Personalistyczna wizja małżeństwa : idealizm czy realizm?

Andrzej Pastwa

Personalistyczna wizja małżeństwa :

idealizm czy realizm?

Ius Matrimoniale 9 (15), 7-24

R O Z P R A W Y

I

A R T Y K U Ł Y

9 (15) 2004

K s. A n d r z e j P a stw a

Personalistyczna wizja małżeństwa: idealizm czy realizm?

G łęboki hum anizm pontyfikatu Jan a Pawła II określają dziś słowa z jego pierwszej i zarazem program ow ej encykliki „Redemptor hom i­

nis”: „człowiek jest drogą K ościoła”1. Namysł nad osobą, k tó ra ze

względu na swoją ludzką godność zasługuje wyłącznie na afirmację, prowadzi O jca św. do prawdy o m ałżeństw ie i rodzinie - „środowisku”, w którym człowiek m oże bytować „dla niego sam ego” poprzez bezin­ teresowny d ar z sam ego siebie2, i tym samym urzeczywistniać się jako „dobro w spólne” całej ludzkiej społeczności3. W yraźnie społeczne („kom unijne”) nachylenie myśli papieskiej - wyrastającej z personali- stycznej doktryny Vaticanum I I - znakom icie tłumaczy okoliczność, iż ową myśl konsekw entnie zapładnia odniesienie do biblijnego „począt­ k u ” („teologia ciała”).

W łaśnie w niniejszej perspektywie, akt stw orzenia osoby „na obraz i podobieństw o B oże” wyznacza podstaw ow e kryterium „hum anizacji św iata”: „czynić sobie ziem ię p o d d an ą”4 to kreować świat wedle tegoż „obrazu i podobieństw a”. N ieoceniony w tym względzie pozostaje d e­ pozyt starochrześcijańskiej tradycji „Kościoła dom ow ego”, a z nią ży­ we doświadczenie in Christo t a j e m n i c y o b e c n o ś c i T r ó j j e d y - n e g o B o g a ; tradycji, z której w prost wywodzi się paradygm at kultu­ ry, sygnowany współcześnie - użytym pierwszy raz przez Pawła V I5, a upowszechnionym przez Jan a Pawła II pojęciem: „ c y w i l i z a

-1 Encyklika „Redem ptor h o m in is” [dalej: R H ], n. -14. 2 Por. K D K , n. 24.

3 Por. L ist d o rodzin „G ratissim am sa n e ”, η. 11. 4 Por. R d z 1,27-28.

с j a m i ł o ś c i ”. R zecz jasna, przyjęcie tej ze wszech m iar adekwatnej optyki jest b rzem ienne w skutki. D ość powiedzieć, że w kontekście o r­ ganicznego związku „cywilizacji m iłości” z „podstaw ową kom órką spo­ łeczeństw a” (a ta stanowi „centrum i serce cywilizacji”), pap. Jan P a­ weł II głosi dzisiaj z niem niejszym przekonaniem i n ad e r stanowczo, że rodzina (m ałżeństw o) jest „pierwszą «drogą K ościoła»”6.

I. „N a tropie antytezy pomiędzy indyw idualizm am a personalizm em ”

O sią dorocznej alokucji Ojca św. do Roty Rzymskiej z 3 0 .1. 2003 r. nieprzypadkow o stała się - wyrażona już na samym początku p rzem ó­ w ienia - konstatacja głębokiego kryzysu, jaki przeżywa obecnie m ał­ żeństwo i rodzina. Podobnych, mocnych słów nie zaw ahał się użyć wcześniej (w wystąpieniu powitalnym) dziekan Roty R affaello Funghi­ ni. W śród zjawisk, które w obecnej dobie negatywnie, czy wręcz nisz­ cząco oddziałują na kondycję owej doniosłej instytucji ustanowionej przez Boga, wskazuje Papież zatarcie się świadomości jej nadprzyro­ dzonego wym iaru7. Skutkiem zaś takiego stanu rzeczy jest funkcjonu­ jący coraz powszechniej w świadomości społecznej dychotomiczny roz­ dział aspektów świeckich i aspektów religijnych „institutum m atrim o­

nii”, tak, „jak gdyby istniały dwa odrębne m ałżeństw a: świeckie i sa­

kraln e”8.

W swoim Liście do rodzin „Gratissimam sane” (1994 r.) nie po raz pierwszy Jan Paweł II dokonał oceny negatywnych zjawisk o ch arak te­ rze globalnym („epoka wielkiego kryzysu”), k tó re bezpośrednio doty­ kają m ałżeństw a i rodziny9. G runtow na pasterska analiza potw ierdziła znam ienny fakt, iż wspólnym m ianow nikiem wskazanych niekorzyst­ nych przem ian społecznych jest „ k r y z y s p r a w d y ”10. I nie należy się dziwić, że objawia się on w pierwszym rzędzie jak o „kryzys pojęć”. Czy

6 L ist d o rodzin, n. 13.

7 Por. J a n P a w e 1 II, W ym iar nadprzyrodzony zw iązku m ałżeńskiego. Przem ówienie do

pracow ników Trybunału R oty R zym skiej, L 'O sserv ato re R o m a n o /wyd. poi./ 24 (2003) 4, /s. 47-

-49/, n. 2. 8 Tam że, n. 3.

9 P o i.A d h o rta cja apostolska , fa m ilia ris consortio” [dalej: FC ], nn. 6, 79-84.

10 W tym k o n tek ście - za O jcem św. - w ypada p o d k reślić w agę i k a p ita ln e zn aczen ie m a ­ g isteriu m zaw a rteg o w encyklice „Veritas splendor” (1993 r.).

pojęcia, takie jak: „m iiość”, „wolność”, „bezinteresow ny d a r” tudzież samo pojęcie „osoby”, realnie znaczą dziś to, co wyrażają? - pyta re to ­ rycznie P apież11. Toteż - jego zdaniem - o rekom endow anym przez Sobór Watykański II „popieraniu godności m ałżeństw a i rodziny”12 b ę­ dzie m ożna mówić dopiero wtedy, gdy odzyska swój blask praw da o kom unii osób w m ałżeństw ie i rodzinie, innymi słowy, kiedy będzie m ogła urzeczywistniać się „cywilizacja m iłości”13.

W łaśnie w przywołanym Liście do rodzin - w korespondencji z anali­ zami dokonanym i w encyklice „Veritatis splendor’44, a także wymową późniejszej encykliki „Fides et ratio” (1998 r.)15 - Jan Paweł II ujawnia źródło rzeczonego kryzysu. Jest nim fundam entalny rozdźwięk między panoszącą się dzisiaj nihilistyczną koncepcją człowieka a hum anistycz­ ną koncepcją integralną, czyli - w edle słów sam ego Papieża - „antyte­ za pom iędzy indywidualizm em a personalizm em ”16.

Szerząca się w postm odernistycznym świecie kultura indywiduali­ styczna jawi się jak o radykalne zaprzeczenie prawdziwego personali­ zm u17. Jak pow ażne zagrożenie dla m ałżeństw a i rodziny niesie z sobą egocentryczny i egotyczny indywidualizm18, wynika z papieskiej krytyki dwóch charakterystycznych postaw: utylitarnej wolności i utylitarnego szczęścia. W pierwszym przypadku chodzi o - o p artą na relatywizmie etycznym - wolność bez odpowiedzialności. Postawa ta zniewala czło­ wieka i jest antytezą miłości, poniew aż z zasady uniemożliwia, stojący

11 Por. L ist do rodzin, n. 13. 12 Z ob. K D K , n. 47. 13 L ist do rodzin, n. 13.

14 Por. E ncyklika „Veritas splendor”, (rozdz. II: ,filie bierzcie więc wzoru z tego św iata’’ /Rz

12, 21), nn. 28-83.

15 Por. E ncyklika „Fides et ratio”, nn. 86-91. 16 L ist do rodzin, n. 14.

17 Por. I o a n n e s P a u l u s II, A llo cu tio S u m m i Pontificis a d Indices, A dm in istro s A d vo -

catosque R otae R o m a n a e coram adm issos, C o m C an 29 (1997) /s. 13-16/, n. 4.

18 F ilozoficzną analizę system u zw anego indyw idualizm em К. W o j t y 1 a pom ieści! już w sw oim dziele: Osoba i czyn, K raków 19852 (cz. IV: Uczestnictwo, § 4: Indyw idualizm i tota­

lizm zaprzeczeniem uczestnictwa), 336-341. A u to r zauw aża, że „indyw idualizm wysuwa d obro

je d n o stk i ja k o d o b ro nacze ln e i podstaw ow e, k tó re m u należy p o d p o rząd k o w ać w szelką w sp ó ln o tę i sp o łe czeń stw o ”. Indyw idualizm je s t w ięc zap rzecze n ie m uczestnictw a „p oprzez izolow anie osoby pojm ow anej tylko ja k o je d n o s tk a i sk o n c en tro w a n ej n a sobie i sw oim w ła­ snym d o b ru , k tó re rów nież bywa p o jm o w an e w izolacji o d d o b ra innych, a tak że od d o b ra w spólnego. D o b ro je d n o stk i m a w tym ujęciu c h a ra k te r w ręcz przeciw staw ny w zględem każ­ dej innej je d n o stk i i jej d o b ra , a w każdym razie c h a ra k te r «sam ozachow aw czy» i defensyw ­ ny" - tam że, 338 n.

u podstaw m ałżeńskiej (rodzinnej) kom unii, bezinteresow ny d ar oso­ by19, czyli innymi słowy realizację etosu: „norm y personalistycznej”20. Z kolei indywidualistyczna, utylitarna pogoń za „szczęściem ” oznacza p erm anen tne szukanie przyjemności, gdzie każdorazow e doraźne za­ spokojenie, „uszczęśliwia” egocentryczne (egoistyczne) jednostki „bez względu na obiektywne wymagania prawdziwego d o b ra”21. D latego też - reasum uje Papież - indywidualizm, który przynosi uderzającą w in­ stytucję m ałżeństw a i rodziny m entalność konsum pcyjną i zarazem an- tynatalistyczną, jest w swej istocie nie „cywilizacją osób”, ale „cywiliza­ cją rzeczy”22.

O p arta na wskazaniach soborowego i papieskiego m agisterium an- tropologiczno-etyczno-teologiczna refleksja nad sym ptom am i współ­ czesnej „kultury indywidualistycznej” prowadzi do ważkiej konkluzji o przenoszeniu (przem ycaniu) na grunt kościelnej nauki de persona

hum ana tudzież de m atrim onio bliskich owej kulturze idei. Sprzyja te ­

m u niebezpieczny zam ęt pojęciowy, spowodowany istnieniem w spół­ cześnie dwóch zdecydowanie różniących się między sobą „personali- zm ów”23. Znakom ity włoski teolog (antropolog i etyk) C. C affarra, pa- ralelnie do chrześcijańskiej, „integralnej” myśli personalistycznej ujawnia obecność n u rtu wyrosłego na gruncie kartezjańskiego racjo­ nalizm u. N urt ten poddaje totalnej negacji esencjalistyczną i przed- m iotow o-naturalistyczną (biologizującą - w przypadku m ałżeństw a) potrydencką wizję antropologii oraz etyki. D o rangi kluczowej idei ni­ niejszego kierunku - bezpardonow o aspirującego dziś do roli praw dzi­ wego „personalizm u” - u ra sta „subiektywizm”, w którym pojęcia „osoby”, „osobowości” są zastępow ane dwuznacznymi (zważywszy na ich funkcjonow anie w obrębie doktryny chrześcijańskiej) term inam i „podm io tu ” i „podm iotow ości”24. Już ujaw nienie etycznych wyznaczni­ ków idei „subiektywizm u”, tj. autonom icznie kreatywnej funkcji su­

19 „Indyw idualizm o zn acza ta k ie użycie w olności, w którym p o d m io t czyni to, co sam chce. N ie przyjm uje, aby ktoś «chciał», wymaga! od niego w im ię obiektyw nej praw dy. N ie chce d ru g iem u «daw ać», staw ać się d a re m «bezinteresow nym » w praw d zie” - L ist do rodzin, n. 14.

20 Z ob. W o j t y ł a , M iło ść i odpow iedzialność, L ublin 19864, 41-45 21 L ist do rodzin, n. 14.

22 Por. tam że, n. 13

23 Z ob. C. C a f f a r r a , M atrim onio e visione d ell’u o m o , Q u a d e rn i „S tudio R o ta le ” 2 (1987) 35-40.

m ienia jednostki oraz wynikającego stąd zanegow ania uniwersalności praw a m oralnego, w tym zakw estionow ania najwyższej, obiektywnej norm y m oralności: „norm y personalistycznej”25 - jest wystarczającą przesłanką do konstatacji, że istnieją aktualnie dwie sprzeczne ze sobą koncepcje człowieka, które niestety jednakow o kojarzone są z „perso­ nalizm em ”. Fakt zaś w ystępowania w nich tej samej term inologii m oże być, i często jest, źródłem wielu nieporozum ień26.

II. W świetle natu ry

Jak niewiele wspólnego z integralnym ujęciem chrześcijańskim ma indywidualistyczny (subiektywistyczny) „pseudopersonalizm ” - nie bez przyczyny zasługujący na m iano „antypersonalizm u”27 - doskonale w idać w lansowanej przezeń koncepcji małżeństwa. W następstw ie jej pryncypialnych założeń, otw arcie kłócących się z jakąkolw iek wizją hu­ manistyczną, zostaje zupełnie rozbita całościowo-osobowa, kom unijna stru k tu ra „institutium m atrim onii”. Aby oświetlić fałszywe podstawy w/w koncepcji wypada najpierw - za wnikliwym dyskursem Caffarry - odnieść się do trzech „kryteriów ”, określających naturalny wymiar małżeństwa.

Jednym z filarów chrześcijańskiej myśli personalistycznej28 jest p ro ­ klam acja Soboru W atykańskiego II: „człowiek, będąc jedynym na zie­ mi stworzeniem , którego Bóg chciał dla niego sam ego, nie m oże o d n a­ leźć się w pełni inaczej, jak tylko poprzez bezinteresowny dar z sam ego siebie”29. Sens soborow ego przesiania jest jasny: Człowiek jest zdolny do tego, by w osobowym darze miłości przekroczyć siebie w stro nę ko­ m unii z drugą osobą, i w rezultacie - nie tracąc bynajmniej podm io to­ wej integralności - „odnaleźć siebie sam ego w darze z siebie”. Jak się okazuje newralgicznym błędem „pseudopersonalizm u” jest bez­ w zględne negow anie zdolności owej transcendencji. O soba - w edle tej

25 Por. T. S t y c z e ń , W olność z praw dy żyje. W okół encykliki „ Veritatis splendor”, w: J a n P a w e ł II, „Ventatis splendor”. Tekst i kom entarze, red. A . Szostek, L ublin 1995, 140-143; W. С h u d y, Św iatło dla wszystkich, w: tam że, 273 n.

26 Por. C a f f a r r a , a rt. cyt., 37 nn. 27 Por. tam że, 40.

28 Por. t e n ż e , Familiaris consortio - Istituto G iovanni Paolo I I e attuale situazione dei m a ­

trim onio e della fa m ilia , A n th ro p o te s 17 (2001) 209.

koncepcji - jawi się jako strukturalnie niezdolna do przekraczania sa­ m ego siebie. Z daniem „subiektywistów”, jakakolw iek wola wyjścia z siebie pozostaje czystą iluzją i praktycznie jest skazana na porażkę30.

Z agrożenie, jakie niesie z sobą przyjęcie powyższej tezy dla prawdy 0 m ałżeństw ie w idoczne jest gołym okiem. W ten sposób zostaje prze­ cież w prost zakw estionow ana możliwość m ałżeńskiego daru osób i - co za tym idzie - ukonstytuow ania rzeczywistej wzajem ności in matri­

m oniij31. Tymczasem soborow a Konstytucja „G audium et spes”32, a za

nią Kodeks Prawa K anonicznego z 1983 r.33, określa m ałżeństw o jako „w spólnotę c a ł e g o życia”, w której mężczyzna i kobieta „ w z a j e m ­ n i e się sobie oddają i przyjm ują” [podkr. - А. Р.]. Nieprzypadkowo Jan Paweł II w swoim głęboko personalistycznym nauczaniu tak k on ­ sekw entnie akcentuje, iż fundam entem , na którym wyrasta „przym ie­ rze miłości m ałżeńskiej”34, nie m oże być nic innego, jak tylko au ten ­ tyczny d a r osoby35. Praw dą jest, że mężczyzna i kobieta (m ąż i żona), jak każdy osobowy podm iot, pozostają wolni - autonom icznie stano­ wią o sobie (sui iuris). To zaś oznacza, że istotowym przym iotem jest ich bytowa nieprzekazywalność (alteri incomm unicabilis). I rzeczywi­ ście, „w porządku natury nie m ożna mówić o oddaniu osoby innej oso­ bie, zwłaszcza jeśli to oddanie rozum iem y w znaczeniu fizycznym. To, co osobowe wyrasta ponad jakąkolw iek form ę oddania, a z drugiej strony przywłaszczenia sobie w sensie fizycznym. O soba jako taka nie m oże być cudzą własnością, tak jak rzecz”36. P aradoksalnie jed n ak to, co niem ożliwe w porządku natury (w znaczeniu fizycznym) staje się możliwe w porządku miłości (w znaczeniu m oralnym ). W łaśnie owa „stru kturalna” niedostępność osób-m ałżonków (w „sam oposiadaniu” 1 „sam opanow aniu”), nie oznacza ich zam knięcia się w sobie, ale o d ­ w rotnie - wyraża ontyczną otw artość i dyspozycję do m ałżeńskiego „daru z siebie sam ego”37. To m iłość oblubieńcza - zauważa K. Wojtyła

30 Por. C a f f a r r a , M atrim onio e visione deW uom o, 39 n. 31 Por. tam że, 40.

32 Por. K D K , nn. 48-50.

33 Por. K P K 1983, kan. 1055 § 1, 1057 § 2.

34 F C , n. 11; zob. A. P a s t w a , Przymierze m iłości m ałżeńskiej, lu s M a trim o n iale 8 (2003) 5-21.

35 Z ob. A llocutio a d Sacrae R o m a n a e R otae Tribunalis Praelatos A uditores, Officiales et A d ­

vocatos coram adm issos, C o m C a n 14 (1982) /s. 15-20/, n. 6.

“ W o j t y ł a , M iło ść i odpowiedzialność, 88.

37 Por. t e n ż e , Osobowa struktura sam ostanow ienia, w: K. W o j t y ł a , Osoba i czyn oraz

- niejako „wyrywa” osoby m aiżonków z ich naturalnej nienaruszalno­ ści i niedostępności. „M iłość bowiem sprawia, że osoba właśnie chce siebie oddać innej - tej, którą kocha. C hce niejako przestać być swoją wyłączną własnością, a stać się własnością tej drugiej. [...] Jest to jakby prawo «ekstazy» - wyjścia z siebie, aby tym pełniej bytować w drugim. W żadnej innej form ie miłości prawo to nie realizuje się w sposób tak wyraźny jak w miłości oblubieńczej”38. Tak więc, wbrew tem u co głosi subiektywistyczny „antypersonalizm ”, mężczyzna i kobieta są zdolni do ukonstytuow ania miłosnej wzajemności (kom unijnego „my”)39, zaś określająca jed ność m ałżeńską („totius vitae consortium”) „całkowi­ tość”, znajduje swój konieczny fundam ent w obustronnym - totalnym i definitywnym - darze kochających się osób40.

D rugim „kryterium ”, pozwalającym odróżnić w prezentow anej wizji m ałżeństw a personalizm prawdziwy od fałszywego, jest dosłowne ro ­ zum ienie słów Konstytucji „G audium et spes”: „Ten święty związek, ze względu na dobro tak m ałżonków i potom stw a, jak i społeczeństwa, nie jest uzależniony od ludzkiego sądu. Sam bowiem Bóg jest twórcą m ałżeństw a obdarzonego różnymi dobram i i celam i”41. U jęcie n atu ral­ nego związku mężczyzny i kobiety jako międzyosobowej kom unii m i­ łości im plikuje usytuowanie jego istoty nie gdzie indziej, jak właśnie w m iędzyosobowej „amor coniugalis’42. Jan Paweł II z całą m ocą po d­ kreśla, że m iłość jest „wewnętrzną zasad ą” i „trw ałą m ocą” m ałżeń­ skiej „communio personarum ’42, i tym samym, i s t o t a oraz z a d a ­ n i a (dobra, cele) m a ł ż e ń s t w a s ą „ o s t a t e c z n i e o k r e ś l o ­ n e p r z e z m i ł o ś ć ”44 [p o d k r.- А . Р.]. W szelako należy pam iętać, że

A. Szostek, L ublin 1994, 431; t e n ż e , O zn a c ze n iu m iłości oblubieńczej INa marginesie dysku­

sji!, R F 22 (1974) z. 2, 166; por. te ż J. F. С r o s b y, L ’incom unicabilitä della persona u m ana,

A n th ro p o te s 9 (1993) 159-187; t e n ż e , The personalism o f John Paul I I as the basis o f his ap­

proach to the teaching o f “H u m a n a e vitae”, A n th ro p o te s 5 (1989) 54-62.

38 Por. W o j t y ł a , M iło ść i odpow iedzialność, 112 η. 39 Z ob. tam że, 78-82.

40 Por. C a f f a r r a , L a teologia dei m atrim onio con riferimento al C. I. C ., w: Teologia e Di-

ritto canonico, C ittà del V aticano 1987, 154 η.

41 K D К, η. 48.

42 Por. C a f f a r r a , O całościowym, osobowym ujęciu małżeństwa chrześcijańskiego w najnow­

szej teologii katolickiej, w: J a n P a w e l II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Sakrament. O Ja­ na Pawia I I teologii ciała, red. T Styczeń, L ublin 1998, 344 n.; P a s t w a, Prawne znaczenie m iło­ ści małżeńskiej, w: Studia z prawa kościelnego, red. R. Sobański, B. W. Z u b ert, t. II, Katowice

1999,74-77,83-85. 43 F C , n. 18. 44 Tam że, n. 17.

„am or coniugalis” to przede wszystkim zdolność i wola wzajem nej m i­

łości w takiej m ierze, jak ą wyznacza godność „persona h u m a n a ”, tzn. na m iarę dobra, które stanowi osoba w spółm ałżonka45.

W tym miejscu C affarra zauważa, iż znamienny dla współczesnej „pseudopersonalistycznej” wizji małżeństwa jest brak adekwatnego kry­ terium określającego, co w konstytuowanej międzyosobowej komunii miłości należy widzieć jako prawdziwe osobowe dobro („bonum in com ­

m u n i”). Nie m oże być zaskoczeniem, iż jedynym wyznacznikiem okazu­

je się tutaj nie tyle osobista wolność poddana „prawdzie stworzenia” („teonom ia uczestnicząca”)46, ile raczej autonom iczna zgoda stron: do­ brem jest to, co m ałżonkowie uznają za dobre. Jest to równoznaczne z fałszywym przekonaniem , iż osoba ludzka jest tym, kim sam a zam ierza być. W ten sposób - zauważa C affarra - rzeczywistość osoby zostaje cał­ kowicie zredukow ana do jej subiektywnie kreowanej interpretacji. Po­ nieważ zaś owa interpretacja - opierając się na koncepcji wolności rozu­ mianej jako „czysta możliwość” oraz deprecjonując naturalny porządek stworzenia47 - zakłada, że człowiek wyłącznie w sobie odnajduje „kryte­ rium słuszności”, znaczy to, że w istocie nie m a żadnego kryterium. Taka wizja osoby tudzież m ałżeństw a - z subiektywnie zrelatywizowanymi do­ bram i i celowością - je s tp a r excellence „definicją rozpaczy”48.

We wzajemnym osobowym oddaniu m ałżonkowie - jak mówi Sobór W atykański II - osiągają najściślejsze zespolenie: „już nie są dwoje, lecz jedno ciało”49. Jeśli zatem praw dą jest, że przekraczanie siebie w stronę „communio personarum ” jest dom eną ludzkiego ducha50, to praw dą jest także, iż ową kom unijną jedność „w praw dzie i m iłości” m ąż i żona urzeczywistniają wedle obiektywnego - u n i t y w n e - g o oraz p r o k r e a t y w n e g o - s e n s u ich m ę s k o ś c i i k o b i e ­ c o ś c i 51. Tak oto „teologia ciała” Jana Pawła II uw ydatnia trzeci wy­

45 „M ałżeństw o niesie z so b ą szczególną odpow iedzialność za d o b ro w spólne, n ap rzó d m ałżonków , a z kolei za d o b ro w spólne rodziny. Tym w spólnym d o b rem je s t człow iek, je s t w arto ść osoby, k tó ra je s t m ia rę godności człow ieka” - L ist do rodzin, n. 12.

46 V S, n. 41; zob. A . S z o s t e k , ^ « teonom ii uczestniczącej. W olność a praw o w świetle en ­

cykliki „ Veritatis splendor”, w: „Veritatis splendor”. Tekst i kom entarze, 221-234.

47 Por. J a n P a w e ł II, M iło ść m ałżeńska. Przem ówienie d o pracow ników i adw okatów

R o ty R zym skiej, L 'O sserv ato re R o m a n o /wyd. poi./ 20 (1999) 5-6, /s. 50-52/, n. 6

48 Por. C a f f a r r a , M atrim onio e visione deW uom o, 40. 49 M t 19, 6; por. K D K , n. 48.

50 Por. C a f f a r r a , M atrim onio e visione delTuom o, 31 nn.

51 Por. L ist d o rodzin, n. 8; p o r. też: F. G. H e 11 i n, E l bien del m atrim onio y la co m u n io n

znacznik personalistyczno-integralnej wizji m ałżeństwa. Z a określe­ niem ludzkiego ciała - przez rzetelną, budow aną „od początku” an tro ­ pologię - m ianem „języka” (znaku) osoby, idzie w pełni uzasadniona konstatacja, iż „mowa ciała” („kobiecość dla m ęskości”; „m ęskość dla kobiecości”), jest zarówno „tworzywem” jak i sam ą konstytutyw ną tre ­ ścią m ałżeńskiej kom unii osób52.

D latego jak o sym ptom atyczną należy uznać wyraźną niezdolność, podszywającego się pod prawdziwy personalizm subiektywizmu (indy­ widualistycznego „fałszywego spirytualizm u”), zintegrow ania cielesno­ ści w osobie ludzkiej53. W konsekwencji - według Caffarry - ów pseu- dopersonalistyczny, „kartezjański” n u rt współczesnej filozofii człowie­ ka p o p ad a w dualizm jeszcze bardziej radykalny od dualizm u p lato ń ­ skiego. W szak nie chodzi tutaj o problem afirmacji-negacji cielesności (np. pow szechne jest dziś odejście od biologizmu - z rozum ieniem cia­ ła jako rzeczywistości stricte biologicznej), ale o praktyczną afirmację- -negację osobowej wartości ciała ludzkiego54. Jeśli zatem w definiowa­ niu m ałżeństw a „pseudopersonalizm ” bazuje na koncepcji człowieka jako czystej duchowej podm iotow ości, to integralna wizja personali­ styczna - wychodząca z fundam entalnego założenia, że „persona h u ­

m a n a ” jest jednością ducha i ciała - postrzega ciało jako „sakram ent”

m ałżeńskiej kom unii (kom unikacji) m iędzyosobowej55.

III. W blasku tajemnicy trynitarnej

Związany z występującymi we współczesnym świecie procesam i la- icyzacyjnymi „kryzys prawdy”, przejawia się nade wszystko w afirmo- w aniu wartości „ludzkich” - z całkowitym ich oderw aniem (niezależ­ nością) od N ieskończonego Ź ró d ła56. Trudno nie zauważyć, iż właśnie owa dychotom iczna tendencja w prezentow aniu „świeckiej” wizji m ał­ żeństw a w rzeczy samej oznacza najważniejszą i najgłębszą - czwartą, w edle przyw ołanego opracow ania C affarry - cechę

indywiduałistycz-52 Por. J a n P a w e l II, M ężczyzną i niewiastą stworzył ich. Sakram ent, 70.

53 Por. t e n ż e , M ałżeństw o i rodzina są nierozerwalne. Przemówienie do pracow ników i a d ­

w okatów R oty Rzym skiej, L 'O sserv ato re R o m an o /wyd. p o i./ 22 (2001) 4, /s. 33-35/, n. 3.

54 Por. C a f f a r r a , M atrim onio e visione d ell’u o m o , 39. 55 Por. tam że, 34 n.

nego pseudopersonalizm u. W jego skrajnym acz reprezentatyw nym profilu do rangi symbolu urasta aprioryczny pogląd o niem ożności ja ­ kiegokolwiek odniesienia się do A bsolutu. Aż nadto czytelne tego konsekwencje, jak dobitnie zauważa C affarra, tchną niepokonalnym pesym izm em : „człowiek, m iłość międzyosobowa, kom unia m ałżeńska zatraca się w czasowym strum ieniu czystej historyczności”57.

M ałżonkow ie, parafrazując słynne słowa Jan a Pawła II z encykliki

„Redemptor hom inis”, pozostaną dla siebie niezrozum iali, a ich m ał­

żeńskie życie narażone będzie n a deficyt sensu, dopóki nie objawi im się Miłość, jeśli nie spotkają się z Miłością, jeśli Jej nie do tk ną i nie uczynią w jakiś sposób swoją, jeśli nie znajdą w Niej żywego uczestnic­ twa58. W ten sposób ujawnia się fundam entalna z a s a d a j e d n o c z ą ­ ca, k tóra - tak, jak w przypadku owej wyjątkowej wspólnoty, jak ą jest

„communio Ecclesiae”59 - stoi u podstaw osobowej kom unii: m ałżeń­

skiej „jedności dwojga”. Jest nią M i ł o ś ć -try n ita r n a K om unia Boga, objaw iona w oddaniu się Chrystusa i udzielona w D uchu Świętym; M i­ łosna Jedność, która ostatecznie daje się poznać jako „Bycie-Wzajem- nie-D la-Siebie”60.

M ałżeństw o, wymownie określone przez Sobór „głęboką w spólnotą życia i m iłości”61, od „początku” zostało wpisane w boski „porządek M iłości”. „ O rd o C a r i t a t i s ” - naucza Jan Paweł II - „należy do ży­ cia w ew nętrznego Boga sam ego, do życia Trynitarnego. W w ew nętrz­ nym życiu Boga D uch Święty jest osobową hipostazą Miłości. Przez D ucha D a r niestworzony, M iłość staje się darem dla osób stw orzo­

57 M atrim onio e visione d e ll’u o m o , 40. 58 R H , n. 10.

59 Por. D . J. H i 11 a, Z w ią zek m iędzy rodziną, Eucharystią a Kościołem w świetle Karola

Wojtyły filo zo fii osoby, w: M ężczyzną i niewiastą stworzył ich. Sakram ent, 325 nn.

60 Por. H . U . v o n B a l t h a s a r , W p ełn i wiary, ed. M. Kehl, W. L öser, tłum . J. Fenry- chow a, K raków 1991,326. „G dyby istniała definicja Boga, należałoby ją ta k w łaśnie sfo rm u ło ­ wać: jed n o ść jak o bycie-w zajem nie-dla-siebie. C o my w b ra k u lepszego słow a określam y jak o «O soby» B oskie, je s t w aru n k iem tego, że w B ogu m oże istnieć czyste bycie-w zajem nie-dla- -siebie, «O soby» te n ie p o sia d ają pierw o tn eg o bycia-dla-siebie, k tó re by d o p ie ro w tórnie otw ierało się ku d rugiem u; to, co m ożem y nazw ać ich byciem -dla-siebie, ich sam ośw iadom o­ ścią, po siad ają w spólnie ja k o je d e n niepodzielny Bóg; ale ow o «jeden» in teg ru je się zawsze ju ż (a nie d o p iero później) przez bycie-w zajem nie-dla-siebie. O jca n ie m o żn a zrozum ieć in a­ czej, ja k w rodzącym o d d a n iu siebie zro d zo n em u Synowi, Syna nie inaczej, ja k w byciu-dla- -O jca. O d d a n ie się O b u je s t znow u byciem -w zajem nie-dla-siebie, w księgach N ow ego Przy­ m ierza wyraźnie oddzielonym zarów no o d O jca, ja k i od Syna ja k o «D uch Święty», ja k o u o so ­ b io n e bycia-w zajem nie-dla-siebie i ja k o o d d a n ie siebie B oga ludziom ” - tam że 326 n.

nych. Ta Miłość, k tó ra jest z Boga, udziela się stw orzeniom ”62. Tak oto trynitarna Caritas zostaje rozlana w sercach63 pojedynczych istot pow o­ łanych do istnienia na obraz Boży, a równocześnie - w jeszcze pełniej­ szym wym iarze64 - m ałżeńska kom unia mężczyzny i kobiety zyskuje wyjątkową godność i zadanie: bycia w izerunkiem Boga, odzw ierciedle­ niem K om unii Osób Trójcy Przenajświętszej. W łączone w „ordo Cari­

tatis” m ałżeństw o bierze swój początek, sens i spełnienie w Trynitarnej

Tajemnicy65. Wynika stąd jednoznacznie, że już „z natury” w „institu­

tum m atrim oniale” - jeśli użyć słów Papieża z cytowanego przem ów ie­

nia do Roty Rzymskiej z 2003 r. - w przedziwny sposób splata się rze­ czywistość ludzka z rzeczywistością Boską66.1 dlatego w doświadczeniu małżonków bezw arunkow ego „bycia-wzajem nie-dla-siebie” - na obraz i podobieństw o Boże (analogia trynitarna) - am or coniugalis „ukazuje się jako coś, co p rzerasta zrozum ienie, co p rzerasta wszelkie przewidy­ wanie: obojgu miłującym przydarza się coś, co wykracza poza horyzont oczekiwań ich w zajem nego oddania się, co m imo to nie jest nieosobi- stym losem, lecz jest przeżywane jako wypływający z ich osobowej m i­ łości cu d”67.

C harak ter i dynam ikę kom unii m ałżeńskiej, a z nią ów niezwykły udział m ałżonków w tajem nicy życia O sób Boskich, par excellence określa m iłość68. W edle słów A postoła - „Bóg jest miłością [Caritas]: kto trwa w miłości, trwa w Bogu, a Bóg trwa w nim ”69. Nic dziwnego zatem , że przez aktualizację prawdziwej „amor coniugalis” - w osobo­ wym darze m ałżeńskim obopólnie udzielanym i przyjmowanym, gdzie każdy przejaw miłości pozostaje cząstką, refleksem i obrazem Caritas70 - realizuje się „Boży obraz i pobobieństw o”. W owym „byciu-wzajem- nie-dla-siebie” m ężczyzna i kobieta (m ąż i żona) stają się o d b l a s ­

62 J a n P a w e l II, L ist apostolski ,J\Lulieris dignitatem ”, n. 29. 63 Por. R z 5 ,5 .

64 „O b o je razem w swej szczególnej do sk o n ało ści stanow ią bogatsze podo b ień stw o Boga niż k ażde z n ich z o so b n a ” - B. H . H ä r i n g , N a u k a Chrystusa. Teologia m oralna, t. III, Po­ zn ań 1963,229.

65 Z o b . L ist d o rodzin, n. 8

66 W ym iar nadprzyrodzony zw iązku m ałżeńskiego, n. 5. 67 В a 11 h a s a r, dz. cyt., 269.

68 Por. P. A . B o n n e t , N e l segno d e ll’uom o: diritto e scienza n e ll’econom ia dei m a trim o ­

nio canonico, Q u a d e rn i „S tudio R o ta le ” 5 (1990) 16.

691 J 4 ,1 6 .

70 Por. J. G r z e ś k o w i a k , Centralne idee teologii m ałżeństwa, w: M ałżeństwo i rodzina

k i e m B o s k i e j j e d n o ś c i i w i e r n o ś c i , gdy urzeczywistniają swe kom unijne dobro {„bonum coniugum ”), i rów nocześnie n ad e r ekspre- sywnym o d b i c i e m s t w ó r c z e j m o c y B o g a , gdy w ypełniają ro ­ dzicielskie pow ołanie {„bonum prolis”) 11.

Boskie „mysterium Caritatis” oświetla przeto n atu rę i głęboki sa­ kralny sens każdego naturalnego m ałżeństw a, choć bez w ątpienia d o ­ skonalszą jego realizacją jest sakram ent („saeramentum m atrim onii”), w którym uobecnia się tajem nica Przym ierza i Łaski: tajem nica O d ku ­ pienia dokonanego przez Chrystusa w O fierze Krzyża72. D oniosłość niniejszych stw ierdzeń pozwala z pewnością lepiej zrozum ieć, dlacze­ go Jan Paweł II - „pod p rą d ” dzisiejszym tendencjom „pseudoperso- nalistycznym - z takim naciskiem przypom ina, że transcendencja od sam ego „początku” została w pisana w istotę związku m ałżeńskiego73.

IV. Wizja integralna czyli realistyczna

Przepisy „ius matrimoniale” K odeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., dotyczące zgody małżeńskiej, formy kanonicznej i innych warunków,

71 Przy św iadom ości g ranic analogii try n itarn ej (Trójca Św ięta i m ałżeństw o to dw ie rady­ k aln ie ró ż n e rzeczyw istości) o raz nied o sk o n ało ści fo rm u ł języka teologicznego „okazuje się, że p o jęcia i w yobrażenia, którym i posługujem y się dla w yrażenia i przybliżenia tajem nicy Trójcy Św ietej, m o żn a o d n ieść do tajem nicy m ałżeństw a. I ta k r ó w n o ś ć n a t u r y p r z y r ó ż n o ś c i o s ó b - osoby ró żn ią się p o ch o d zen iem i skierow ane są w m iłości ku sobie - now a fo rm a jed n o ści, w k tó rej liczba pojedyncza i m n o g a stanow ią je d n o (m y-jedność); m i- ł o ś ć j а к o p o z n a n i e «j a» w «t у» - uk ieru n k o w an ie n a d ru g ą o so b ę ja k o fo rm a istn ie­ n ia i realizacji w łasnej osobow ości, p o n iew aż «człowiek n ie m o że o d n aleźć się w p ełn i in a ­ czej, ja k tylko przez bezin tereso w n y d a r z siebie sam ego» (K D K 24); p ł o d n o ś ć m i ł o ś ć i - w łasne «ja» z a ta p ia się w «ja» drugiej osoby n a sk u te k czego pow staje trzecie «ja». Te w szystkie aspekty życia Trójcy Św iętej zn ajd u ją w m ałżeństw ie sw oją an alo g ię i odbicie [podkr. - A. E J” - tam że, 35.

72 Por. I o a n n e s P a u l u s II, Discorso del Santo Padre ai M em bri d el Tribunale della

R ota R o m a n a , C o m C an 18 (1986) / s. 26-30/, n. 3; Papież J a n Paw el II w sw oim n au cza n iu de m atrim onio p o d k re śla , że sa k ra m e n t m ałżeństw a je s t sk u te czn ą drogą, n a której C h ry stu so ­

w a łaska O d k u p ie n ia zap ew n ia m ałżo n k o m re a ln e uczestnictw o w K om unii T rynitarnej - p o r. t e n ż e , Discorso del S anto Padre ai docenti e studenti del Pontificio Istituto G iovanni Pa­

olo I I p e r S tu d i su M atrim onio e Familia (31 maggio 2001), A n th ro p o te s 17 (2001) /s. 185-

-188/, n. 3. Szerzej n a te m a t sa k ra m e n ta ln e g o w ym iaru m ałżeństw a: P a s t w a , Teologiczny

fu n d a m e n t sakram entalności m ałżeństw a: „in fie r i” oraz „in fa c to esse” (a rty k u ł u k aże się

w K w artaln ik u Praw no-H istorycznym „P raw o K an o n iczn e”); t e n ż e , Przymierze m iłości

m ałżeńskiej, 8-11.

koniecznych do ważnego zawarcia m ałżeństwa stanowią - już same w sobie (in abstracto) - znaczące naukowe dokonanie oraz przejaw wy­ sokiej kultury prawnej. W szelako nie bez znaczenia pozostaje fakt, że kościelne kanony ukazują niezbywalną godność owej naturalnej insty­ tucji oczom współczesnego światu, by w wymiarze profetyczno-dydak- tycznym być swoistym apelem do świeckich społeczeństw (państw, o r­ ganizacji m iędzynarodowych) o ochronę i zabezpieczenie należnych jej praw. Toteż jest rzeczą ze wszech m iar zrozum iałą, dlaczego Jan Paweł II z taką konsekwencją - przede wszystkim wobec szacownego gre­ m ium audytorów i adwokatów Roty Rzymskiej - artykułuje potrzebę unikania szkodliwego f o r m a l i z m u w rozum ieniu i aplikacji od no ­ śnych norm kodeksowych74. W szak w konfrontacji z coraz bardziej agresywną kulturą indywidualistyczną, w czasach, kiedy powszechnie zanika świadomość najgłębszych fundam entów m ałżeństwa i rodziny75, tylko i n t e g r a l n a w i z j a o s o b y i m a ł ż e ń s k i e j „ c o m m u n i o

p e r s o n a r u m ” stanowi adekw atną - o partą na sile „prawdy” - „misyj­

ną” odpowiedź Kościoła.

Niewątpliwą oznaką w spom nianego form alizm u jest przeciwstawia­ nie, bez możliwości dokonania harm onijnej syntezy, osobowych aspek­ tów m ałżeństw a aspektom stricte prawnym. Jan Paweł II w znakomitym wystąpieniu z dnia 27. I. 1997 r., z okazji inauguracji kolejnego roku pracy Roty Rzymskiej76, przywołując personalistyczny obraz m ałżeń­ stwa nakreślony w Konstytucji „Gaudium et spes”77, stanowczo zdystan­ sował się od tego rodzaju tendencji w praktyce sądowej. W iodącą tezą tego wystąpienia było przypom nienie, iż w a l o r p r a w n y nie jest czymś zewnętrznym (autonom icznym ) w stosunku do międzyosobowej rzeczywistości m ałżeństwa, ale stanowi jej p r a w d z i w i e w e w n ę t r z ­ n y w y m i a r . Norm y J u s matrimoniale” pozostają w sposób konieczny

74 W ydaje się, że najm ocniej ów gios P ap ieża zabrzm iał w przem ów ieniu d o R oty R zym ­ skiej z dn. 2 1 . 1 . 1999 r. - zob. M iłość m ałżeńska, n. 4.

75 W ym iar nadprzyrodzony zw iązku m ałżeńskiego, n. 3.

76 Z ob. k o m e n ta rz e d o w/w przem ó w ien ia papieskiego: U . N a v a r r e t e, C o m m en ta ­

rium a d allocutionem Ioannis Pauli I I a d praelatos et officiales R otae Rom anae, die 2 7 ianuarii 1997 h abitam , P R M C L 86 (1997) 368-385; J. C a r r e r a s , C om m ento al discorso d i G iovan­ n i Paolo I I al Tribunale della R ota R o m a n a in occasione d e ll’apertura d e ll’a n n o giudiziario, IE

9 (1997) 774-782; H . H e i n e m a n n , D ie A nsprache Papst Johannes Pauls II. vom 27. Ja n u ­

ar 1997 vor der R ö m isch en R ota, D P M 4 (1997) 237-239; W. G ó r a I s k i, Walor praw ny m a ł­ żeństwa i jego wym iar osobowy. Przem ówienie papieża Jana Pawia I I d o R oty R zym skiej 27 1 1 9 9 7 r., lu s M a trim o n ia le 2 (1997) 95-100.

- nie mniej, nie więcej - jurydycznym wyrazem odnośnej rzeczywistości antropologicznej i teologicznej. Wynika stąd niedwuznacznie, iż rzeczy­ wistość tę - z racji rzeczonej „im m anencji” - należy stale mieć przed oczyma dla uniknięcia ryzyka dowolnych (błędnych) interpretacji78.

Personalistyczny horyzont nauki „de m atrom onio canonico” określa Papież, form ułując swą kluczową tezę, k tó ra daje się streścić w sło­ wach: f u n d a m e n t e m i z a s a d ą s t r u k t u r a l n ą p r a w n y c h r e l a c j i w m a ł ż e ń s t w i e j e s t a m o r c o n i u g a l i s 19. Ojciec św. wyraża przekonanie, iż świadom ość tej prawdy stwarza szansę staw ie­ nia czoła ważkiem u wyzwaniu naszych czasów, a m ianowicie, zadaniu integralnego ukazywania osobowych i prawnych aspektów m ałżeństw a kanonicznego - w ich harm onijnej koegzystencji. W szak służebny udział kanonistów i sędziów kościelnych w budow aniu cywilizacji m iło­ ści80, w której dobrem wspólnym jest „w artość osoby”, a „sercem ” m ał­ żeńska (rodzinna) „communio personarum ’m , postuluje nie tylko do ­ strzeżenie, ale n ade wszystko dostateczne ośw ietlenie im m anentnego profilu sprawiedliwości („ius com m unionis”)82.

W sytuacji, kiedy we współczesnym świecie zanika świadom ość n a­ turalnego i religijnego sensu zaślubin, a przedm iotem dyskusji są już nie tylko istotne przym ioty i cele „institutum m atrim oniale”, ale sam a w artość i użyteczność tej instytucji83, nie pozostaje nic innego, jak tylko

78 Por. A llo cu tio S u m m i Pontificis ad Indices, A d m in istro s A dvocatosque R otae R om anae

coram adm issos, C o m C an 29 (1997) n. 3.

79 Z o b . J a n P a w e f II, M iłość m ałżeńska, nn. 3, 4. T reść tego przem ó w ien ia p ap iesk ie­ go do R oty (z 1999 r.) m o żn a określić ja k o rek ap itu lację m ag isteriu m pro k lam o w an eg o we w cześniejszych alo k u cjach O jca św. n a te m a t praw nej relew ancji „am or coniugalis” (u p rz e d ­ n io ró w n ież w przyw ołanej alokucji z 1997 r.); zob. P a s t w a , Prawne znaczenie m iłości m a ł­

żeńskiej, 140-143.

80 D oniosłość tego - m otywowanego racjam i eklezjologicznymi - dzieła, k tó re stoi przede wszystkim przed sędziam i R oty Rzymskiej (,/n u n u s propheticum ”), podkreśla J a n P a w e ł II m.in. w alokucjach: Allocutio S u m m i Pontificis ad Iudices, Adm inistros Advocatosque Rotae R o ­

m anae coram admissos, C om C an 22 (1990) s. 3-7; Allocutio S u m m i Pontificis ad Iudices, A d m in i­ stros Advocatosque Rotae R om anae coram admissos, C om C an 26 (1994) s. 13-17.

81 Z o b . L ist do rodzin, nn. 12,13.

82 Por. A llo cu tio S u m m i Pontificis a d Iudices, A d m in istro s A dvo ca to sq u e R otae R o m a n a e

coram adm issos, C o m C an 29 (1997) n. 3; zob. te ż R . S o b a ń s k i , Kościół-prawo-zbawienie,

K atow ice 1979, 125-147; G . G h i r 1 a n d a, W prowadzenie do praw a kościelnego, przeł. S. K obiałka, K raków 1996, 29-49.

83 W tym k o n tek ście P ap ież w skazuje n a g ro źn e („ g o d n e u b o lew an ia i p o tę p ie n ia ”) zjawi­ sko agresyw nych k am p an ii p ropagandow ych, z w ykorzystaniem siły oddziaływ ania m ediów , k tórych celem je s t „d o p ro w ad zen ie do p rzy zn an ia sta tu s u m ałżeństw a tak że zw iązkom m ię­ dzy oso b a m i tej sam ej p łci” -M iło ś ć m a łż e ń s k a , n. 2; p o r. F C , n. 81.

niestrudzone głoszenie jedynej prawdy o m ałżeństw ie - wspólnocie wzajem nego d aru osób (mężczyzny i kobiety) w miłości. D latego też Jan Paweł II z całym przekonaniem proklam uje, iż właśnie a u t e n ­ t y c z n a m i ł o ś ć tw orząca na poziom ie ontycznym i egzystencjalno- -dynamicznym relacje między m ałżonkam i oraz między rodzicam i i dziećmi, relacje, które w swej istocie pozostają stosunkam i spraw ie­ dliwości, jest r z e c z y w i s t o ś c i ą p r a w n i e r e l e w a n t n ą 84. Przy­ m ierze m ałżeńskie z wyrażoną w nim wolą mężczyzny i kobiety wza­ jem nego osobowego obdarow ania się - , f o e d u s a m o r i s c o n i u -

g a ł i s ”, czyli obopólne przyrzeczenie sobie miłości wyłącznej, nieroze­

rwalnej i p łodnej85, konstytuuje p r a w n y w ę z e ł m i ł o ś c i 86. W prze­ ciwieństwie do budowanych na chwiejnych uczuciach i nietrwałej atrakcji psycho-fizycznej - a przez to pozbawionych fundam entu w e­ wnętrznej spójności - wolnych związkach, m ałżeństw o znajduje pod ­ stawę w ofiarnej miłości, k tóra jawi się, nie tylko jako obowiązek m o­ ralny, ale przede wszystkim jako zobow iązanie w znaczeniu ściśle prawnym („amore dovuto”&1). Z daniem Ojca św. nie sposób przecenić znaczenia tej konstatacji. W szak „zobowiązanie wzajem nie podjęte staje się z kolei czynnikiem dodatkow o um acniającym miłość, z której się zrodziło, przyczyniając się do jej trwałości, z korzyścią dla współ­ m ałżonka, dla potom stw a i dla całego społeczeństw a”88.

Integralną wizję owej doniosłej społecznie instytucji („institutum m a ­

trimoniale”) potw ierdza chrześcijańskie orędzie o zrodzonym z Miłości

sakram encie m ałżeństwa, w którym wzajemny osobowy dar małżonków um acnia Chrystusowa pieczęć nierozerw alnego węzła ,JFoedus Carita­

tis”. Tak oto mężczyzna i kobieta (m ąż i żona) zostają n a zawsze zwią­

zani wymagającym w ęzłem miłości wciąż odnawiającej się, hojnej, goto­ wej do poświęceń. W sytuacji zaś trudności czy kryzysów życia m ałżeń­ skiego, pom oc łaski Bożej - nie inaczej, jak na płaszczyźnie „amor

co-84 Por. A llo cu tio S u m m i Pontificis a d Iudices, A dm inistros A dvocatosque R otae R o m a n a e

coram adm issos, C o m C an 29 (1997) n. 3.

85 Por. M iło ść m ałżeńska, η. 4.

86 Por. A llocutio a d Sacrae R o m a n a e R otae Tribunalis Praelatos Auditores, Officiales et A d ­

vocatos coram adm issos, C o m C a n 14 (1982) n. 6.

87 W ypada zauw ażyć, że często używ ane przez Ja n a Paw ia II pojęcie „amore d o vu to ” (wt.), k tó re w języku polskim m o żn a o d d a ć te rm in e m „m iłość n a le ż n a ” lub „m iłość zobow ią­ za n a ”, odgryw a w iodącą ro lę w ukazyw aniu praw nej relew ancji „amor coniugalis” - por. C a r r e r a s , a rt. cyt., 778-781.

niugalis” - pozwala przezwyciężyć m om enty słabości i zagubienia, p ro ­

wadzi do oczyszczenia i w zm ocnienia kom unii m ałżonków89.

Punktem kulminacyjnym przywołanego papieskiego przem ówienia do Roty Rzymskiej z 1997 r. jest ważkie stwierdzenie, iż integralna wizja małżeństwa -zostaw iając „w tyle” szkodliwy formalizm tudzież minima- lizm pragmatyczny - bynajmniej nie reprezentuje koncepcji przesadnie wyidealizowanej. W prost przeciwnie, w swoim głęboko humanistycznym nastawieniu charakteryzuje się zdrowym r e a l i z m e m 90. Waga niniej­ szego stwierdzenia, poparta autorytetem najwyższego prawodawcy, każe zdecydowanie odrzucić pogląd, jakoby „idealizm” koncepcji personali- stycznej nie przystawał do form uł prawnych91, i podnosząc nupturientom „poprzeczkę” minimalnych wymogów kanonicznych, kłócił się z zabez­ pieczeniem powszechności naturalnego prawa do zawarcia małżeństwa92. Kapitalne znaczenie dla kościelnej dyscypliny małżeńskiej m a oparcie jej na r e a l i s t y c z n e j w i z j i o s o b y l u d z k i e j . Jeśli antropologia chrześcijańska rozumie persona hum ana” jako wolny i rozumny podm iot skierowany dynamicznie ku wszechstronnemu rozwojowi, mimo ułom no­ ści natury zdolny do odpowiedzialnych wyborów, osiągający ziemskie i nadprzyrodzone cele wysiłkiem własnym oraz z pomocą łaski Bożej - to i n t e g r a l n o ś ć niniejszego ujęcia przenosi się bezpośrednio na persona- listyczny obraz ,/natrimonium canonicum”93. Określona w kan. 1055 K o­ deksu z 1983 r. istota małżeństwa („wspólnota całego życia”) i koherentne

89 Por. J a n P a w e 1 II, Nierozerwalność małżeństwa dobrem wszystkich. Przemówienie do pra­

cowników Trybunału Roty Rzymskiej, L'O sservatore R om ano /wyd. poi./ 23 (2002) 4, /s. 33-35/,

n. 5; FC , n. 13. D ro g a wiernej miłości w m ałżeństw ie sakram entalnym , gdzie tiobecnia się tajem ­ nica O dkupienia, oznacza udział w krzyżu Chrystusa, który - zgodnie chrześcijańskim p a ra d o k ­ sem - „wiąże szczęście z akceptacją cierpienia w duchu wiary”. D roga ta oznacza zatem „przyję­ cie miłości C hrystusow ej”, k tó ra „wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we wszystkim po k ład a nadzieję, wszystko przetrzym a” (1 K or 13, 7) - 1 e n ż e, Wymiar nadprzyrodzony zw iązku m ałżeń­

skiego, n. 5.

90 Z o b . A llo cu tio S u m m i Pontificis ad Indices, A dm in istro s A dvocatosque R otae R o m a n a e

coram adm issos, C o m C an 29 (1997) n. 4.

91 N ie sposób przejść ob ojętnie n ad ew identnie pesymistyczną konstatacją U . N a v a r r e t e w związku z papieskim apelem o odejście o d antagonizow ania („przeciw staw iania”) aspektów personalistycznych i praw nych w stro n ę budow ania ich harm onijnej syntezy: J )ir e i che nella

trentina d ’anni passati dal Concilio a d oggi questa contrapposizione ha costituito la c r u x della dot- trina e della giurisprudenza matrimoniali, senza che n é la dottrina n é la giurisprudenza siano state capaci di trovare ancora una «sintesi armoniosa» di tutti gli elementi in gioco. E le conseguenze so­ no state notevolm ente negative” - art. cyt., 375.

92 Por. K P K 1983, kan. 1058; p o r. C a r r e r a s , art. cyt., 781 η.

93 Z o b . D . D e С а г о, L a fo rm a zio n e e la vita della coppia nel m atrim onio cattolico, M E 1 1 7 (1 9 9 2 ) 337-355.

z nią pojęcia: „istotne przymioty”, „istotne elementy”, „istotne prawa i obowiązki małżeńskie” - przez realistyczne zakreślenie granic i możliwo­ ści obciążonej grzechem ludzkiej natury, z uwzględnieniem skutecznej po­ mocy łaski Bożej - zakłada powszechną dostępność i naturalną zdolność osób do realizacji ich powołania małżeńskiego94. Dlatego też polski Pa- pież-prom otor „personalizmu” konsekwentnie naucza, że wezwani w nie­ odwołalnym foedus amoris coniugalis” do tego, by - obok przeżywania radości „spełnienia” - pokonywać nieuniknione ciężary i trudności życia małżeńskiego, mężczyzna i kobieta urzeczywistniają w małżeństwie kano­ nicznym, w pełni realistyczny, prawny obowiązek miłości ofiarnej95.

Zakończenie

W ierne swojemu posłannictw u urzeczywistniania w Chrystusie bo- sko-ludzkiej „C om m unio”, kanonistyka i orzecznictwo kościelne w no­ szą swój w kład w budow anie „cywilizacji m iłości”. U niwersalizm tej posługi, wyrażony eklezjalnym „munus propheticum ” ogniskuje się w trosce o ochronę i prom ocję godności rodziny (m ałżeństwa) - „pod­ stawowej kom órki społecznej”, którą Jan Paweł II z całym p rzek on a­ niem określa dziś „pierwszą drogą Kościoła”. W szelako, w obliczu po ­ głębiającego się współcześnie „kryzysu praw dy”, doktryna i juryspru­ dencja stoją przed szczególnym wyzwaniem. Agresywne prądy indywi­ dualistycznej „anty-kultury”, kreujące m entalność zlaicyzowaną („ni­ hilizm ”, „utylitaryzm ”), i w konsekwencji nieuniknione zderzenie „cy­

94 A llo cu tio S u m m i Pontificis a d Iudices, A dm inistros A dvocatosque R otae R o m a n a e coram

adm issos, C o m C an 29 (1997) n. 4.

95 Z ob. A llo cu tio S u m m i Pontificis a d Praelatos Auditores, A dm inistros A dvocatosque R o ­

tae R o m a n a e coram adm issos, C o m C an 19 (1987) /s. 3-8/, nn. 2 ,4 -7 ; A llocutio S u m m i Pontifi­ cis a d Praelatos Auditores, A dm in istro s A dvocatosque R otae R o m a n a e coram adm issos, C o m ­

C an 20 (1988) /s. 69-75/, nn. 4-5. W k o m en tarzu do niniejszych, często cytow anych alokucji papieskich, w k o n tek ście p y tan ia o zdolność d o m ałżeństw a, Z . G r o c h o l e w s k i - szcze­ gólnie w o d n ie sie n iu do zw iązku sa k ra m e n ta ln e g o - p o d k reśla, że n ie m oże być uw ażany za niew ażny zw iązek tru d n y lub nieszczęśliwy: „W tym sensie, w św ietle zało żeń an tro p o lo g ii chrześcijańskiej, k tó re stanow ią b azę w iedzy p raw a k anonicznego, m ieści się w granicach n o rm aln o ści to, że zaw ierający m ałżeństw o, m ając w sobie «zalążek życia w iecznego i pow o­ łan ie d o uczynienia w łasnym i w artości tran scen d e n tn y c h » , je s t w ew nętrznie zraniony przez grzech, pod zielo n y i p o d różnym i a sp ek tam i słaby i n iedoskonały (byleby tylko isto tn ie nie zo stała d o tk n ię ta je g o zdolność ro zu m u i/lub w oli). Je st o n bow iem pow ołany do po d jęcia w alki i zw yciężania c ia ła ” - Sakram ent m ałżeństwa: fu n d a m e n t teologiczny prawodawstwa k o ­

wilizacji m iłości” z „cywilizacją śm ierci”, wyznaczają kanonistom i k o ­ ścielnym sędziom szczególny obowiązek afirm ow ania hum anistycz­ nych i religijnych w artości m ałżeństwa.

W alokucji do R oty Rzymskiej z 2003 r. Papież z naciskiem p o d k re­ śla, że skoro m ałżeństw o jest sakram entem , a co najm niej zaw iera „ukryty ch arak ter sakralny”, w kościelnym porządku prawnym nie m o ­ że być m iejsca na „im m anen tną”, świecką wizję m ałżeństw a96. Ta wy­ powiedź najwyższego Prawodawcy wpisuje się w jego m agisterialny wysiłek uwypuklania osobowych aspektów „matrimonium canonicum ”, które w swym „integralnym ” ujęciu im plikują w pełni realne wymogi dyscypliny kanonicznej. Kduczowe zaś w tej osobowo-realistycznej wi­ zji „totius vitae consortium ” jest i pozostaje przyznanie w aloru praw ne­ go m iłości m ałżeńskiej, tej samej miłości, k tóra - na mocy sakram en ­ talnego uczestnictw a w „mysterium Caritatis” - nadaje m ałżonkom godność i zadanie: odzw ierciedlania Trynitarnej K om unii Osób.

D ie p e r s o n a lis tis c h e S ic h t d e r E h e : e in I d e a lis m u s o d e r e in R e a lis m u s ? Z u s a m m e n f a s s u n g

D ie K a n o n is tik u n d J u r is p r u d e n z g e h e n h e u te e in e r s tä n d ig w a c h s e n d e n K rise e n t ­ g e g e n , d ie sic h a n e r s te r S te lle a ls e in e K rise d e r W a h rh e it d a rs te llt. D ie a g g re ssiv e n S trö m u n g e n d e r in d iv id u a lis tisc h e n A n ti-K u ltu r, d ie e in e s ta rk s ä k u la ris ie re M e n ta ­ litä t (N ih ilis m u s u n d U tilita ris m u s ) k r e ie re n , e rle g e n d e n K a n o n is te n u n d k irc h lic h e n R ic h te r n e in e n b e s o n d e r e n P flic h t a u f, d ie h u m a n is tis c h e n u n d re lig iö s e n W ë rte d e r E h e z u p r o m o v ie re n . In d e r A n s p ra c h e v o r d e r R ö m is c h e n R o ta v o m 30. J a n u a r 2003 h e b t d e r P a p s t J o h a n n e s P a u l II h e rv o r, d a ss d ie E h e e in S a k r a m e n t ist o d e r z u m in d e s t d e n h e ilig e n W e s e n s c h a ra k te r d e s „ A n fa n g s ” in sich trä g t. A u s d ie s e m G r u n d e g ib t es in d e r k irc h lic h e n R e c h ts o r d n u n g k e in e n P la tz f ü r e in e im m a n e n te u n d r e in w e ltlic h e S ic h t d e r E h e . D ie s e A u s sa g e d e s G e s e tz g e b e rs w ird in se in e le h r a m tlic h e n A n s tr e n ­ g u n g e n e in g e s c h rie b e n , u m d ie p e r s o n a le n A s p e k te v o n „m a tr im o n iu m c a n o n ic u m ” b e s s e r z u G e ltu n g z u b rin g e n , w e lc h e d ie völlig r e a le n ( k e in e id e a lis ie rte n !) A n f o r d e ­ r u n g e n d e r k a n o n is tis c h e n D isz ip lin im p liz ie re n . B e d e u ts a m in d ie s e r p e r s o n a l- r e a li­ stis c h e n S ic h t d e r „totius vita e c o n s o r tiu m ” ist d ie A n e r k e n n u n g e in e r re c h tlic h e n R e le ­ v a n z d e r e h e lic h e n L ie b e , d e r s e lb e n L ie b e , d ie d e n E h e g a tte n - k r a ft d e r s a k r a m e n ta ­ le n T e ilh a b e in „ m ysterium C a rita tis” - d ie W ü r d e u n d A u fg a b e e r te ilt, d ie K o m m u n io n d e r P e r s o n e n v o n T rin itä t w id e rz u sp ie g e ln .