m a c h e n , n ic h t n u r das, a b e r a u c h d e n V it S tw o s e ig n e n sich d ie P o len an , das is t d o ch K le p th o m a n ie . G d y n a p o tk a ł p. I r m le r n a 11 e g ze m p la rz y

ś p ie w n ik a P ie śn i n a r o d o w e , w o je n n e , o b o zo w e i lu d o w e , a n a p ie rw sz e j s tro n ie z n a j­ d o w a ł się h y m n P o ls k i J e s z c z e P o lsk a n ie zg in ę ła z ro b ił ta k ą u w a g ę: W a r u m h a lte n

S ie d iese a lte n L ie d e rb ü c h e r. G d y się p y ta łe m , a co m a m y z n im i ro b ić, czy je sp alić,

o d p o w ie d z ia ł n a to Ir m le r: Ja, w o lle n S ie d e n n w a r te n bis die P o le n k o m m e n . G dy ju ż k o ń czo n o p rz e g lą d k siąż e k , z w ró c ił p. I r m le r u w a g ę n a s to ją c ą p rz e d n im szafę, p y ta ją c się, co w te j sza fie s ię z n a jd u je . G d y o d p o w ie d ziałe m , że w sza fie z n a jd u ją s ię p rz y b o ry s p o rto w e , p ro s ił p. I r m le r o o tw o rz e n ie te jż e szafy . G d y u rz ę d n ik Z w ią ­ z k u P o la k ó w p. D o r s z 45 sza fę o tw o rz y ł, zaw o ła ł p. I r m le r ra d o s n y m gło sem : Da sin d

ja a u c h n o ch B ü c h e r d r in i od ra z u zaczął p rz e g lą d a ć z n a jd u ją c e s ię w te j sza fie k s ią ż ­

k i. G d y zau w a ż y ł, że w k s ią ż k a c h z n a jd u ją się ja k ie ś d e d y k a c je o św iad czy ł p. I r m le r: D as s c h e in e n j a P re is e z u sein i z a ż ą d a ł w y ja ś n ie n ia . W y ja śn ie n ie do ty c h k s ią ż e k d a ł u rz ę d n ik p. D orsz, w fo r m ie o św iad c z en ia, że są to n a g ro d y w y z n ac z o n e za d o b re w y n ik i w sp o rc ie, k tó re m ia ły b y ć w y d a n e p o d czas ś w ię ta s p o rto w e g o w T rzc ia n ie . S p e c ja ln ą u w a g ę z w ró c ił p. I r m le r n a k s ią ż k ę p cd ty tu łe m K s ią ż k a o P olsce ro b ią c ta k ą u w a g ę: S e h e n S ie m a l an , a u f d e r e r s te n S e ite g le ic h „Jeszcze P o lsk a n ie z g i­

n ę ła ". W as m e in e n Sie, w e n n m a n b e i d e n D e u tsc h e n in P o le n d ie N a tio n a lh y m n e f i n d e n w ü rd e , m a n w ü r d e sie g le ic h (die D e u tsc h e n ) v e r h a fte n . P r z y p rz e g lą d a n iu

k s ią ż k i K sią żę J ó z e f P o n ia to w s k i n ie z n a n y m i P a n p rz e c z y ta ł p. Ir m le ro w i k ilk a z d ań z te j k sią ż k i tłu m a c z ą c n a ję z y k n ie m ie ck i, z k tó ry c h je d n o z d a n ie b rz m ia ło m n ie j w ię c e j ta k : D ie D e u tsc h e n m o r d e te n u n d b r a n n te n H ä u se r ab. P o p rz e c z y ta n iu teg o z d a n ia o d ezw ał się p. I r m le r m ó w ią c : S o e tw a s g ib t m a n n o c h als e r s te n P re is d ieses

O ift, d e r C y b in s k i m u ss s o fo rt m it, a b e r H e r r T o r k le r das is t Ih r e S ache.

P r z e g lą d a ją c d alsze k sią ż k i n a p o tk a ł p. I r m le r n a k ilk a e g z e m p la rz y „ K u ltu r w e h r” w y d a n e w r. 34 i 35. C zy n ił ta k ą u w a g ę : I s t d e n n das m ö g lic h , a lles In te r v e n tio n e n ,

u n d so e tw a s w ird m a s s e n h a ft g e d r u c k t u n d u n te r das V o lk v e r te ilt. Da w e r d e ich b e s ti m m t a u ch d r in ste h e n . S e h e n S ie sich das m a l an, sogar d ie N a m e n s in d a n g e ­ g e b en , d a s is t d och d ie r e in s te H e tze rei. H a b e n S ie n o c h m e h r d a vo n ? D ie m ü s s e n

45 D o rsz M ik o ła j (1901 — ок. 1940) działacz p o lsk i n a P o w iślu , (zob. T. O r a c k i ,

sich e r.g e stellt w e r d e n , u n d w ir m ü s s e n das s o fo rt n a c h B e r lin w e ite r g e b e n . N a ty m

się re w iz ja sk o ń cz y ła . K siąż k i w y d a ją c e s ię w tre ś c i p o d e jrz a n e , z a p a k o w a n o do k a r to n u i z a b ra n o , w rę c z a ją c m i sp is z a b ra n y c h k siąż e k . P r z y o d e jśc iu z w ró c ił się p . I r m le r do T o r k le ra te m i s ło w am i: H ie r h a b e n w ir e in e n g u te n F a n g g e m a ch t. P r z y ją ł:

P o d a ł:

S ztu m , d n ia 9 s ie r p n ia 1937.

O dpis

B ei d e r R ev isio n d e r B ü c h e re i in B ü ro des P o le n b u n d e s a m 6. 8. 37 sin d vo n d e r S ta a ts p o liz e i z u r N a c h p rü fu n g m itg e n o m m e n w o rd e n :

I. 1. V e rfa ss e r R o m a n R ola, H e n r y k D ą b ro w ski; 2. B ib lio te k a P rz e w o d n ik a K a to ­ lic k ie g o ; 3. B e r n a r d C h rz a n o w s k i, P o z n a ń ; 4. K a zim ierz B u czk o w sk i, K ra k ó w ; 5. K a ro l G ó rsk i, T o r u ń ; 6. K a z im ie rz K o n a rsk i, W a rsza w a ; 7. W acław G ąsio ro w sk i, H u ra g a n , to m I; 8. W a c ła w G ą sio ro w s k i, H u ra g a n , to m II ; 9. T a d e u sz N a jd e r , M ik o ła j K o p e r ­

n i k 4*; 10. W a c ła w S ie ro sz e w sk i, M a r sz a łe k J ó z e f P iłs u d s k i; 11. F e lik s K o n e cz n y , D zieje Ś lą s k a ; 12. W ło d zim ierz D z w o n k o w sk i, P o r tr e ty d z ie jó w ; 13. L u c ja n R y d el, D zieje P o lsk i. II. 1. K a s p e r W o jn a r, Z m a r tw y c h w s ta n ie P o lsk i, j e j p rze szło ść i w a r u n k i. R o z w ó j p rzy szło śc i; 2. C e c y lia N ie w iad o m sk a , L e g e n d y i p o d a n ia i o b r a zk i h is to ­ r y c z n e ; 3. P a m ię c i k ró la c zy n u ; 4. P o lsk a i P o la cy; 5. W ła d y sła w Ł ęg a, Z ie m ia M a l- b o rska ; 6. P o lsk a ; 7. Z y g m u n t Z a le sk i, K r o n ik a m ia s ta P o zn a n ia ; 8. V e rb a n d d e r N a ­ tio n a le n M in d e r h e ite n im D e u tsc h e n R e ic h , 7 E x e m p la re des J a h r e s 1934, 3 E x e m p la re

des J a h r e s 1935; 9. F u n d u s z S z k o ln ic tw a P o lsk ie g o za g ra n icą , 3 egz.; 10. S k a łk o w sk i,

K sią ż ę J ó ze f; 11. E x e m p la re des L ie d e rb u c h e s P ie śn i n a ro d o w e , w o je n n e , o b o zo w e, lu d o w e 47.

{— ) T o r k le r S tu h m , d e n 6. A u g u st 1937

Z a zgodność o d p isu z o ry g in a łe m : 4a

S z tu m , 10 sie r p n ia 1937 M a ria n C y b iń s k i, u r z ę d n ik Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c z e c h — O k rę g Z ie m i M a l­ b o r sk ie j p o d a je p rze b ie g p rze słu c h a n ia w la n d r a tu rz e w d n iu 6 sierp n ia 1937 w sp ra

-4(5 W z b io ra c h O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń sk ie g o w O lszty n ie z n a j­ d u je się p o d sy g n . 14353 id e n ty c z n a p o z y c ja : N a y d e r T a d e u sz , M ik o ła j K o p e r n ik

1473— 1543, L w ó w 1933. N a k ła d e m P a ń s tw o w e g o W y d a w n ic tw a K siąż e k S z k o ln y c h 16°,

ss. 29, ilu s tr. B ib lio te k a Szk o ły P o w sz e c h n e j. K siąż e cz k a t a m a p ie rw o tn ą p ie c z ą tk ę : „ B ib lio te k a W ro c ła w sk ie g o T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o ”. T a k ą s a m ą b ro s z u rk ę p o c h o ­ dzącą z b ib lio te k p o lsk ic h n a P o g ra n ic z u i K a sz u b a c h p o s ia d a d y r. W iM B P w K o sz a ­ lin ie , A le k sa n d e r M ajo rek .

41 C zęść z z a k w e s tio n o w a n y c h k siąż e k n a P o w iślu zw ró co n o , o czym św iad c z y

n a s tę p u ją c a n o ta tk a , z a ty tu ło w a n a : „C zę ścio w y z w r o t za b ra n y c h po d cza s r e w iz ji w b i­

b lio te c e Z. P. w N. w S z tu m ie n a P o w iślu . J a k in fo rm o w a liśm y w p o ło w ie s ie rp n ia

u rz ę d n ic y ta jn e j p o lic ji (gestapo) p rz e p ro w a d z ili w sp ó ln ie z p o w ia to w y m ra d c ą sz k o l­ n y m p. Ir m le re m re w iz je za z a k a z a n y m i w N iem czech k s ią ż k a m i w b ib lio te c e Z w ią z ­ k u P o la k ó w w S z tu m ie n a P o w iślu . R e w iz ja d a ła w y n ik n e g a ty w n y , je d n a k w n a ­ s tę p s tw ie je j z a b ra n o z u r N a c h p r ü fu n g cały sze re g in n y c h k s ią ż e k , k tó re d o ty ch czas n ie b y ły k w e stio n o w a n e .

O b ecn ie 7 k siąż e k w ów czas k w e stio n o w a n y c h zw ró co n o , m .in . o p isy m ia s t p o lsk ic h i dzieło W ac ła w a S ie ro sz ew sk ie g o , p t. M a r sz a łe k J. P iłsu d s k i. P o z a ty m o d d a n o ró w ­ n ież og ó łem 10 e g z e m p la rz y „ K u ltu r w e h r” z l a t 1934/35.

D alszy s ze re g k siąż e k z b ib lio te k i Z. P . w N. w S z tu m ie , w ty m H e n ry k a S ie n ­ k ie w ic z a Z a c h le b e m i F u n d u s z s z k o ln ic tw a p o lskieg o za g ra n ic ą z a b ra n y c h w w y n ik u r e w iz ji s ie rp n io w e j z u r N a c h p r ü fu n g d o ty c h c z a s n ie zw ró c o n o ” (N aró d , 1937, n r 237).

w ie k s ią ż e k z a k w e s tio n o w a n y c h w cza sie r e w iz ji d o k o n a n e j w ty m ż e d n iu w b iu r z e Z w ią z k u P o la kó w . P r z e s łu c h a n ie p r o w a d z ił u r z ę d n ik p o lic ji T o r k le r .

K o p .: A A N , K R P K w i d z y n s y g n . 24a k . 202— 204.

P ro to k ó ł

P a n M a ria n C y b iń sk i, u rz ę d n ik Z w ią z k u P o la k ó w w N iem czech T. z. O k rę g u Z iem i M a lb o rsk ie j, p o d a je do p ro to k ó łu co n a s tę p u je :

D n ia 6 s ie r p n ia 1937 r., p rz y c h o d zą c j a k z w y k le do b iu r a z a u w a ż y łe m , że trz e c h n ie z n a n y c h m i p a n ó w p rz e p ro w a d z a re w iz je tu te js z e j b ib lio te k i.

W ró ciw szy po p rz e rw ie o b ia d o w e j do b iu ra , o św iad c z y ł m i p. P o ta rz y ń s k i, u rz ę ­ d n ik Zw . P o la k ó w w N iem czech T. z., ż eb y m s ię o godz. 15,15 u p. M a r te n s a w L a n d r a - tu r z e w s p ra w ie k sią ż e k p o d ty tu łe m K sią ż ę J ó z e f i K s ią ż k a o P olsce, zgłosił.

W o zn aczo n y m c zasie zg ło siłem się u p. M a rte n s a . Z e w z g lęd u n a n ie o b e cn o ść p. M a rte n s a , u rz ę d n ic z k a z p rz e d p o k o ju p . M a r te n s a z a p ro w a d z iła m n ie do in n e g o p o k o ju i p ro s iła m n ie tu z aczek ać, a ż do p rz y b y c ia p. M a rte n s a .

P o u p ły w ie k ilk u m in u t p o p ro s ił m n ie je d e n z ty c h trz e c h p a n ó w , k tó rz y p o ­ p rz e d n io w n a sz e j b ib lio te c e re w iz ję p rz e p ro w a d z a li, do in n e g o p o k o ju . P o w y ż e j w y ­ m ie n io n y p a n z n a jd o w a ł się w to w a rz y stw ie p. M a rte n s a i je d n e j p a n i z m a sz y n ą do p is a n ia .

T u ż p rz e d w e jśc ie m do p o k o ju z a p y ta łe m się n ie z n an e g o m i jeszcze n a z w is k ie m p a n a o p o w ó d m eg o z a w e z w an ia . Ó w p a n o d p o w ie d z ia ł m i k ró tk o : Z a ra z się p a n d ow ie, gd y ż po to P a n a t u p o p ro siłe m . P o p rz e d s ta w ie n iu się w p o k o ju , m o im z d a n ie m s a la o b ra d L a n d ra tu r y , p rz y s tą p ił p. T o r k le r do z a d a w a n ia p y ta ń i s p isa n ia p ro to ­ kó łu . C ałość p o d a je w p rz y b liż e n iu ja k n a s tę p u je :

W p ie rw s p isa ł p. T o r k le r m o je p e rs o n a lia :

M a ria n C y b iń sk i, u ro d z iłe m się 6. 7. 1910 r. w P o z n a n iu . M ój o jciec n a z y w a ł się A n to n i C y b iń sk i, m o ja m a tk a n a z y w a ła się M a r ty n a C y b iń sk a z d o m u W id e ra . P o u k o ń c z e n iu szk o ły p o w sz e c h n ej w H in d e n b u rg u O /S, g im n a z ju m m a te m a ty c z n o -p r z y ­ ro d n iczeg o w K a to w ic a c h i d w u le tn ie g o stu d iu m , w la ta c h 1934— 1936, w C e n tra ln y m In s ty tu c ie W y ch o w a n ia F izy czn eg o w W arsz a w ie, z o sta łe m w y sła n y p rz e z Ś w ia to w y Z w ią z e k P o la k ó w z Z a g ra n ic y w W arsz a w ie do C e n tra li Z w ią z k ó w P o la k ó w w N iem ­ czech T. z. w B e rlin ie . B y ło to m n ie j w ię ce j w czasie O lim p ia d y . S tą d z o sta łe m n a ­ ty c h m ia s t w y sła n y do O lszty n a i ta m po d w u ty g o d n io w y m z a z n a jo m ie n iu s ię z c ało ­ k s z ta łte m p ra c y w y c h o w a n ia fizy czn eg o i s p o rtu n a D zieln icę IV , z o sta łe m w y s ła n y do S z tu m u , b y p rz e ją ć p ra c ę w y c h o w a n ia fizy czn eg o n a O k rę g Z iem i M a lb o rsk ie j.

P o s p is a n iu p o w y ższeg o z w ró c ił m i p. T o r k le r p ro to k ó la r n ie s p is a n ą n a s tę p u ją c ą u w a g ę: Z a z n a cz a m P a n u , że d a lsz y p rz e b ie g o d p o w ie d zi P a n a m u s i być w ia ro g o d n y . P . T o r k le r: A w ięc P a n m ia ł z a m ia r, po o d b y c iu się im p re z y s p o rto w e j d n ia 6. 6. 37 r. w m y śl p rz e w id zian e g o p u n k tu w p ro g ra m ie , ro z d a ć m ię d z y zw y cięzcó w p o szcze­ g ó ln y c h k o n k u re n c ji sp o rto w y c h i w y c h o w a n ia fizy czn eg o n ie k tó re k sią ż k i ja k o n a ­ g ro d y ?

P o w ie d z ia łem : „ T a k ” .

P . T o r k le r: P rz e c z y ta ł P a n p o p rz e d n io w sz y s tk ie k siąż k i? P o w ie d z ia łem : „N ie” .

P . T o rk le r: J a k m oże ju ż P a n u w ia d o m o , po d z isiejsz y m p rz e jrz e n iu ty c h k s ią ż e k , k tó r e b y ły p rz e zn a c zo n e ja k o n a g ro d y n a d zień p ie rw s z y c h Ig rz y s k S p o rto w y c h O k rę ­ g u Z iem i M a lb o rsk ie j, k tó re g o z ak a z je s t P a n u n a d a l n ie z n a n y , n a tr a filiś m y n a d w ie k sią ż k i p t. K sią ż ę J ó z e f i K s ią ż k a o P olsce, k tó ry c h tre ś ć żeśm y z a k w e s tio n o w a li i z te ­ go w zg lęd u z a b ra li. T re ś ć ty c h k s ią ż e k je s t p o d o b n a do tru c iz n y i p o d b u rz a n ia i d la te g o

rz e cz y te m u s z ą b y ć ra z n a re sz c ie w y ru g o w a n e i w y k o rz e n io n e ( v e r n ic h te t u n d a u s g e ­

ro tte t). P a n o w ie p o w in n i w W aszy m in te re s ie w sz y s tk ie s w o je k sią ż k i p rz e d p u szc z e ­

n ie m ich w o b ieg p rz e jrz e ć , b y p rz e z to n a m zaoszczędzić n ie p o trz e b n ą ro b o tę i t r a c e ­ n ie czasu . J a k P a n m ógł, je ż e li P a n tw ie rd z i, że P a n ż a d n e j k sią ż k i n ie p rz e c z y ta ł, p rz y z n a ć te j k siąż c e p ie rw sz e , ta m te j d ru g ie itd ., m iejsce.

O d p o w ie d z ia łe m : T re ś ć ty c h k s ią ż e k , ja k p o p rz e d n io zaz n a c zy łe m je s t m i n ie z n a n a . W p rz y z n a w a n iu k o le jn o śc i p o szczeg ó ln y m k sią ż k o m ja k o n a g ró d n ie k ie ro w a łe m s ię w ię c ich tre ś c ią , ra c z e j w y g lą d e m z e w n ę trz n y m . T e k sią ż k i, k tó ry c h w y g lą d w y d a ­ w a ł m i s ię w ię ce j r e p re z e n ta c y jn y o trz y m a ły z n a n ą P a n u k o le jn o ś ć ja k o n a g ro d y . A w ię c d e c y d u ją c ą ro lę w p rz y z n a w a n iu p o szc z eg ó ln ej k siąż c e to lu b in n e m ie jsce o d g ry w a ł ty lk o w y g lą d z e w n ę trz n y .

N a stę p n ie w y w ią z a ła się d y s k u s ja n a te m a t K sią ż k a o P olsce, w czasje k tó re j z w ró c iłe m p. T o rk le ro w i u w a g ę, że p r y w a tn ie p o s ia d a m też ta k o w ą , o fia ro w a n ą m i p rz e z Ś w ia to w y Z w ią z e k P o la k ó w z Z a g ra n ic y w W arsz a w ie, ja k o p o d a ru n e k i u p o ­ m in e k p o s k o ń c z e n iu m eg o s tu d iu m w C e n tra ln y m In s ty tu c ie W y c h o w a n ia F izy czn eg o ,

i d la te g o u w a ż a m , że k s ią ż k a t a n ie m o że p o sia d a ć z łe j tre ści.

P . T o r k le r: M im o że P a n tę k s ią ż k ę p o s ia d a w w a liz ce z a m k n ię te j, to n ie w o ln o P a n u ż a d n y c h ta k o w y c h rz e cz y p o siad a ć , i d la te g o m u s i P a n tę k s ią ż k ę n a ty c h m ia s t o d d ać i to n a rę c e p . M a rte n s a . J e ż e li z o sta n ie s tw ie rd z o n e , że o w a k s ią ż k a n ie p o s ia d a s p rz e c z n e j tre ś c i z id e o lo g ią o b ecn eg o p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o , to n a ty c h m ia s t j ą się P a n u zw ró ci.

C zy m o że m i P a n p o w ie d zieć , s k ą d t e k s ią ż k i p o c h o d zą i k to je s p ro w a d z ił? I czy s p e c ja ln ie z o sta ły zam ó w io n e. P o w ie d z ia łe m : W sz y stk ie k s ią ż k i p rz e zn a c zo n e d la n a g ró d n ie z o sta ły s p e c ja ln ie s p ro w a d z o n e , gd y ż z n a jd o w a ły s ię w b iu rz e . K to je s p ro w a d z ił i s k ą d p o c h o d zą, te g o n ie w ie m . O w e w s z y s tk ie k s ią ż k i o trz y m a łe m od p . P ie tr z a k a , k tó r y b y ł w te d y jeszcze k ie ro w n ik ie m Z w . P o la k ó w n a O k rę g Z iem i M a lb o rsk ie j w S z tu m ie , a o b e cn ie je s t k ie ro w n ik ie m Z w . P o la k ó w n a D zieln icę IV. w O lszty n ie.

P . T o r k le r: N ie ch P a n so b ie c ały p ro to k ó ł p rz e c z y ta i p o d p isze, zaś k s ią ż k i, k tó r e z o s ta ły d z isiaj s k o n fis k o w a n e , b ę d ą z w ró c o n e i to ty lk o te , k tó ry c h tre ś ć b ęd zie w p o rz ą d k u (e in w a n d fre i).

P . C y b iń sk i: P o p rz y b y c iu do d o m u stw ie r d z iłe m , że n ie p o sia d a m k s ią ż k i p t. K sią ż k a

ό P olsce, ja k ty lk o k s ią ż k ę p t. J ó z e f P iłs u d s k i tw ó rc a N ie p o d le g łe j P o lsk i. To, że tę

k s ią ż k ę m ia łe m n a m y ś li p o d czas d y s k u s ji n a d k s ią ż k ą p t. K s ią ż k a o P o lsce, w y n ik a ze w p is u , k tó ry je s t u m ie szc z o n y n a s tro n ie ty tu ło w e j w e w n ę tr z n e j te j k s ią ż k i, p rz e z Ś w ia to w y Z w ią z e k P o la k ó w z Z a g ra n ic y w W a rsz a w ie z p o d p is e m p. d y r e k to r a L e ­ n a rto w ic z a , i ja k o t a k ą n a ty c h m ia s t d o rę c z y łe m ją p. M a rte n s o w i po to, b y po s tw ie r ­ d z en iu p ro to k ó łu m eg o sp isa n e g o z p. T o rk le re m i ze w p ise m w te j k siąż c e u m ie śc ił p o n iż e j m eg o p o d p isu n a p ro to k ó le o d p o w ie d n ie s p ro sto w a n ie d o ty c z ąc e k s ią ż e k p o d ty tu łe m K s ią ż k a o P o lsce i k s ią ż k a J ó z e f P iłs u d s k i tw ó rc a N ie p o d le g łe j P o lsk i. P o ­ n iż e j te g o d o d a tk o w e g o p ro to k ó łu p o m ięd zy p. M a r te n s e m i m n ą się z n o w u p o d p i­ sa łe m . P r z y ją ł: P o d a ł: S z tu m , d n ia 10 s ie r p n ia 1937 r . 48 48 O d n o śn ie d o r e w iz ji b ib lio te k p o ls k ic h n a P o w iś lu in fo r m u je p o n a d to f r a g m e n t p is m a k o n s u la R P w K w id z y n ie z 25 IX 1937 r. n r 297-a-5/6 do A m b a sa d y P o ls k ie j w B e rlin ie d o ty cząceg o p rz e śla d o w a n ia m n ie jsz o śc i p o ls k ie j:

„1. D n ia 6 s ie r p n ia 1937 p rz e p ro w a d z iła t a j n a p o lic ja re w iz ję b ib lio te k i p o lsk ie j w S z tu m ie . R e w iz ję tę ro z sze rz o n o n a c ałe b iu ro Z w ią z k u P o la k ó w . W w y n ik u te jż e