A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA SOCIOLOGIC A 4, 1982
Otto Voigt *
W SPÓŁZAW ODNICTW O I RUCH RACJON ALIZA TORSKI W N IEM IECK IEJ R EPU B LIC E DEM OKRATYCZNEJ**
Niemiecka R epublika D em okratyczna w kroczyła w połowie la t sie-dem dziesiątych w nową fazę rozw iniętego społeczeństw a socjalistycznego będącą etapem stopniowego przejścia do kom unizm u i. Ta orientacja s tra -tegiczna dla NRD uchw alona na IX Zjeździe SED w m aju 1976 r. może być zrealizow ana tylko poprzez aktyw ność ludzi pracy.
Rew olucja socjalistyczna w NRD, tak jak i we w szystkich innych k ra -jach socjalistycznych, udow odniła w sposób przekonujący słuszność teorii M arksa, że w procesie postępujących zm ian społecznych, a przede wszystkim zm ian stosunków produkcyjnych, zm ieniają się także i sam i lu -dzie 2. Istotnym k ry te riu m stopnia dojrzałości socjalistycznych stosunków produkcji jest więc — zgodnie z powyższym — osiągnięty sta n aktyw no-ści tw órczej oraz m asow a inicjatyw a ludzi pracy i kolektyw ów pracow ni-czych na bazie koleżeńskiej w spółpracy i w zajem nej pom ocy w walce o w ysoką w ydajność pracy oraz rozw ój osobowości każdego człowieka.
Twórcze, aktyw ne i św iadom e działanie jest w ynikiem identyfikow a-nia się kolektyw ów pracow niczych z celam i rozw oju społeczeństw a. W raz z utw orzeniem rozw iniętego społeczeństw a socjalistycznego „identyfikacja ta osiąga wysoki stopnień dojrzałości. Z najduje to przekonujący w yraz we w spółzaw odnictw ie socjalistycznym i w ru ch u racjonalizatorskim , k tó re to stanow ią niezbędne cechy nowego ty p u stosunków m iędzyludz-kich w procesie ich św iadom ej i dobrow olnej pracy dla dobra społeczeń-stw a. W spółzawodnictwo socjalistyczne jest poza tym , i przede w szyst-kim , najistotniejszą form ą dem okracji socjalistycznej w zakładach oraz * Dr filozofii, doc. w Zakładzie Socjologii Uniwerysytetu im. Martina Luthera w Halle-W ittenberg.
** Tłumaczenia dokonała B. Gliwińska.
1 Por. Sprawozdanie Kom itetu Centralnego Socjalistycznej Partii Jedności
Nie-miec na IX Zjeździe SED, Berlin 1976, s. 6.
* Por. K. M a r k s , Thesen über Feuerbach, [w:] K. M a i к s, F. E n g e l s ,
kom binatach. Funkcjonow anie pracow ników w charakterze w spółw łaści-cieli i realizow anie obiektyw nych interesów klasy robotniczej zachodzi w socjalistycznym zakładzie pracy, szczególnie w sferze produkcji. Tak więc socjalistyczny zakład produkcji staje się in sty tu cją zarów no p ro d u k -cyjną, ekonom iczno-techniczną, ja k i społeczną, tzn. spełnia on z jednej stro n y funkcję kształtu jącą społeczeństw o, a z drugiej stro n y k sz ta łtu -jącą kolektyw ność i osobowość ludzi pracy. F unkcje te kierow nictw o socjalistycznych zakładów pracy może realizow ać najlepiej i n aje fek ty w -niej w ykorzystując jako in stru m e n t w iodący socjalistyczne współzaw o-dnictw a pracy i organizując je wspólnie z pracow nikam i. P a rtia klasy robotniczej, Socjalistyczna P a rtia Jedności Niemiec (SED), od początku kierow ała sw oją uw agę na ru ch w spółzaw odnictw a socjalistycznego przede w szystkim dlatego, że stanow i on ważny czynnik społeczny w szybkiej budow ie socjalistycznego i kom unistycznego społeczeństw a. W program ie SED napisano: „SED w yraża swoje poparcie socjalistycznem u w spółza-w odnictspółza-w u pracy jako spółza-w yrazospółza-w i tspółza-wórczego udziału m as pracujących w dziele budow y rozw iniętego społeczeństw a socjalistycznego. Uosabia ono w wysokim stopniu wiodącą rolę klasy robotniczej i jej odpow ie-dzialność za w szechstronne um acnianie socjalistycznego państw a. W spół-zawodnictwo socjalistyczne nastaw ione jest na w ypełnianie i przekracza-nie narodow ych planów gospodarczych, które m ają decydujące znaczeprzekracza-nie dla polepszenia w arunków pracy i życia oraz efektyw ności p ro d u k cji” 3
1. ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNE.! WSPÖLNOTY PRACY I WSPÓŁZAWODNICTWA
Proces pow staw ania socjalistycznego w spółzaw odnictw a pracy jest ści-śle zw iązany z pew ną kategorią, która zajm uje decydujące m iejsce we współżyciu ludzi w u stro ju socjalistycznym , a m ianowicie z socjalistycz-ną kolektyw nością. J a k wiadomo, socjalistyczne w spółzaw odnictwo pracy w yraża now y stosunek członków społeczeństw a socjalistycznego do p ra -cy. Ten nowy stosunek do pracy w ynika z socjalistycznych stosunków własności środków produkcji. P raca w socjalizm ie, będąca źródłem bo-gactw a społecznego i stanow iąca decydującą sferę rozw oju osobowości, przynosi rów nież pracow nikom głębokie zadowolenie z faktu, że wnoszą korzyści dla społeczeństw a. Dopiero w w arunkach socjalistycznych „m a-sy otrzy m u ją praw dziw ą możliwość rozw ijania przedsiębiorczości, w spół-zaw odnictw a i śm iałych in icja ty w ” 4. M arksistow sko-leninow ska
socjolo-* Program SED, Berlin 1976, s. 35—36.
4 W. I. L e n i n , Wie soll man den W e ttbew erb organisieren? [w:] Werke, t. 26, Berlin 1961, s. 405.
gia utrzym uje, że c h a ra k te r pracy jest podstaw ow ym czynnikiem d e te r-m inującyr-m stosunek człowieka do p r a c y 5. W pojęciu c h a ra k te ru pracy w yrażona jest „dialektyczna jedność treści i społecznych form p ra c y ” .
Z b rak u możliwości zajęcia się tu bliżej poszczególnym i aspektam i ch a ra k te ru pracy należy jednak podkreślić, że społeczno-ekonom iczna istota pracy, treść i form y kooperacji pracy nie mogą być oddzielone od socjalistycznego w spółzaw odnictw a i ru ch u racjonalizatorskiego. Jakość stosunków m iędzy ludźm i oraz poszczególnym i grupam i roboczym i w pro -cesie pracy przejaw ia się przede w szystkim w społecznej form ie koope-racji pracy. Jeżeli odpowiada w yobrażeniu o socjalistycznych celach i za-chow aniach, wówczas stosunki te w yrażają socjalistyczną kolektywność. P raca jest św iadom ą, tw órczą działalnością w ram ach kolektyw ów robo-czych, badaw czych i kierow niczych m ającą na celu planow e i efektyw ne rozw iązanie zadań społecznych zw iązanych z ekonom icznym , naukow o- -technicznym i społecznym postępem 6.
Socjalistyczna praca zespołowa jako „praw idłow y w ynik rozw oju cjalistycznych stosunków produkcji, now oczesnych sił w ytw órczych i cjalistycznej świadomości ludzi p ra c y ” jest m ożliw a tylko w ram ach socjalistycznego w spółzaw odnictw a p r a c y 7. Jeżeli naw et tendencja do p ra -cy zespołowej jest charak tery sty czn a dla działalności naukow ej i tech-nicznej to dopiero w socjalistycznej pracy zespołowej przezwyciężona została typow a dla kapitalizm u ryw alizacja i konkurencja. Dopiero tu ta j mogą w pełni uwidocznić się zdolności jednostek i kolektyw ów , zwielo-krotnić ich siły, poniew aż we w spólnym działaniu stap iają się najbardziej w artościow e idee w szystkich członków kolektyw u. Dzięki tem u stają się m ożliw e do osiągnięcia optym alne rozw iązania zadań w konkretnej sy-tuacji. W ynika z tego, że socjalistyczne w spółzaw odnictw o pracy stanow i „obiektyw ną kategorię socjalistycznego sposobu p ra c y ” 8, oraz n atu raln e i praw idłow e zjaw isko now ych stosunków społecznych. Nie przebiega ono spontanicznie, lecz zgodnie z jego w ew nętrznym i i uznanym i praw idło-wościami jest organizow ane oraz kierow ane w sposób św iadom y i plano-wy. We w spółzaw odnictw ie odzw ierciedla się pozycja każdego pracow ni-ka, jego stosunek do w spółobyw ateli i społeczeństw a. Ogólną podstaw ą do tego jest c h a ra k te r produkcji społecznej polegający na podziale pracy i kooperacji. W łaśnie kooperacja jest tym czynnikiem , k tó ry staw ia p ra -cownika w sposób najbardziej bezpośredni w określoną relację ze
współ-5 Por. Grundlagen der marksistisch-leninistischen Soziologie, Berlin 1977, s. 234, 295—298.
6 Por. Wörterbuch der marxistisch-leninistischen Soziologie, Berlin 1977, s. 204. 7 Ibidem.
obyw atelam i. M arks powiedział na ten tem at: „Form a pracy wielu ludzi, pracujących planow o w tym sam ym lub różnych, ale pow iązanych ze sobą procesach produkcji razem lub obok siebie, nosi nazwę kooperacji” я, a dalej m ówił „o społecznej potencji siły, która rozw ija się, jeżeli wiele rąk w spółpracuje przy tej sam ej, niepodzielnej o p eracji”. Zauw ażył też, że „A b strahując od now ej potęgi sił, która w ynika z połączenia wielu sił w jedną siłę w spólną, sam k o n tak t przy większości prac p ro d u k c y j-nych w ytw arza ryw alizację i sty m u lu je w łasne siły żyw otne [...] które zw iększają indyw idualną w ydajność jed nostki” .
W kooperacyjnym procesie pracy tkw ią także podstaw y współzawo-dnictw a m iędzy poszczególnymi pracow nikam i. W procesie socjalistycz-nej kooperacji pracy w spółzaw odnictwo stało się form ą twórczości ludzi, która w yw iera w pływ na w szystkie aspekty życia społecznego, przede w szystkim na gospodarkę i rozwój socjalistycznej osobowości. A ktyw nie uczestniczyć we w spółzaw odnictw ie to przede w szystkim w ykorzystyw ać w szystkie możliwości, aby uzyskać najw yższą w ydajność pracy, w spo-sób ciągły popraw iać jakość produktów , a zwłaszcza poziom techniczny, ich funkcjonalność i trw ałość. Należy lepiej w ykorzystyw ać środki pro-dukcji, strzec i pom nażać własność narodu, racjonalnie w ykorzystyw ać surow ce, m ateriały, paliw a i energię elektryczną, opierać działanie na zasadzie oszczędności, dążyć do lepszej budow y inw estycji i szybszego u ru -cham iania obiektów produkcyjnych, osiągać popraw ę w transporcie, usłu-gach i n apraw ach oraz — optym alnie w ykorzystyw ać czas pracy.
Socjalistyczne w spółzaw odnictw o p rac y jako w ypróbow ana m etoda osiągania wyższych w skaźników pracy jest jednocześnie jedną z najw yż-szych form dem okracji w społeczeństw ie socjalistycznym . Stanow i ono potw ierdzenie w ysiłków pracow ników w przejm ow aniu odpowiedzialności za kierow anie spraw am i społecznymi. We w spółzaw odnictw ie łączy się aktyw ność w pracy z aktyw nością polityczną i to daje podstaw ę dla w y-sokiej świadomości socjalistycznej z jej nowym i cecham i właściwym i człowiekowi jako budow niczem u socjalizm u i kom unizm u. Socjalistyczny ch a ra k te r pracy, k tó ry m anifestuje się głów nie w rozw oju socjalistycznej pracy zespołowej, w pływ a na pow staw anie potrzeby koleżeńskiej współ-pracy, w zajem nej pomocy, przejm ow ania odpowiedzialności, politycznego zaangażow ania, zdobyw ania wyższych kw alifikacji. W socjalistycznej p ra -cy zespołowej zbierane są doświadczenia, rozw ijane zdolności i cechy ch arak teru , któ re d eterm in u ją także stosunki m iędzyludzkie w innych dziedzinach życia społecznego.
9 K. M a r k s , Das Kapital, [w:] К. M a r k s , F. E n g e l s , Werke, t. 23, Berlin 1962, s. 344, 345.
Założenia socjalistycznego w spółzaw odnictw a pracy jako inicjatyw y m as pracujących polegają na tym 10, że:
1. Społeczeństw o socjalistyczne rozszerza zasadę kooperacji na poziom ogólnospołeczny,
2. Społeczeństw o socjalistyczne w ym aga i um ożliw ia w szechstronny udział pracow ników w kierow aniu i planow aniu gospodarką narodow ą,
3. Socjalistyczne społeczeństw o staw ia sobie za głów ny cel u k ształ-tow anie socjalistycznej osobowości.
W spółzawodnictwo pracy stanow i więc potężną siłę napędow ą rozw o-ju społeczeństw a socjalistycznego. Je st ono podstaw ow ą form ą i m etodą socjalistycznej pracy. Pozw ala odkryw ać niew yczerpane rezerw y sił so-cjalizm u, zaw arte w sam ych pracow nikach. W spółzawodnictwo socjali-styczne dzięki udziałowi pracujących w jego planow aniu i kierow aniu oraz dzięki tem u, że nie odbyw a się w izolacji od innych procesów spo-łecznych, w ykracza poza rozw iązyw anie bezpośrednich zadań p ro dukcyj-nych. Przyczynia się ono w decydujący sposób do rozw oju socjalistycznej osobowości przede w szystkim dlatego, że stanow i w yraz zgodności in te re -sów osobistych i społecznych. Socjalizm pozwala na odkryw anie nowych możliwości rozw oju tw órczych inicjatyw oraz szbkiego w zrostu indyw i-dualnych zdolności i talentów na skalę m asow ą. Poza tym w w arunkach socjalistycznych istnieje zawsze więcej możliwości rozw oju indyw idual-nych zdolności, niż m ogą być one w pełni w ykorzystane przez poszcze-gólne jednostki. Socjalizm tw orzy jednak rów nież ludzi nowego typu, którzy są zdolni do organizow ania kolektyw ów , kierow ania pracą, sty m u -low ania indyw idualnych in icjaty w i tw órczej energii w celu zespołowego rozw iązyw ania otrzym anych zadań. „W szystkim członkom społeczeństw a otw iera (socjalizm — О. V.) możliwość rozw oju zdolności tw órczych, zdo-byw ania wysokiego stopnia wiedzy, w ykorzystyw ania w sposób ak ty w n y dem okratycznych praw i swobód dla rozw oju społeczeństw a i wszech-stronnego rozw ijania w łasnej osobowości” u . Dlatego w łaśnie SED popie-ra „socjalistyczne w spółzaw odnictwo ppopie-racy jako w ypopie-raz twórczego udziału m as pracujących w kształtow aniu rozw iniętego społeczeństw a socjalisty-cznego. W nim ucieleśniona jest wiodąca rola k lasy robotniczej i jej ros-nąca odpowiedzialność za w szechstronne um acnianie socjalistycznego p a ń stw a ” 12.
10 Por. R. S t o l l b e r g , Arbeitssoziologie, cz. III, Lehrbrief Sektion
Wirtschafts-wissenschaften der MUL, Halle 1973, s. 23—24.
11 Program SED, s. 8. 18 Ibidem, s. 35—36.
2. NAJWAŻNIEJSZE ETAPY ROZWOJU SOCJALISTYCZNEGO WSPÔLZAWOD NICTWA PRACY I RUCHU RACJONALIZATORSKIEGO W NRD
H istoria odbudow y w NRD zna wiele w ybitnych inicjatyw pracy. W roku 1945, bezpośrednio po rozbiciu hitlerow skiego faszyzm u przez A rm ię Radziecką, aktyw iści „pierw szej godziny”, w ypróbow ani antyfaszy- ści, rozpoczęli tw orzenie m aterialn y ch i duchow ych podstaw do planow ej odbudow y gospodarki narodow ej k ierując się prześw iadczeniem , że jest to m ożliwe tylko dzięki św iadom ej pracy zw iązanej w owym okresie z osobistym i w yrzeczeniam i i ofiaram i. Na obszarze NRD dokonał się „pod kierow nictw em Socjalistycznej P a rtii Jedności Niemiec podstaw ow y zw rot w historii narodu niem ieckiego, zw rot ku socjalizm ow i” 13. U tw o-rzona została polityczna w ładza klasy robotniczej w ścisłym sojuszu z chło-pami i innym i pracującym i. Dzięki rew olucyjnem u przeobrażeniu stosunków w łasnościow ych w odniesieniu do najw ażniejszych środstosunków pro d u k cji wola i dążenia ludzi pracy do jasnej, pokojowej i bezpiecznej przy -szłości otrzym ały trw ałą podstaw ę. W yzwoliło to z kolei różnorodne in icjatyw y w celu zwiększenia stojącej wówczas na bardzo niskim pozio-mie w ydajności pracy.
W. I. L enin w podobnej sytu acji w 1919 r. napisał: „My wszyscy znam y bardzo dobrze główne przyczyny spadku w ydajności pracy [...] R uiny i zubożenie, zgorzknienie i znużenie w yw ołane przez w ojnę im pe-rialistyczną, choroby i niedożyw ienie. To ostatnie zajm uje z ra c ji swojej
ważności pierw sze m iejsce. Głód, to jest ta przyczyna. A by jednak zlik-widować głód, konieczny jest w zrost w ydajności produkcji zarówno w rolnictw ie, jak i w kom unikacji i przem yśle. P ow staje więc tu swego rodzaju circulus vitiosus: aby podnieść w ydajność produkcji, trzeba u ra -tować się od głodu, aby ratow ać się od głodu, trzeba podnieść w ydajność produkcji. Ja k wiadomo, tego ro dzaju sprzeczności rozw iązuje się w p ra k -tyce przez przerw anie tego circulus vitiosus dzięki zm ianie nastro ju mas, dzięki heroicznej inicjatyw ie poszczególnych grup, które w ram ach takie-go zw rotu nierzadko odgryw ają decydującą ro lę ” u .
Z w rot ten rozpoczął się w Rosji Radzieckiej socjalistycznym w spółza-w odnictspółza-w em pracy spółza-w postaci „subbotnikóspółza-w ” i był kontynuospółza-w any przez ru ch przodow ników pracy. W roku 1935 socjalistyczne w spółzaw odnictwo po zw ycięstw ie socjalistycznych stosunków produkcji w Zw iązku R a-dzieckim nabrało nowego c h a ra k te ru w raz z działalnością now atorską rębacza A leksieja Stachanow a. Ruch racjonalizatorski w ram ach
socjali-18 Ibidem, s. 6—7.
stycznego w spółzaw odnictw a pracy stał się ruchem m asow ym z zadaniem doskonalenia i dalszego rozw ijania now ych technik 1S.
Uznany za istotny i przytoczony przez Lenina zw rot został na te ry -torium NRD ideologicznie przygotow any, zorganizow any i kierow any przez zjednoczoną partię klasy robotniczej. W ykorzystując zdobyte pod przew odnictw em partii bolszewików w Zw iązku Radzieckim doświadcze-nia w rozw ijaniu m asow ej in icjatyw y ludzi pracy zaczął się rozw ijać w 1947 r. ru ch aktyw istów pod hasłem „W ięcej produkow ać — spraw ie-dliw iej dzielić — lepiej żyć” 16, jako zalążek ru ch u w spółzaw odnictw a. W roku 1948 osiągnął on pierw szy stopień, dając podstaw ę do uchw ale-nia planu dw uletniego. W sposób najbardziej w idoczny w ystąpiło to w postaci osiągnięć rębacza w okręgu węglow ym w ęgla kam iennego w Zw ickau, Adolfa Hennecke. Dnia 13 X 1948 r. w ykonał on sw oją nor-mę pracy w 380% i dokonał przez to „rew olucjonizującego osiągnięcia na rzecz w ykonania planu gospodarczego” 17. Nowość w ru c h u aktyw istów , zw anym w tym czasie ruchem Henneckego, polegała na tym , że rozw ijał się on jako ru ch na rzecz przełam ania sta ry c h norm pracy.
Ruch aktyw istów osiągnął szybko szeroki zasięg. W dniu 13 X 1949 r., kiedy to po raz pierw szy w NRD obchodzono Dzień A ktyw istów , mogło już otrzym ać odznaczenie 25 000 aktyw istów . W połowie ro k u 1950 w NRD było już 121 526 aktyw istów . W raz z rozw ojem ru ch u aktyw istów rozw ijał się także bardzo szybko ru c h w spółzaw odnictw a pracy. W lipcu 1949 r. 2695 zakładów z załogą liczącą 580 000 pracow ników uczestniczyło we współzaw odnictw ie 1S.
W roku 1952 K onferencja P a rty jn a SED uchw aliła budow ę podstaw socjalizm u w NRD. Od tego czasu ru ch w sółzaw odnictw a osiągnął nowy, wyższy poziom, w form ie kolektyw nej pracy aktyw istów , k tó ra związana jest z im ieniem jej inicjatora — górnika F ranza F ranika. K olektyw na praca aktyw istów charakteryzow ała się św iadom ą w spółpracą koleżeńską. Dzięki tem u w spółzaw odnictwo pracy nabrało c h a ra k te ru socjalistyczne-go w spółzaw odnictw a, jak zostało to stw ierdzone na II K onferencji P a r- tynej SED, tzn. ukształtow ane zostały w szystkie jego najistotniejsze ce-chy 19.
Pod hasłem : „Jak p racujem y dzisiaj, tak żyjem y ju tr o ”, z ideą, że 15 Por. Geschichte der Kommunistischen Partei der Sowjetunion, Berlin 1973, s. 543 i n.
le Por. S. D o e r n b e r g , Die Geburt eines neuen Deutschland, Berlin 1959,
s. 389 i n. •/
17 Adolf Hennecke — Vorbild eines Aktivisten, [w:] Dokumente der
Sozialisti-schen Einheitspartei Deutschlands, t. 2, Berlin 1950, s. 30 i n.
18 Por. D o e r n b e r g , op. cit., s. 422.
tylko to może być zużyte, co wcześniej pow stało w produkcji, uległ zm ia-nie także bezpośredni cel w spółzaw odnictw a. W centrum nowego współ-zaw odnictw a znalazło się teraz osiągnięcie wyższej organizacji pracy, w prow adzenie now ych technik i obniżenie kosztów w łasnych. W ten spo-sób ru ch now atorski i racjonalizatorski w ram ach socjalistycznego w spół-zaw odnictw a zyskał na znaczeniu.
W roku 1958, na V Zjeżdzie P a rtii SED m ożna było stw ierdzić, że „podstaw y socjalizm u w NRD zostały w swej istocie osiągnięte” 20 i p o -staw iono zadanie „doprow adzenia w następnym okresie socjalizm u w NRD do zw ycięstw a”. We w spółzaw odnictw ie socjalistycznym na plan pierw szy wysunęło się nowe hasło: „Chcemy dzisiaj pracow ać jak socjaliści, abyś-m y abyś-m ogli żyć w sposób socjalistyczny w szczęściu i dobrobycie”. Hasło to oznaczało w zrost w ydajności pracy, popieranie ru ch u now atorskiego, u lep -szanie nowoczesnej techniki, w ykorzystanie w szystkich rezerw i ukształ-tow anie praw dziw ie socjalistycznych stosunków m iędzyludzkich, koleżeń-skiej pomocy i w spółpracy w szystkich pracujących. G łów nym elem entem działalności kierow niczej stało się świadom e i ukierunkow ane poparcie dla ru ch u now atorskiego, poniew aż w ram ach tego ru c h u najlepiej daje się osiągnąć jedność interesów osobistych i społecznych oraz m ożliwe jest optym alne w ykorzystanie pracy społecznej.
Po zw ycięstw ie socjalistycznych stosunków produkcji dokonała się dalsza jakościow a zm iana treści socjalistycznego w spółzaw odnictw a. Od ro k u 1959 rozw ijał się ru c h „B rygad pracy socjalistycznej”, k tó ry zapo-czątkow any został przez m łodzieżową brygadę „Nikolai M am ai” E lektro-chemicznego K om binatu B itterfeld pod hasłem : „Socjalistycznie praco-wać, uczyć się i żyć” . W roku 1959 w gospodarce socjalistycznej w NRD walczyło o ten ty tu ł 59 364 b r y g a d 21. Po zabezpieczniu zachodniej g ra n icy państw a NRD 13 V III 1961 r. ru ch ten przy jął c h a ra k te r m asow y i sk u -piał w 1963 r. 59,3% w szystkich robotników produkcyjnych.
M asowy ru ch w spółzaw odnictw a o ty tu ł „K olektyw pracy socjalistycznej” osiągnął po IV Zjeżdzie SED nowe rozm iary i objął swoim d z ia -łaniem praw ie w szystkich ludzi pracy w NRD. W centrum socjalistycznego w spółzaw odnictw a i ru ch u racjonalizatorskiesocjalistycznego postaw ione zostało ja -ko cel głów ny kształtow anie w szechstronnie rozw iniętej osobowości so: cjalistycznej, poniew aż tylko ona jest zdolna sprostać w szystkim w ym a-ganiom rozw iniętego socjalizm u. W łaśnie socjalistyczne współzaw odnictwo i ruch racjonalizatorski k sz ta łtu ją w szerokim zakresie socjalistyczną osobowość, w yrażając gospodarski sposób m yślenia. Na VII Zjeżdzie SED w 1967 r. jej se k re tarz gen eraln y Erich H onecker podkreślił: „Jednym
20 Protokoll des V. Parteitages der SED, t. 1, Berlin 1959, s. 67. S1 Por. Protokoll des VI. Parteitages der SED, t. 4, Berlin 1963, s. 113.
z najszlachetniejszych celów i jednym z najw iększych osiągnięć społe-czeństw a socjalistycznego jest w szechstronnie rozw inięta osobowość [...] Socjalistyczna osobowość rozw ija się w kolektyw ach pracy, w dążeniu do osiągania wyższych w yników we w spółzaw odnictw ie, w nauce, w spor-cie, w poznaw aniu i przysw ajaniu sobie skarbów k u ltu ry , w uczestni-ctw ie w kierow aniu i planow aniu we w szystkich dziedzinach życia gos-podarczego i społecznego” 22.
W szystkie późniejsze cele socjalistycznego w spółzaw odnictw a aż do dnia dzisiejszego nie zaniechały, celów sform ułow anych przez brygadę m łodzieżową „Nikolai M am ai”, lecz skonkretyzow ały i rozw inęły je.
Szczególnie godny uw agi jest tu ta j fakt, że związki zawodowe rozu-m iały od V III Z jazdu P a rtii coraz lepiej, że nie tylko należy wciągać większość ludzi pracy do w spółzaw odnictw a socjalistycznego, ale podno-sić to w spółzaw odnictw o na coraz w iększy poziom staw iając za cel:
1) oddziaływ anie na rzecz rozw oju osobowości;
2) osiągnięcie m aksym alnego w zrostu w ydajności pracy i wysokiego w zrostu korzyści dla socjalizm u;
3) podniesienie dobrobytu narodu.
Od IX Z jazdu SED w ro k u 1976 treść socjalistycznego w spółzaw odni-ctw a przepojona jest coraz bardziej wym ogam i socjalistycznej intensy-fikacji w celu realizacji głów nych zadań ekonom icznych i społecznych.
3. KILKA UWAG NA TEMAT FUNKCJONOWANIA
SOCJALISTYCZNEGO WSPÓŁZAWODNICTWA
I ZASAD PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI RACJONALIZATORSKIEJ
Ruch socjalistycznego w spółzaw odnictw a jest nierozłącznie zw iązany z nazw iskiem W. I. L enina, k tó ry o d krył istotę socjalistycznego współza-w odnictwspółza-w a oraz współza-w ykazał jego podstawspółza-w owspółza-w e rrż n ic e współza-w porówspółza-w naniu z k api-talistyczną konkurencją. O kreślił też historyczne m iejsce socjalistycznego w spółzaw odnictw a oraz w yjaśnił jego znaczenie dla budow y socjalizm u i kom unizm u. Lenin sform ułow ał rów nież zasady organizacji współzawo-dnictw a, jego kierow ania i perspektyw rozw ojow ych 23. Zasady te zacho-w ują nadal szacho-wą aktualność także dla organizozacho-w ania i kierozacho-w ania socjali-stycznym w spółzaw odnictw em w NRD. N atu raln ie były one i są pod kie-row nictw em SED dalej rozw ijane na w szystkich etapach budow y socja-lizmu i stopniowego przechodzenia do kom unizm u, tzn. stosow ane w od-niesieniu do kon k retn ej sy tu acji historycznej. Zarów no SED jak i
związ-21 Sprawozdanie КС na VIII Zjazd Partii, Berlin 1971, s. 70. *8 L e n i n , Wie soli..., s. 402 i n.
ki zawodowe, p a tro n u jące w spółzaw odnictw u, przykładają najw iększą w a-gę do konk retn ej analizy faktycznego stan u rozw oju współzaw odnictw a. Jednocześnie ich uwaga była i jest skierow ana na to, aby konsekw en-tnie dalej kształtow ać dem okratyczne podstaw y socjalistycznego w spół-zaw odnictw a i usuw ać p rzejaw y biurokratyzm u i form alizm u w organi-zacji w spółzaw odnictw a i kierow aniu nim.
Badania socjologiczne w NRD potw ierdzają, że pracow nicy uw ażają socjalistyczne w spółzaw odnictwo za najbardziej skuteczną form ę spośród w szystkich istniejących w zakładach pracy możliwości udziału w kiero w aniu i planow aniu 24. Stanow i to współczesne potw ierdzenie tezy Lenina, że „zadanie zorganizow ania w spółzaw odnictw a [...] w ym aga urzeczyw i-stnienie centralizm u dem okratycznego” 25. Lenin zw racał się jednak także przeciw ciasnocie um ysłow ej i biurokratyzm ow i w organizacji współza-w odnictwspółza-w a. I ta k pisał już pod koniec 1917 r.: „Trzeba współza-walczyć z współza-w szelki-m i szablonaszelki-m i i próbaszelki-m i ustanow ienia z góry scheszelki-m atów [...] Z deszelki-m okrtycznym i socjalisokrtycznym centralizm em ani szablonowość, ani u stan a-wianie schem atów z góry nie m ają nic wspólnego. Jedność w spraw ach podstaw ow ych, zasadniczych, istotnych nie zostaje naruszona, lecz zostaje zapew niona przez różnorodność szczegółów, właściwości lokalnych, sposo-bów ujęcia spraw y, m etod urzeczyw istnienia k o n tro li” 2e. Leninow skie
zasady kierow ania w spółzaw odnictw em to:
1. Zasada jaw ności prow adzenia w spółzaw odnictw a. 2. Zasada porów nyw alności w yników w spółzaw odnictwa. 3. Zasada pow tarzalności osiągnięć.
Należy zatem pod adresem kierow nictw a w spółzaw odnictw a staw iać w ym agania dotyczące w ym ierności w yników w spółzaw odnictw a i w tym leży bez w ątpienia jeden z najw ażniejszych, a zarazem najtrudniejszych problem ów dobrej organizacji w spółzaw odnictw a. Od porów nyw alności i w ym ierności osiągnięć uczestników w spółzaw odnictw a zależy w decy-dującej m ierze właściwe zastosowanie m aterialn y ch i ideowych bodź-ców, a co za tym idzie, m obilizujące działanie samego współzaw odnictw a. D ecydującym m otyw em aktyw nego udziału we w spółzaw odnictw ie wsze było i jest społeczne uznanie. Dlatego też kierow nictw o m usi za-pewnić, aby w spółzaw odnictw o odpowiadało n atu raln em u dążeniu łudzi do uznania, spraw dzenia się i spraw iedliw ej oceny. Uczestnicy w spółza-w odnictspółza-w a pospółza-w inni zaspółza-wsze być spółza-w stanie, zaróspółza-wno jako jednostka, jak i cała grupa:
24 Zob. O. V o i g t , Sozialistischer W ettbew erb und Persönlichkeitsentwicklung „W issenschaftliche Zeitschrift Universität Halle” 1976, z. 5, s. 29—31.
25 W. I. L e n i n , Entw urf des Artikels „Die nächsten Aufgaben der Sowjet
macht", [w:] Werke, t. 27, Berlin 1960, s. 197.
1) porów nać cel i stan faktyczny swoich i cudzych osiągnięć,
2) widzieć związek m iędzy indyw idualnym i i kolektyw nym i osiągnię-ciam i a społecznym uznaniem .
Przeszłość i teraźniejszość socjalistycznego w spółzaw odnictw a w NRD udow adniają, że p rzy jego właściw ej organizacji służy ono — jak żaden inny in stru m e n t kierow ania — w yzw alaniu inicjatyw i aktyw ności. T yl-ko w takim stopniu, w jakim w spółzaw odnictw o jest przeprow adzane jaw nie może być w ykorzystyw ane jako in stru m en t kierow ania, planow a-nia oraz kontroli w yników , tylko pod tym w arunkiem jest m ożliwe dąże-nie do pokonyw ania w ystępujących trudności.
W socjalistycznym w spółzaw odnictw ie, w którym wysokie osiągnięcia kolektyw ów w ym agają zawsze w ybitnych osiągnięć indyw idualnych, s ty -m ulow ane jest kolektyw ne -m yślenie i działanie. Dzięki te-m u współzaw od-nictw o spełnia w ażną fu nkcję w ychow aw czą oraz przyczynia się do z n a j-dow ania w pracy m oralnego zaj-dowolenia. We współzaw odnictw ie kształ-tu je się „socjalistyczny stosunek do pracy, kolektyw ność, koleżeńska w spółpraca oraz w zajem na pom oc” 27.
Do rozw oju socjalistycznego w spółzaw odnictw a w łączony był i jest ru ch racjonalizatorski w ty m sensie, że działalność racjonalizatorska nie posiada innych celów niż współzaw odnictw o. Zgodność ta zagw arantow a-na jest przez to, że z jednej stro n y w spółzaw odnictw o stanow i wTażne źródło stale rozszerzającego się ru ch u racjonalizatorskiego, a socjalistycz-na praca zespołowa stała się głów ną form ą działalności racjo n alizato r-skiej, z drugiej stro n y natom iast od racjonalizatorów w ychodzą ważne
im pulsy, które ożyw iają w spółzaw odnictw o i podnoszą je na wyższy po-ziom.
Bezpośrednie połączenie w spółzaw odnictw a z w prow adzeniem najnow -szych osiągnięć nauki i techniki do socjalistycznej p rak ty k i stanow i cha-raktery sty czn ą cechę obecnego etapu rozwodu w spółzaw odnictw a, zaś ru ch racjonalizatorski rozw ijał się w ram ach socjalistycznego współzawo-dnictw a jako specyficzna form a połączenia nauki, techniki i produkcji. H istoria ru ch u racjonalizatorskiego i jego a k tu a ln y stan pokazują w y-raźnie, że jest on czymś więcej, niż tylko potencjałem ekonomicznym i naukow o-technicznym . Z pomocą ru c h u racjonalizatorskiego by ły i są osiągane cele ekonomiczne, socjalne oraz cele zw iązane z polityką k ształ-cenia 2Ч. Ruch racjonalizatorski, jako w yraz tw órczej pracy jednostek i grup, polega na tw orzeniu now ych oraz doskonaleniu istniejących w a r tości m aterialn y ch i duchow ych. Ogólny rozw ój racjo n alizato rstw a sta
-27 Entschließung des 9. FDGB-Kongresses.
J. H e m m e r 1 i n g, Das Gesetz nennt si? Neuerer, „Recht unserer Zeit’ 1977, nr 7, s. 16 i n.
nowi rozszerzenie społecznej bazy tw órczej pracy naukow ej. Doświadczenia uczą, że dzięki ścisłem u pow iązaniu planow ania działalności racjo -nalizatorskiej z planam i zakładu zadania racjonalizatorskie mogą być łatw iej i szybciej rozw iązyw ane. E fektyw ność tw órczej inicjatyw y ludzi pracy zależy w dużym stopniu od poziomu planow ania zadań racjo n ali-zatorskich, od ich właściwego treściow ego i czasowego uw zględnienia w planach zakładow ych oraz od ich bilansu m ateriałow ego i finansowego. K orzystne w aru n k i dla urzeczyw istnienia podstaw ow ych zadań ruchu r a -cjonalizatorskiego w ystępują z racji w łączenia ich do ogólnego postępu naukow otechnicznego. R acjonalizatorstw o ze względu na sw oją efek ty w -ność społeczną jest — jak żadna inna form a działalności tw órczej stw orzone do w ykryw ania istniejących rezerw . W jednakow ym stopniu służy to ekonom icznym interesom społeczeństw a i przyspieszeniu postępu naukow otechnicznego, co rozw ojow i osobowości i rozw ojow i klasy r o -botniczej.
W ażne jest „pojm ow anie i rozw ijanie ru ch u racjonalizatorskiego jako ru ch u m asowego, w którym robotnicy w ścisłej w spółpracy z inteligencją naukow ą spraw ow aliby sw oją w ładzę polityczną w procesie tw órczej konfrontacji z w arunkam i pro d u k cji” 2B. Jedność planu i inicjatyw y mas nie pojaw ia się jednak autom atycznie. Je st ona w ynikiem świadomego utożsam iania się ludzi pracy z m ającą na celu dobro całego społeczeń-stw a polityką p a rtii klasy robotniczej i polityką socjalistycznego pańspołeczeń-stw a. Socjalistyczne planow anie nie w ynika w związku z tym jedynie z obiek-tyw nie istniejącej zgodności interesów jednostki z interesam i społeczeń-stw a, lecz przyczynia się także na swój sposób do tego, aby wszyscy m o-gli sobie tę zgodność uświadomić.
Każda inicjatyw a we w spółzaw odnictw ie socjalistycznym , osiągnięcie w ynikające ze w spółzaw odnictw a czy przem yślana i przynosząca korzyści działalność racjonalizatorska służy celowi, jakim jest „w skazanie p r a -cownikom rzeczyw istego pola działania, na którym mogą się wyróżnić, rozw inąć swoje uzdolnienia, w ykazać tale n ty tkw iące w narodzie, które kapitalizm deptał, tłum ił, dław ił” 30.
4. SOCJALISTYCZNE WSPÓŁZAWODNICTWO I RUCH RACJONALIZATORSKI WYRAZEM MASOWEJ INICJATYWY
Socjalistyczne w spółzaw odnictwo i zintegrow any z nim ru ch racjo -nalizatorski jako m asow y ru ch społeczny zanotow ały po zw ycięstw ie so-" Por. J. H e m m e r l i n g , Kollektive Neuerertätigkeit in höherer Qualität „Der Neuerer” 1977, nr 3, s. 83.
cjalistycznych stosunków produkcji w NRD, a przede w szystkim po roku 1968 (po VII Zjeździe SED), szybki rozw ój ilościowy i jakościowy. P rz e -bieg w alki o ty tu ł „K olektyw u pracy socjalistycznej” w gospodarce NRD od roku 1968 przedstaw ia tab. 1 31.
T a b e l a 1 Rozwój kolektyw ów pracy socjalistycznej oraz zespołów produkcyjnych
i badawczych
Rok
Kolektywy produkcyjne Zespoły robocze i badawcze0 liczba
kolektywów liczba członków
liczba
zespołów liczba członków
1968 83 903 1 512 404 29 420 196 005 1969 120 493 2 147 032 30 366 205 729 1970 129 608 2 501 997 32 927 241 084 1971 146 923 2 880 190 38 667 290 933 1972 154 120 3 010 931 39 954 303 170 1973 200 537 3 412 291 47 088 364 344 1974 201 477 3 738 230 43 499 349 477 1975 228 129 4 038 669 43 836 358 491 1976 243 560 4 2S6 556 45 934 366 270 a Z e s p o ły ro b o c z e i b a d a w c z e s ą z e s p o ł a m i p r a c o w n i k ó w , k t ó r z y w r a m a c h s o c j a l i s t y c z n e j p r a c y z e s p o ło w e j r o z w i ą z u j ą o k r e ś l o n e m e r y t o r y c z n i e i c z a s o w o z a d a n i a w d z ie d z in ie n a u k o w o - t e c h n i c z n e j , o r g a n i z a c y j n e j l u b e k o n o m i c z n e j .
W edług posiadanych danych liczba ta wzrosła w ro k u 1977 w odnie-sieniu do „kolektyw ów pracy socjalistycznej” do ok. 260 000 z 5 000 000 członków, natom iast liczba zespołów roboczych i badaw czych do 47 500 z 377 000 członków 32. Na podstaw ie tabeli widać w yraźnie, że do ruchu została sukcesyw nie w łączona większość pracujących.
Jeżeli przyjrzeć się tylko rozw ojow i współzaw odnictw a w przem yśle i w budow nictw ie 33, można zauważyć, że ruch ten obejm ow ał w poszcze-gólnych latach więcej niż połowę w szystkich biorących udział we współ-zaw odnictw ie kolektyw ów i członków (tab. 2).
Jeszcze bardziej dynam iczny rozw ój dokonał się w ostatnich 12 latach w ru ch u racjonalizatorskim 34, jak ilu stru je to tab. 3.
Tabela pokazuje, że szczególnie w ostatnich latach daje się zauw a-żyć, obok racjonalizatorów spośród pracow ników produkcji w zrost liczby
S1 Statistisch? Jahrbücher der DDR. von 1963 bis 1977.
n Bilanz der Initiative zum Roten Oktober, „Neues Deutschland” 2 XII 1977.
s. 3.
83 Statistische Jahrbücher der DDR.
Rozwój „kolektywów pracy socjalistycznej” oraz zespołów roboczych i badawczych w przemyśle i budownictwie
Rok
Kolektywy produkcyjne
walczące o tytuł Zespoły robocze i badawcze liczba kolektywów liczba członków liczba zespołów liczba członków 1968 49 206 1 025 336 23 822 165 0C6 1969 63 401 1 302 860 22 163 152 519 1970 70 534 1 568 138 23 344 175 942 1971 77 931 1 749 526 26 555 205 312 1972 83 543 1 839 878 28 233 221 077 1973 110 253 2 102 390 34 467 272 386 1974 111 706 2 309 528 31 306 257 529 1975 126 326 2 549 322 31 147 261 195 1976 135 353 2 654 282 33 648 273 221 T a b e l a 3 Udział pracowników w ruchu racjonalizatorskim
Rok Liczba racjonalizatorów (w tys.) Odsetek racjonalizatorów wśród ogółu zatrudnionych ogółem w tym ogółem w tym pra-cownicy pro-dukcji kobiety młodzież pra-cownicy pro-dukcji kobiety młodzież 1965 566 — 90 82 13,4 .— 5,2 10,8 1970 661 — 140 111 15,5 — 7,7 17,0 1971 820 — 193 147 19,6 — 10,3 21,1 1972 1 123 686 290 215 23,3 24,2 14,2 27,3 1973 1 269 751 354 265 26,4 27,3 16,9 31,3 1974 1 358 828 399 293 27,9 29,6 18,6 33,3 1975 1473 964 458 32S 29,4 31,4 20,5 35,7 1976 1 586 1 015 507 361 30,9 33,6 22,0 38,1 1
racjonalizatorów kobiet i młodzieży. Szczególnie cieszy tu ta j niew ątpliw y rozw ój ru c h u racjonalizatorskiego wśród m łodzieży. D odatkow ym w y ra zem dojrzałości m łodzieży jest jej udział w ru ch u „Targów m istrzów ju -t r a ” (-targi -te są przeglądem wiedzy i dokonań w zakresie pracy i badań m łodzieży NRD). W ciągu ośmiu lat, od roku 1969 do 1976 poczwórnie wzrosła ilość eksponatów w ystaw ianych przez m łodzież oraz ponad 4,5 raza ilość uczestników , jak pokazuje to tab. 4 3S.
T a b e l a 4 „Targi m istrzów jutra” (w tys.)
Rok Targi, wystawy Eksponaty Uczestnicy
1969 8,9 139,6 496,0 1970 9,8 128,3 615,6 1971 11,2 195,0 840,0 1972 11,2 281,8 1 023,5 1973“ 21,2 369,6 1 696,6 1974 18,4 395,2 1 929,0 1975 23,2 524,9 2 086,0 1976 27,7 582,9 2 244,0 a O d 1973 r. o b j ę t e z o s ta ły t a k ż e o k r e s y p r z e d t a r g o w e ( w y s ta w o w e ) .
Tabele 3 i 4 pokazują bardzo w yraźnie rozw ój ru ch u racjo n alizato r-skiego. Ten proces rozw ojow y odzw ierciedlają także, korzyści osiągnięte z przedłożonych projektów racjonalizatorskich, które służą rozszerzaniu m aterialnych możliwości socjalistycznego społeczeństw a i kształtow aniu socjalistycznego sposobu życia. W ostatnich 12 latach korzyści te wzrosły, jako to ilu stru je tab. 5, praw ie c z te ro k ro tn ie 36. W edług szacunkow ych danych w roku 1977 działało w gospodarce socjalistycznej 1,7 m in racjo -nalizatorów 37. Korzyści z ich projektów przekazanych do praktycznej realizacji skalkulow ane w skali rocznej wynoszą 4,1 m ld m arek.
T a b e l a 5 . Złożone projekty racjonalizatorskie, projekty wzięte do realizacji
i uzyskane korzyści
Rok
Projekty prze-dłożone (w tys.)
Z ukończonych projektów Korzyści z zasto-sowanych pro-jektów“ (w min marek) wzięto do realizacji (w tys.) udział w ogólnej ilości projektów (w %) 1965 566 409 73,0 1 242,1 1970 661 307 75,2 2 456,1 1971 820 359 76,5 2 920,0 1972 1 123 446 76,9 3 176,7 1973 1 269 484 77,4 3 491,9 1974 1 358 519 77,3 3 531,1 1975 1 473 546 76,7 3 533,5 1976 1 580 573 77,3 3 712,9 a K o r z y ś c i z p r o j e k t ó w r a c j o n a l i z a t o r s k i c h łą c z n ie z p ó ź n i e j s z y m w y k o r z y s t a n i e m n a r o k .
3t Statistische Jahrbücher der DDR 1972 i 1976.
Socjalistyczne w spółzaw odnictw o pracy w NRD obejm uje dzisiaj p ra -wie w szystkich pracujących. G łów nym czynnikiem polityczno-społecz- nym rozw oju tego w spółzaw odnictw a jest um acniająca się polityczno-m o- ralna i społeczna jedność narodu. Dążenia i możliwości ludzi pracy w so -cjalizm ie do wnoszenia osobistego w kładu we w spólne dzieło są silnym bodźcem do pracy. Tam, gdzie człowiek p racu jący wie, że jego słowo się liczy, że jest szanow any, że jego zdanie faktycznie uw zględniane jest przy opracow yw aniu planów gospodarczych i społecznych, tam czuje się on rzeczyw istym tw órcą produkcji i swego własnego losu. Z p u n k tu w i-dzenia program u rozw iniętego socjalizm u widać szczególnie w yraźnie, że socjalistyczne w spółzaw odnictw o i zw iązany z nim ru ch racjonalizatorski przeszły pow ażną ewolucję. J a k całe nasze społeczeństwo przechodziły one okres kształtow ania, um acniania, aż wreszcie osiągnęły stadium doj-rzałości. Rozwój ich był zawsze u w arunkow any wielom a czynnikam i. N aj-bardziej bezpośrednio były one zw iązane z kierow anym i przez partię robotniczą etapam i rew olucji socjalistycznej, przem ianam i całego system u stosunków produkcji i przejściem do w yższych form kooperacji pracy. Na plan pierw szy w ysuw ały się przy tym zawsze naczelne cele, którym i było osiągnięcie wysokich w yników gospodarczych i ukształtow anie no-wego, socjalistycznego człowieka.
Otto Voigt
WORK COMPETITON AND RATIONALIZATION MOVEMENT IN THE GERMAN DEMOCRATIC REPUBLIC
In the introductory part of the article the author deals with theoretical and ideological premises of work competition and rationalization movem ent in socialist enterprises. The discussed forms of workers’ active involvem ent represent: 1) a re-flection of socialist attitude to work, 2) indicator o£ m aturity of socialist work relations, 3) the most essential form of socialist democrary in the work esta-blishment, 4) factor of shaping socialist personality. The discussion proceeds next to the most important stages in developm ent o£ work competition and rationaliza-tion m ovement in the GDR.
They are discussed against the background of traditions of socialist work competition and inventiveness in the first socialist country — the Soviet Union in the context of Lenin’s concepts relating to the subject in question. In its final part, the article contains detailed statistical data depicting developm ent of these forms of workers’ activity in the GDR over the period of 1968— 1976.
