Grygier, Tadeusz
"Jahrbuch der Albertus-Universität
zu Königsberg" (Pr.), Wyd. Göttinger
Arbeitskreis Kitzingen (Main)
Würzburg, rok 1951-1957 (tom I-VII) :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 44-48
o d e r ob e tw a B e e in f lu s s u n g s v e r s u c h e r v o n A u s s e n s te h e n d e n v o r g e n o m m e n w o r d e n sin d .
3. D ie E in r e is e s ta a ts p o ln is c h e r L e h r e r d a r f u n te r k e in e n U m s tä n d e n v o r e r fo lg te r Z u la s s u n g der S c h u le e r fo lg e n , fü r die e r b e s tim m t ist. Z u s tä n d ig fü r die E r te ilu n g der E in r e is e e r la u b n is d a r f n u r d er b e tr e ffe n d e R e g ié r u n g s - s p r ä s id e n t n a c h v o r h e r ig e r A n h ö r u n g d es in F r a g e k o m m e n d e n L a n d ra ts se in . D a g e g e n m u s s d ie b ish e r ü b lic h e G e n e h m ig u n g der E in r e is e e r la u b n is s e ite n s d e s B e r lin e r P o liz e ip r ä s id e n te n in F o r tfa ll k o m m e n .
4. D ie staatsip oln iscih en L e h r e r h a b e n sich je g lic h e r B e tä tig u n g im ö f f e n t li c h e n u n d V e r e in s le b e n z u e n th a lte n , in s b e s o n d e r e is t e s ih n e n u n te r s a g t ir g e n d w e lc h e n U n te r r ic h t zu e r te ile n , d e r ü b er d e n R a h m en d es L e h r p la n s d er V o lk s s c h u le h in a u s g e h t. B e i Z u w id e r h a n d lu n g e n m u s s s o fo r tig e E n tz ie h u n g d er L e h r e r e r la u b n is u n d A u s w e is u n g e r fo lg e n .
5. L e h r k r ä fte n , d ie in e in e m u n m itte lb a r e n V e r h ä ltn is zur p o ln is c h e n A r m e e s te h e n , is t d ie Z u la s s u n g zu v e r w e h r e n .
D ie se M a ssn a h m e n , d ie , w ie s c h o n g e s a g t, d e n Z w e c k h a b e n s o lle n , d ie g r ö b ste n M is s s tä n d e sofort a b z u s te lle n , s in d le d ig lic h fü r e in e Ü b e r g a n g s z e it g e d a c h t, b is du rch e in e g e s e tz lic h e R e g e lu n g s e it e n s des R e ic h e s R fie s o g e n a n - n te g r o sse L ö s u n g e r fo lg t. D ie W id e r s tä n d e d er p r e u s s is c h e n B e h ö r d e n g e g e n e in R e ic h s r a h m e n g e s e tz w e r d e n v o r a lle m m it d e m H in w e is a u f d ie V e r s c h ie d e n h e it d er L a g e in d e n e in z e ln e n M in d e r h e its g e b ie te n b e g r ü n d e t. W ir h a b e n b e r e its in Z iffe r 1 /d er E in le itu n g d a r a u f h in g e w ie s e n , d a ss d ie se B e g r ü n d u n g n ic h t s tic h h a lt ig ist. D e r a n s'icih r ic h tig e G ru n d sa tz: „ M in d e r h e it ist, w e r w i l l ” m u s s s e in e s je tz ig e n C h a ra k ter s e n tk le id e t w e r d e n , d er e in e U m fä ls c h u n g in d e m S in n e b e d e u te t: M in d e r h e it ist, w e n d ie p o ln is c h e P r o p a g a n d a e r p r e s s t. D ie A b le g u n g e in e s k la r e n B e k e n n t n is s e s der Z u g e h ö r ig k e it zu m p o ln is c h e n V o lk s tu m a u f der G r u n d la g e e in e s N aidom alk atasters
m u s s a u c h d e n G e d a n k e n d e r k u lt u r e lle n S e lb se r w a iltu n g u n d V e r p f lic h t u n g v e r w ir k lic h e n , w e n n d a s P o le n tu m b e h a u p te t, a ls p r o le ta r is c h e M in d e r h e it e in e so lc h e R e g e lu n g n ic h t tr a g e n zu k ö n n e n . E s k o m m t ja d a b ei w e n ig e r a u f d ;e B e s c h a ffu n g der G e ld m itte l fü r d ie S c h u le n an, d ie ja a u ch je tz t aus d en p o ln is c h e n S t a a t s k a s s e n f ü e s s e n , s o n d e r n a u f d e n Z w a n g zu m e in d e u tig e n V o lk s tu m b e k e n n tn is , o h n e d a ss die B e r e c h tig u n g a u f n a tio n a le
u n d k u ltu r e lle S e lb s t e r h a it u n g ü b e r h a u p t n ic h t a n e r k a n n t w e r d e n k an n .
Z A P) SHI BIBLIOGRAFICZNE
J A H R B U C H D E R A L B E R T U S -U N I V E R S I T Ä T Z U K Ö N IG S B E R G (Pr.) W yd . G ö ttin g e r A r b e its k r e is K itz ia g e n (M ain) W ü rzb u rg . Roik 1951-1957 (to m I -V II).
W y d a w n ic tw o to, za ło ż o n e p rz ez F r y d e r y k a H o ffm a n n a , je st je d n y m z lic z n y c h w y d a w n ic t w n ie m ie c k ie g o rew izjo m izm u n a u k o w e g o , o r g a n iz o w a n e g o w N ie m ie c k ie j R e p u b lic e F e d e r a ln e j. O g ó ln ie zn a n e są n a u c e p o l sk ie j „ O s tfo r s c h u n g ” z a c h o d n io -n ie m ie c k ic h h is to r y k ó w czy ziom ik ostw , stą d n ie o n ic h b ę d ę s z c z e g ó ło w o i n f o r m o w a ł 1). W y d a je się, że n a d d w o m a s p r a w a m i tr ze b a się z a sta n o w ić . P o p ie r w sz e : n a d n aszą r e p lik ą n a R o c z n ik i, k tó r y c h o b ję to ś ć z la t 1951 — 1957 w y n o s i p r z e szło 2.500 stro n d ru k u , n ie lic z ą c d u że j ilo ś c i z e s z y tó w d o d a tk o w y c h ; d ru g a sp r a w a , to k o n ie c z n o ś ć o m ó w ie n ia z a w a r to ś c i „ O s tp r e u s s e n b la tt”, o r g a n u z io m k c s tw a p r u s k o -w sc h o d n i ego, tak jaik to d la „ U n se r O b e r s c h le sć e n ” u c z y n ił K . J o ń ca 2). O ls z ty ń sk i o śr o d e k w in n y in te r e s o w a ć p r z ed e w s z y s tk im n ie m ie c k ie o śro d k i p o lit y c z n o - n a u k o w e w G e ty n d z e , H a m b u r g u , w L e e r oraz w7 G e l
s e n k ir c h e n .
S c h a r a k te r y z o w a n ie z a w a r to ś c i sie d m iu to m ó w R o c z n ik ó w w k r ó tk ie j n o ta tc e b ib lio g r a fic z n e j je s t n ie m o ż liw o ś c ią . N a je d n ą g e n e r a ln ą sp ra w ę
b A J. K a m iń sk i: F o r m y o r g a n iz a c y jn e n ie m ie c k ie g o r e w iz jc n iz m u n a u k o w e g o ; F. H . G e n tz s n : „ O s tfo r s c h u n g ” za ch o d n io - n ie m ie c k ic h h i s to r y k ó w ; A. L ic z b a ń sk a : O rg a n iz a c je p r z e s ie d le ń c ó w n ie m ie c k ic h . — P r z e g lą d Z a c h o d n i 1954 nr 7/8, 1956 nr 3/4. 1957 n r 1.
*) K . J o ń ca : P r o b le m y h is to r y c z n e G ó rn eg o Ś lą s k a na ła m a ch z a c h o d n io - n iem ied k ieigo „Uinser O b er su h le s ie n ” w r. 1956. P r z e g lą d Z a ch o d n i 1957 n r 1, s. 147 — 153.
c h c ia łb y m je d n a k z w r ó c ić u w a g ę — w y d a w n ic tw o to z a jm u je się n ie ty lk o sp r a w a m i K r ó le w c a i P ru s W sch o d n ich . S ię g a do ca łeg o k o m p le k s u z a g a d n ie ń E u ro p y ś r o d k o w o -w s c h o d n ie j. D la te g o o b ok sta łe j b ib lio g r a fii, d o ty c z ą c e j te r e n ó w w s c h o d n ic h (pro w7 a dz on ej p rzez H er b e rta M arzian a),
z n a ja u ją się p r o b le m y p a ń s tw i n a r o d ó w le ż ą c y c h w d o rz ec zu D u n a ju . (D ie D o n a u n a tio n e n un d ih r s ta a tlic h e s Z u s a m m e n le b e n , o p r a c o w a n e p r z ez F r y d e r y k a H erza).
O szeroki,m z a się g u z a in te r e s o w a ń G ö ttin g er A r b e its k r e is św ia d c z y np. ic h a r c h iw u m p r a so w e, k tó r e o b e jm u je n ie ty lk o p rasę n ie m ie c k ą , ale i p a ń s tw śr o d k o w o - i w s c h o d n io -e u r o p e js k ic h . I ta k zn a jd u ją się tam k o m p le t y 62 p o ls k ic h d z ie n n ik ó w <z te g o 12 p o lsk ie j e m ig r a cji), 24 c z e sk ic h (w ty m 4 c z e sk ie j e m ig r a cji). D ą ż n o ść do s tw o rz en ia o k r e ślo n e g o p o lit y c z n e g o o śro d k a n ie m ie c k ie g o sy g n a liz u ją w k a ż d y m to m ie poizycje d o ty c z ą c e s y tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j k a ż d e g o r o k u oraz s ta ła o b s e r w a c ja n a jc z u ls z e g o b a r o m e tr u m ię d z y n a r o d o w e j p o lity k i, t. zin. g r a n ic y na O d rze i N y s ie . D la ilu s tr a c ji teg o z a g a d n ie n ia p r z y to cz ę p arę stw ie r d z e ń R o c z n ik ó w , k tó r e n ie są z ja w is k a m i o d o s o b n io n y m i, a k tó r e są r ó w n ie ż p e w n e go r o d z a ju p r o g r a m e m p o lity c z n y m d la o śro d k a w L e e r 3).
P r z e d s ta w ię p a r ę tez p ro f, dr H a n sa K o ch a i H erb erta M a r z ia n a 4). W y c h o d z ą orni z z a ło ż en ia , że p ie r w sz y a ta k n a lin ię Odra — N y sa p r z e p r o w a d z ili na k o n fe r e n c ji m o s k ie w s k ie j w io s n ą 1947 r. M a rs ch a ll i B e v in , w y s u w a j ą c tezę, „że N ie m c o m n a le ż y z a p e w n ić b a zę w y ż y w ie n io w ą p rzez o d d a n ie czę śc i r o ln ic z y c h N ie m ie c W sc h o d n ic h ”. 21. X . 1949 r. B u n d e s r e g ie r u n g z a p o c z ą tk o w a ł n o w y o k res w s w e j p o lity c e , tzw . „ b ew eg te, d ip lo m a tis c h e R in g e n um d ie W ie d e r v e r e in ig u n g ”. N a s tę p n y m , tr z e c im e le m e n te m p o lity k i z a c h c d n io -n ie r n ie c k ie j, to sto s u n e k do w s p ó ln o ty e u r o p e j s k ie j (D ie E u r o p ä isch e N a tio n ). O tóż s tw ie r d z a ją on i, że N ie m c y na rzecz tej id ei n ie p o ś w ię c ą O dry i N y s y . „ D ies, g a n z klar, u rb i et orbi, h e r a u szu stelilen g e h ö r t zu d en A u fg a b e n d es G ö ttin g e r A r b e its k r e is e s ”. S tą d w N ie m c z e c h z a ch o d n ic h k a ż d e m ia s to P r u s W chodm ich p o sia d a s w e g o p a tro n a (P a ten a m t). T ak i P a te n a m t dla O lszty n a , np . z n a jd u je się w G e lse n k ir c h e n . Z d r u g ie j je d n a k str o n y stw ie rd za ją , ż e n ie is t n ie j e ż a d n a z a sa d n ic z a sp rz e cz n o ść m iędizy in te r e s e m n ie m ie c k im a „ p r a w id ło w o ” r o zu m ia n ą m y ślą eu r o p e jsk ą . Co w ię c e j, n ie m ie c k a m y ś l p a ń s t w o w a i e u r o p e jsk a w z a je m n ie się u z u p e łn ia ją . Z a sa d n ic zy m zaś p u n k te m z b liż e n ia się Itych d w u sta n o w is k je s t c ią g ło ść — p r a w n a p rzez sto s o w a n ie : z a k a z u a n e k s ji, ss /m o c k r e ś le r is , p r a w a do o jc o w iz n y , k a r y za z b r o d n ie p r z e c iw k o lu d zk o ści.
T a g e n e r a ln a c h a r a k te r y sty k a , św ia d c z ą c a o w y r a ź n e j te n d e n c ji o ż y w ie n ia b y łe g o o śro d k a pań stw o w o - tw ó r c z e g o K r ó le w c a w c a le n ie je st z a tu sz o w a n a fa k te m u m ie sz c z e n ia w R o c zn ik a c h m a s y m o n o g r a fii, n o ta te k , w s p o m n ie ń , p r a c m a te r ia ło w y c h z za k resu : a r c h e o lo g ii, n u m iz m a ty k i, te o lo g ii, m u z y k i, filo z o fii, filo lo g ii, p ra w a m ięd zy n a r o d o w e g o , stu d ió w a r c h i w a ln y c h , h isto r ii, p o lity k i. R ó w n o c z e śn ie Rogoźniki sta ły się g łó w n y m w a r sz ta te m p r a c in fo r m a c y jn y c h ; p r o w a d zi się sy s te m a ty c z n ą b ib lio g r a fię i n o ta tk i r e c e n z y jn e lite r a tu r y d o ty c z ą ce j te r e n ó w w s c h o d n ic h , k ie d y ś b ę d ą c y c h p o d za b o r em n ie m ie ck im .
J e s z c z e je d n ą r o lę s p e łn ia ją R o c zn ik i — są o rg a n em , w k tó r y m u m ie s z cza s ię sp u ś c iz n ę n a u k o w ą n ie ż y ją c y c h już p r o fe so ró w b. U n iw e r s y te tu K r ó le w ie c k i eg o , oraz p u b lik u je się b ie ż ą c e p r a c e b. p r o fe s o r ó w i stu d e n tó w t e g o ż u n iw e r s y te tu .
W y r y w k o w o p o d a m te m a ty k ę , k tó ra o b e jm u ją R o czn ik i. B e r th o ld B a u - s ta e d t u m ie ś c ił sz k ic o H en ry k u v. P la u e n (t. II), H e lm u t M o te k a t r y su je ż y c ie in te le k tu a ln e K r ó le w c a w o k r e sie b ie d e r m e ie r o w s k im . J o a c h im v. B ra u n s ta le o m a w ia (w tom ach II i V II) z a k r es p ra c G ö ttin g e r A r b e its k r e is z la t 1947— 1952. T om IV o b e jm u je r o zp ra w ę G o tth o ld a R h o d e o p r o b le m a ch d e m o g r a fic z n y c h Ś ro d k o w e j i W sc h o d n iej E u rop y. O m a w ia p a lą c e •") D a s O stip reu ssen b la tt z 7. IV. 1956 zesz. 7 nr 27. P o d s ta w o w y m e le m e n te m d z ia ła n ia o śro d k a w L e e r są d w ie k o n c e p c je . — W y su w a się tezę o p r a w ie k a ż d e g o c zło w ie k a do sw e j o jc o w iz n y (D as R e c h t a u f d ie H eim a t), oraz p r a w o sa m o s ta n o w ie n ia (D as S e lb stb e s tim m u n g s r e c h t). T y m sp o so b em z a m ierza się sto r p e d o w a ć p o s ta n o w ie n ia p o c z d a m sk ie o w y s ie d le n iu N ie m c ó w : p rzy g o to w u je'" się o p in ię p u b lic z n ą d o e w e n - t uh In ego p l eb i s c y t u .
p r o b le m y m ig r a c y jn e ze w s c h o d u n a z a ch ó d i o d w r o tn ie . H e r b e r t K ra u s u s to s u n k o w u je się d o p r o b le m u p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o — m a so w y c h p r z e s ie d le ń j zb r o d n i p r z e c iw k o lu d z k o ś c i. T o m V r. 1955, str o n 401, p o ś w ię c o n y j e s t c a łk o w ic ie I m m a n u e lo w i K a n to w i z o k a z ji 150 r o c z n ic y ś m ie r c i K a n ta . E b e r h a r d t M e n z e l p u b lik u je r o zp ra w y o z a k a z ie a n e k s ji. W a lter H u b a ts c h p r z e d s ta w ia k o r e s p o n d e n c ję G u sta w a A d o lfa z la t 1626 —• 1627. W to m ie V I M ik o ła j v . A r s e n ie w o m a w ia r o s y js k ą r e lig ij n o ść, K u r t F c r s tr e u te r n a w r ó c e n ie G o d y m in a , E d w a rd A n d e r s e n d aje o b r a z e k z ż y c ia k u ltu r a ln e g o K r ó le w c a . W to m ie V II G o ttfr ie d M a rtin
p r z e d sta w ia s to s u n e k n o w c o ze sinej m a te m a ty k i do filo z o f ii K a n ta , F r y d e r y k H o ssb a ch r o z w ó j i z m ia n y sk tr u k tu r a ln o - o r g a n iz a c y jn e n a c z e ln e g o d o w ó d z tw a a r m ii p r u s k ie j w la ta c h 1655 — 1918, J o a c h im v. B r a u n o m a w ia 10-letn iią d z ia ła ln o ś ć G ö ttin g e r A r b e its k r e is .
T y le u w a g o g ó ln y c h .
P o ru sz ę je s z c z e d w ie s p r a w y s z c z e g ó ło w e , k tó r e, w y d a je się, m u szą , d o c z ek a ć s ię w n a jb liż s z y m c z a s ie o p r a c o w a n ia po-lakiego. C h o d zi tu o o c e n ę s to s u n k u P r u s d o B r a n d e n b u r g ii i P o ls k i. P r z y jm u ją c , że P r u s y z a w s z e p r z e c iw s t a w ia ły B e r lin o w i (B r a n d e n b u r g ii) sw ó j s ta ły o śr o d e k p a ń s tw o w o tw ó r c z y i s t a ły p r z e d a lte r n a ty w ą — a lb o u tr z y m a ć w ła s n e p a ń stw a , a lb o p o d d a ć s ię in n e m u p a ń s t w u (alb o B e r lin o w i, a lb o W a r sz a w ie ). D ru g ą s p r a w ą to o m ó w ie n ie h is to r ii M a zu r i W a rm ii w la ta ch 1945 — 1955. D łu ż e j w ię c z a tr z y m a m się n a d a r ty k u ła m i F ritza T e r v e n a : S t e llu n g u n d B e d e u tu n g d es F i e u s s i sch en E ta ts m in is te r iu m zu r Z e it F r ie d r ic h W ilh e lm I 1713 — 1740 (t. V I, s, 159 — 179), o ra z n a p r a c y R u d o lfa N e u m a n n a : O stp r e u ss e n u n te r p o ln is c h e r V e r w a ltu n g (t. V II, s. 266 — 275).
Fr. T e r v e n w y r a ź n ie p o d k r e ś la , że d o ty c h c z a s o w a h is to r io g r a fia n i e m ie c k a o c e n ia ła a b s clu ty s ty c z m ą k o n c e p c ję u stro ju p a ń s tw a p r u s k ie g o za tw ó r r o d z in y k r ó le w s k ie j i że te n a b s o lu ty z m w y w a r ł w ie lk i w p ły w n a u s tr ó j a d m in is tr a c y jn y p a ń s tw a , a p r z e d e w s z y s t k im n a P r u s y K s i ą ż ę c e 5). D a le j w s z e lk ą o b r o n ę s ta n ó w p r u s k ic h p r z e d c e n tr a liz m e m b e r liń s k im tr a k to w a n o ja k o se p a r a ty z m , k tó r y tr ze b a b y ło c a łk o w ic ie z g n ie ś ć , ja k o p o zo s ta ło ś ć d a w n y c h fe u d a ln y c h c z a s ó w 0). T y m c z a s e m T e r v e n s tw ie r d z a , że ,.św ia d o m o ś ć w ła s n e j tr a d y c ji p a ń s t w o w e j tk w iła w P r u sa c h W sc h o d n ich d łu g o , aż d o X I X w ie k u . D la te g o te ż n ie m o ż n a s t a w ia ć s p r a w y tak . ja k b y B e r lin a b s o lu ty s ty c z n y n a r z u c ił się P ru so m . P r u s y b o w ie m sa m e p o d d a ły sw ą m y ś l B e r lin o w i. W ty m l e ż y p o d s ta w a c ią g ło ś c i tr a d y c ji p a ń s tw a k r z y ż a c k ie g o ” 7). B łą d s z k o ły : S c h in d le r a (A c ta B o r u ss ic a ) p o le g a ł n a ty m , że w a k ta c h ty c h u w y d a t n ia ł a b s o lu ty s ty c z n ą a d m in is tr a c ję , je j p o z o s ta ło ś ć a k to w ą , n e g liż u j ą c c a łk o w ic ie p o z o sta łą a d m in is tr a c ję d a w n ą , u w a ż a ją c ją za z a m ie r a ją c e g a łę z ie . T y m c z a s e m ta d a w n a a d m in is tr a c ja ż y ła , w p ły w a ło w d a ls z y m c ią g u n a ż y c ie P ru s K s ią ż ę c y c h i n a p r a w ia ła b łę d y c e n tr a li s ty c z n e j a d m in is tr a c ji b e r liń s k ie j. S z c z e g ó ln ie la ta 1710 — 1740 są la ta m : w a lk i s ta n ó w p r u s k ic h z c e n t r a liz m e m b e r liń s k im n a w e t z je g o s y m b o le m — k o r o n a c ją w 1701 r. w K r ó le w c u . T e r v e n p o d k r e ś la , że „ zn a jo m o ść E r le u ie r te s P r e u s s e n je s t k o n ie c z n ą , b y p r z e c iw s ta w ić się je d n o s tr o n n o śc i A c ta B o r u s s ic a ” 8).
C a ły w ię c sp ó r T e r v e n a — n a w e t sz e rz e j — G ö ttin g e r A r b e its k r e is z d o ty c h c z a s o w y m s ta n o w is k ie m h is to r io g r a fii i p o lit y k i n ie m ie c k ie j w o b e c P r u s W sc h o d n ic h p r z y b ie r a sz e r o k i z a s ię g . G ö ttin g e r A r b e its k r e is je s t w ię c n ie ty lk o o r g a n e m n ie m ie c k ie g o r e w iz jo n iz m u n a u k o w e g o , a le i gru p ą w a lc z ą c ą o p o z y c ję p o lity c z n ą w o b e c n y c h N ie m c z e c h , g ru p ą , k tó ra ch ce u d o w o d n ić , że o d s u n ię c ie p r u s k ie g o o śr o d k a p a ń s t w o w e g o o d p o lity c z n e g o
5) J a h r b u c h t. V I, s. 159
') T a k na te s p r a w y p a tr z a ła sz k o ła S e h m o lle r a , zob. E. R. U d e r sta e d t, D ie O s tp r e u s s is c h e K a m m e r v e r w a ltu n g . I h r e U n te r b e h ö r d e n u n d L o k a lo r g a n e u n te r F r ie d r ic h W ilh e lm I. u n d F r ie d r ic h II. K ö n ig s b e r g 1911
J a h r b u ch ... t, V I, s. 160. Zoib. W . H u b a ts c h : K r e u z r itte r s ta a t u n d H o - h e n z o lle m m o n a r c h ie . Z ur F r a g e d er F o r td a u e r d es D e u ts c h e n O rd en s in P r e u s s e n . F estcib rift f. H . R o th fe ls . B e r lin 1951.
J a h r b u c h t. V I, s. 168. Zob. E rleu iertes ’ P r e u s s e n , w y d . L ilie n th a l K r ó le w ie c 1724. S ta n o w is k o z w o le n n ik ó w P o ls k i z n a la zło s w ó j w y r a z w „ V e r te id ig te s P r e u s s e n . G r a v a m e n ü b e r d ie k ö n ig lic h e W ü rd e v e n P r e u s s e n . K ö n ig s b e r g 1703”, w y s tę p u ją c y c h p r z e c iw k o k o r o n a c ji H o h e n - iZoHlemna w K r ó le w c u .
k ie r o w n ic tw a R zeszą N ie m ie c k ą , n e g liż o w a n ie P r u s W sc h o d n ich (K rólew ca),, je s t z a ła m a n ie m c ią g ło śc i tr a d y c ji p a ń s tw o w e j N ie m ie c. Ż e zaś je szc z e d z isia j z n a c zn a cz ę ść p o lity k ó w i lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j p a tr z y na P r u s y W sch o d n ie o b o ję tn ie , te m u d a ł w y r a z p o śre d n io B . S c h u m a c h e r w r. 1953. S tw ie r d z a on, że d a w n e sta re p o k o le n ie P r u s W sch o d n ich m u s i n a te r e n ie N ientieckliej R e p u b lik i F e d e r a ln e j s z c z e g ó ln ie w a lc z y ć z b łę d n y m s ta n o w is k ie m z n a c zn ej czę śc i lu d n o ś c i w o b e c P r u s W sch o d n ich , a p r z ed e w s z y s t k im p r z y c ią g n ą ć m ło d z ie ż, k tó ra tr a ci co ra z b a r d z iej ja k ie k o lw ie k p r z y w ią z a n ia d o m ie js c a s w e g o p o c h o d z e n ia 9).
W y d a je się, że p rzy o m a w ia n iu d z ia ła ln o ś c i G ö ttin g er A r b e itsk r e is , p rzy r o z s z y fr o w y w a n iu jeg o w s p ó łp r a c o w n ik ó w te j d ru g iej — w ew m ętrzn o - n ie m ie c k ie j — str o n y n ie b ę d z ie m o żn a p o m in ą ć.
J a k ju ż w y ż e j za zn a cz y łe m , R o c z n ik i i G ö ttin g e r A r b e its k r e is w ie le m ie js c a p o ś w ię c a ją s y tu a c ji M azu r i W a rm ii w la ta c h 1945 — 1955. R u d o lf N e u m a n n j e s t je d n y m z ty ch , k tó ry sp e c ja liz u je się w z a k r e s ie b a d a n ia sta n u z ie m d a w n ie j w c h o d z ą c y c h w sk ła d p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o 10). N ie b ę d ę p o le m iz o w a ł ze stw ie r d z e n ia m i R. N e u m a n n a , p o d k r e ś lę je d n a k fa k t, że d y s k u sja z a u to r e m b ę d z ie u tr u d n io n a , g d y ż j e s t to p r z e c iw n ik s ilą c y s ię n a o b ie k ty w n o ś ć . Co w ię c e j r e w iz jo n is ty c z n e a k c e n ty w o a le n ie u m n ie j sza ją w a r to ś c i p ra cy . Z a s y g n a liz u ję je d n a k z a g a d n ie n ia , k tó r e a u to r p o r u sz y ł, a k tó r e m o g ą n a s na n ie u c z u lić . O tóż, mimo-, że m y p o s ia d a m y b a z ę m a te r ia ło w ą do h is to r ii P o ls k i Lu-do-wej, o k a z u je się, że p r z e c iw n ik o r ie n tu je s ię d o s ta te c z n ie w , n a s zy c h p r o b le m a ch . O sią g n ą ł on to p rzez sz c z e g ó ło w ą k o n fr o n ta c ję w y p o w ie d z i c z o ło w y c h n a s zy c h p o lity k ó w , d z ia ła c z y sp o łe c z n y c h i g o sp o d a r cz y c h . S z e ro k a a n a liza p r a sy r ó w n ie ż d o s ta r c zy ła w ie le m aie-riału . T ak sarno k o r z y s ta ł z m a te r ia łó w z e b ra n y ch p rzez
p r z y je ż d ż a ją c y c h z P o ls k i do N ie m ie c . W ty m w z g lę d z ie o k a z u je się n ie s ły c h a n a w a r to ś ć m a te r ia łó w k r o n ik a r sk ic h (z a c h o d n io -n ie m ie c k a a r c h i w is ty k a o k r e ś la to ja k o „ Z e itg e s c h ic h tlic h e S a m m lu n g e n ”) n ). P ie r w s z y m p r o b le m e m — to r o zw ó j p o lsk ie j a d m in is tr a c ji; a u to r o g r a n ic z y ł się r a c z e j je d n a k ty lk o d o a n a liz y p o d zia łu 'a d m in is tr a c y jn e g o 12). Z a g a d n ie n ia lu d n o ś c io w e , sz c z e g ó ln ie o sa d n icz e są z g ru b sza p r z e d s ta w io n e ilu s tr a c ja m i tzw . „ d z ik ie g o ” i z o rg a n iz o w a n e g o o sa d n ic tw a . A r ty k u ły p ro f. K ie łc z e w - s k ie j z w r ó c iły u w a g ę a u to ra na is t o t n y p r o b le m n a sz y c h m ia st. S z c z e g ó l n ie p o d k r e ś la a u to r n a szą a k c ję r e p o lo n iz a c y jn ą , a z d r u g ie j s tr o n y „ b iern y op ór lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j” . Z b y t je d n a k p ro sto — n a c jo n a lis ty c z n ie — o c e n ia te n opór. N a z a k o ń c z e n ie c h c ia łb y m z w r ó c ić u w a g ę n a c h a r a k te r y s ty c zn ą o c e n ę n a sze j p o lity k i g o sp o d a r c z e j p rzez au tora — otóż u w a ża on, że is to tn ą p r z y c z y n ą u p a d k u g o sp o d a r cz e g o m ia st, b y ło „ n ie słu s z n e k o m a s o w a n ie m a ły c h p r z e d s ię b io r s tw w w ię k s z e ” .
R o z m ia ry R o c zn ik ó w , z a w a rta w n ie j p r o b le m a ty k a , zm u sza o śr o d e k o ls z ty ń s k i o r a z o śr o d e k k a lin in g r a d z k i do w z m o ż e n ia w y s iłk u n a u k o w e g o , k tó r y m ó g łb y p r z e c iw w a ż y ć sz a lę n a n a s zą stro n ę. W y d a je się, że a n a liz a R o c z n ik ó w w in n a b y ć p u n k te m w y j ś c ia k o n ie c z n e j w s p ó łp r a c y n a u k o w e j O ls zty n a z K a lin in g r a d e m , w s p ó ln e g o .u ło ż e n ia p ro g ra m u b a d a w c z e g o , je ś li n ie c h c e m y p o w tó r z y ć w y p a d k u z o k r e su m ię d z y w o je n n e g o , że p o lsk a
8) B r u n o S c h u m a ch er , A u s d er G e s c h ic h te O stp r e u ss en s. L e er 1953, s. 5, 12. S tw ie r d z a on, że trzeb a szy b k o d zia ła ć, g d y ż „zaczyn a się w N ie m c z e c h i za g r a n ic ą f a łs z y w ie o c e n ia ć P r u s y W sch o d n ie, s z c z e g ó ln ie ty c z y się to n a s z e j m ło d z ie ż y ”.
10) R u d o lf N e u m a n n : O stp r e u ss en u n ter fr e m d e r V e r w a ltu n g . J a h r b u ch t. V II, s. 266 — 275. R u d o lf N e u m a n n : O stp r e u ssen u n te r p o ln is c h e r u n d s o w je tis c h e r V e r w a ltu n g . F r a n k fu r t — B e r lin . 1955 X V . s. 112, 1 m ap a. N e u m a n n R., R .P. R o eh lin : D ie W ir ts c h a ft P o le n s v o n 1945 —
1952 D e u ts c h e s I n s titu t fü r W ir ts c h a fts fc r s c h u n g . B e r lin 1956. P r a c e w ty-m w z g lę d z ie p ro w a d zą : I n s titu t fü r K o n ju n k tu r fo r s c h u n g w B e r lin ie oraz P r e z y d iu m G o ttfr ie d H er d e r — F c r sc h u n g sr a t. To o s ta tn ie z a p la n o w a ło se r ię o p r a c o w a ń pt.: O std e u ts c h la n d u n ter fr e m d e r V e r w a ltu n g 1945 — 1955. P ie r w s z y to m tej se r ii to w ła ś n ie p raca R u d o lfa N e u m a n n a .
u ) W p o ls k ie j słu ż b ie a r c h iw a ln e j s p e łn ia ją tę r e łę tzw . k r o n ik i r eg io n u .
x?) A u to r n ie zna praw iie z u p e łn ie p r o b le m ó w w e w n ę tr z n o - a d m in is tr a
c y jn y c h , p o c z ą w s z y o d tw o r z e n ia się sa m o r zu tn y c h K o m ite tó w O b y w a te ls k ic h , sa m o r z ą d u te r y to r ia ln e g o , tw o r z e n ia się a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j i p r z e jm o w a n ia w ła d z y n a d te re n e m p r zez tę o sta tn ią .
n a u k a h is to r y c z n a n a B r a c k m a n n o w s k ie „ D e u ts c h la n d u n d P o le n ” z d o ła ła o d p o w ie d z ie ć ty lk o n ik łą r e c e n z ją , m ia s t r e p lik ą , w z g lę d n ie , je ż e li n ie c h c e m y p o w tó r z y ć z a P a u k s z tą , ż e „ je d y n y p r o g r a m w sp r a w ie Z iem O d z y s k a n y c h is t n ie j e ty lk o w r e w iz j o n is t y can y oh in s t y t u t a c h n a u k o w y c h N ie m ie c Z a c h o d n ic h ” ,s). m G r y g ie r C O N S T A B E L A D E L H E IT : V o r g e s c h i c h t e d e s K u l t u r k a m p f e s * ) . Q u e lle n v e rö ffe n tlic h iu in g . B e r lin 1956 s. 366.
K a żd e w y d a w n ic t w o d o ty c z ą c e je d n e g o z n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń w ż y c iu w e w n ę t r z n y m N ie m ie c X I X w ie k u — w a lk i k u l tu r n e j — ze zro zu m ia ły c h p o w o d ó w z a w s z e in t e r e s u j e h is to r y k a p o lsk ie g o . W a lk a k u ltu rn a je s t w a ż n y m w y d a r z e n ie m w ż y c iu lu d n o ś c i b y łe g o za b o r u p r u s k ie g o , a s z c z e g ó ln ie w a ż n y m w ż y c iu W a rm ii. W p r a w d z ie h isto r ia w a lk i k u ltu r a ej n a
W a rm ii z o sta ła o p r a c o w a n a julż, a le j e s t to o p r a c o w a n ie p r z e s ta r z a łe 1). W o g ó le tr z e b a s tw ie r d z ić , że h is to r ia te g o o k r e su d y s p o n u je b o g a ty m m a te r ia łe m ź r ó d ło w y m . S ą to je d n a k w z a s a d z ie ty lk o r a czej p a m ię tn ik i w s p ó łc z e s n y c h .2) T y m c z a s e m n a jb a rd zie j z a in te r e s o w a n e s tr o n y t e g o sp o ru , o b e jm u ją c e g o p r z e c ie ż n ie ty lk o N ie m c y a le i c a łą ś r o d k o w ą E u ro p ę, p a ń s tw o i K o śc ió ł k a to lic k i n ie u d o s tę p n iły s w y c h akt. P ie r w s z y m i k tó r z y c z ę ś c io w o k o r z y s ta li z a k t p a ń s t w o w y c h to J. H e c k e l3) i E. S c h m id t.4) D la te g o Z a r zą d A r c h iw ó w P a ń s tw o w y c h w N ie m ie c k ie j R e p u b lic e D e m o k r a ty c z n e j p r z y s tą p ił do w y d a w a n ia m a t e r ia łó w ź r ó d ło w y c h z z e s p o łó w a k t o w y c h b y łe g o M in is te r stw a W y zn a ń (K u ltu s m in is te r iu m ) w B e r lin ie , M in is te r s tw a S p r a w W e w n ę tr z n y c h , T a j n e g o G a b in e tu C y w iln e g o (G eh eim er Z iv ilk a b in e tt), U r z ę d u R a d y M in i
s tr ó w (S ta a ts m in is te r iu m ), M in is te r s tw a F in a n s ó w o ra z r ó ż n y c h z b io r ó w p o z o s ta ły c h p o c e s a r z u W ilh e lm ie I a ta k ż e m in is tr a c h M u h le rz e i F a łk u .
W y d a w n ic tw o ź r ó d ło w e p o z w a la w ię c n a g łę b s z e s p o jr z e n ie w m o ty w y w a lk i k u ltu r n e i r o z ja śn ia n ie k tó r e p r o b le m y . M o ty w e m w y d a w n ic tw a je s t teza, ż e w a lk a p ań sitw a p r u s k i e j o z K o ś c io łe m r o zp o cz ęła się z ch w ilą , g d y p o s ta n o w ie n ia so b o ru w a ty k a ń s k ie g o s p o w o d o w a ły p r z e n ie s ie n ie się w e w n ę tr z n e j w a łk i k o ś c ie ln e j n a n a u c z y c ie li, b ę d ą c y c h r ó w n o c z e ś n ie u r z ę d n i k a m i p a ń s tw o w y m i. E k s k o m u n ik i na n a u c z y c ie li w y d a w a n e p rzez K o śc ió ł na ■starokatolik ów p o tr a k to w a n o ja k o w k r a c z a n ie K o śc io ła w k o m p e te n c ję p a ń s tw a . W y d a w n ic tw o s ta r a ło s ię tę te z ę u d o k u m e n to w a ć . W ty m je d n a k o g r a n ic z e n iu tk w i b łą d w y d a w n ic t w a , k tó r e s ta je się je d n o s tr o n n e i u p ra szcza p r o b le m a ty k ę sp oru . W w y d a w n ic t w ie z n a jd z ie m y w ie le m a te r ia łó w do h is to r ii b. zab oru p r u s k ie g o , ż e w s p o m n ę c h o ć b y r a p o r t p r e z e sa r e j e n c j i g d a ń s k ie j, k tó r y m e l d u je, że K a s z u b i łączą w o j n ę fr a n c u s k o -n ie m ie c k ą w r. 1870 z r o z p o c z y n a ją cą się w a lk ą z K o ś c io łe m k a to lic k im . W w y n ik u teg o z b ie g u o k o licz n o ś ci w z r a s t a łv w ś r ó d tej lu d n o ś c i s y m p a tie d la F r a n c ji, ż y c z e n ia jej z w y c ię s tw a , k t ó r e b y ło b y r ó w n o c z e s n y m z w y c ię s t w e m K o ś c io ła k a to lic k ie g o n a d K o śc io łe m e w a n g e lic k im . D a le j z n a jd u ją się w w y d a w n ic t w ie w a ż n e m a te r ia ły do h i
s t e r ii w a lk i k u ltu r n e j n a Ś lą sk u ,
N a s je d n a k in te r e s u je p r z ed e w s z y s tk im s y tu a c ja na W a rm ii, ty m b a r d z ie j, że b e z p ś r e d n ia p r z y c z y n a w a lk i p a ń s tw a p r u s k ie g o z K o ś c io łe m w y s z ła z W a rm ii. B p w a r m iń s k i K reim en tz n a jo s tr z e j w y s t ą p ił w ty m sp o rze , co sp o w o d o w a ło np. b a rd zo d a le k o id ą c y k o m e n ta r z P ro v d n z ia l-S c ib u l-K o lle g iu m w K r ó le w c u . T r a k to w a ło o n o w y s t ą p ie n ie z 11 lis to p a d a 1870 r. w sp r a w ie o g ło s z e n ia b u lli U n a m S a n c ta m jak o c h ę ć p o d p o r z ą d k o w a n ia w ła d z y ś w ie c k ie j a u t o r y te to w i w ła d z d u c h o w n y c h (s. 85). S ta n o w d sk o b p K r e m e n tz a do sp ra w y d,r W olim am n a oraz d y r e k to r a G im n a z ju m B r a n ie w s k ie g o , u z n a ły k r ó le w ie c k ie
I:j T y g o d n ik Z a c h o d n i. P o z n a ń 17. X I . 1956.
*) K u ltu r k a m p f — w a lk a k u ltu r n a , p r o w a d zo n a p rzez P r u s y z K o śc io łe m k a t o lic k im w o k r e s ie B ism a r c k a .
1) F . D ittrio h : D e r K u ltu r k a m p f im E r m la n d e , B e r lin 1913.
N p . O. B ism a r ck : G e d a n k e n und. E r in n e r u n g e n . B e r lin 1923., W. R e ie h le : Z w is c h e n S t a a t u n d K ir c h e . D a s L e b e n und W irk en d es p r e u s s is c h e n K u ltu s m in is te r s H e in r ic h v. M ü h le r B e r lin 1938; E. Fo er ster: A d a lb e r t F a lk . G o th a 1927.
3) J. H e c k e l: D ie B e ile g u n g des K u ltu r k a m p fe s in P r e u s e n . Z e its c h r ift der S a v ig n y - S t if t u n g fü r R e c h ts g e s c h ic h te . K a n o n . A b t. X I X . t. 50. r. 1930. 4) E. S ch m id t: B is m a r c k s K a m p f m it d e m p o litis c h e n K a th o liz is m u s B e r
