Spory historyczne wokół Prus Wschodnich w latach 1920-1939

Wrzesiński, Wojciech

Spory historyczne wokół Prus

Wschodnich w latach 1920-1939

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 295-311

Wojciech W rzesiński

S P O R Y H I S T O R Y C Z N E W O K Ó Ł P R U S W S C H O D N I C H W L A T A C H 1 9 2 0 — 1 9 3 9

R o z s tr z y g n ię c ia p le b isc y to w e w lip c u 1920 r. le g ł y u p o d sta w d e c y z ji m i ę ­ d z y n a r o d o w y c h o g r a n ic y p o lsk o -n ie m ie c k ie j na o d c in k u P r u s W sc h o d n ich N a sk u te k tej d e c y z ji p o z o sta w a ły o n e do r. 1945 w ra m a c h p a ń stw a n ie ­ m ieck ieg o . J e d n a k ż e d la ob u z a in te r e so w a n y c h p a ń stw sy tu a c ja u k sz ta łto w a n a w ó w c z a s, a sta n o w ią c a k o n se k w e n c ję w y k o n y w a n ia p o sta n o w ie ń tr a k ta tu w e r s a lsk ie g o 2, b y ła n a d łu ż e j tr u d n a do p rzy jęcia . P o la c y z m u sz e n i sy tu a c ją m ię d z y n a r o d o w ą do o b r o n y za sa d n ic z y c h p o s ta n o w ie ń w e r s a lsk ic h , n ie m o g li w p o lity c e p a ń s t w o w e j d a w a ć w y r a z u o p o z y c ji w o b e c ty c h r o z str zy g n ię ć, z u w a g ą je d n a k ś le d z ili w s z e lk ie w y d a r z e n ia m ię d z y n a r o d o w e , k tó r e b ez in i­ c j a t y w y p o lsk ie j st w a r z a ły sz a n s e r e w iz j i r o z w ią z a ń p r a w n o p a ń s tw o w y c h na t e r e n ie P ru s W sc h o d n ich , z m n ie js z e n ia z a le ż n o śc i p r o w in c ji od n ie m ie c k ic h w ła d z b e r l i ń s k i c h 3. Z asa d n ic ze a r g u m e n ty str o n y p o lsk ie j w y r a s ta ły z n a s t ę ­ p u ją c y c h przesłanek:

— w a r u n k i n a tu r a ln e w ią ż ą P r u sy W sc h o d n ie z p o lsk im o b sz a r e m h is t o ­ r y c z n y m i p a ń stw o w y m , a łą czn o ść ta lu b jej b ra k jest d ecy d u ją c a d la ro z­ w o j u lu b k r y z y s u g o sp o d a r k i w sch o d n io p r u sk ie j;

— p o z o sta w ie n ie P r u s W sc h o d n ic h w g ra n ic a c h R z e s z y n ie m ie c k ie j, p rzy r o z str z y g n ię c ia c h w e r s a lsk ic h d a ją c y c h R z e c z y p o sp o lite j d o stęp do m orza i s z e ­ rok ie u p r a w n ie n ia n a t e r e n ie W o ln e g o M iasta G dań sk a, s t a n o w i za c h ę tę d o d z ia ła ń d e sta b iliz a c y jn y c h i o d w e to w y c h , jest źró d łe m k o n flik tó w p o ls k o - n ie ­ m ie c k ic h , stw a r z a s t a łe z a g r o ż e n ie g r a n ic polsk ich ;

— P r u s y W sc h o d n ie o w y n isz c z o n e j p ru sk iej lu d n o śc i a u to c h to n iczn ej, a z a m ie sz k a łe p rzez k o lo n istó w — je szc ze z c z a só w śr e d n io w ie c z a — p o lsk ic h (w p o łu d n io w y m p a sie p r o w in c ji) i n ie m ie c k ic h (w c zęści p ó łn o cn ej) — m a ją przeszłość w ią ż ą c ą je z z ie m ia m i p o lsk im i. P le b is c y t y w lip cu 1920 r. n ie st w o r z y ły m o ż liw o śc i ro zstr z y g n ię ć o d p o w ia d a ją c y c h n a r o d o w e j p o sta w ie lu d ­ n ości, m im o p r z y tła c z a ją c e g o tr iu m fu n ie m ie c k ie g o , g d y ż z o s t a ły p r z e p r o w a ­ dzone w w a r u n k a c h n ie w ła ś c iw y c h , a lu d n o ść p o c h o d zen ia p o lsk ieg o n ie b y ła dojrzała p o lity c z n ie do ta k ic h r o z w ią z a ń p o lity c z n y c h , ja k g ło so w a n ie i .

S tr o n a n ie m ie c k a zasa d n icz e t e z y o c e n y s y tu a c ji P ru s W sc h o d n ich o p ie ­ rała n a stw ie rd ze n ia ch : 1 P o r . W . W r z e s iń s k i , P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o w i ś l u w 1920 r o k u , O l s z t y n 1974. T a m t e ż z e s t a w i e n i e l i t e r a t u r y . 2 Z a s a d n i c z e d o k u m e n t y d o t y c z ą c e o b r a d i p o s t a n o w i e ń k o n f e r e n c j i w e r s a l s k i c h z o b . S p r a w y p o l s k i e n a k o n f e r e n c j i p o k o j o i o e j w P a r y ż u го 1919 т . D o k u m e n t y ł m a t e r i a ł y , t . 1—3, W a r s z a w a 1965—1968. 3 Z o b . o p r a c o w a n i e S t a n i s ł a w a S r o k o w s k i e g o z w r z e ś n i a 1920 r ., P r o b l e m p o l s k i го P r u - s i e c h W s c h o d n i c h , j e g o p r z e s z ł o ś ć i a k t u a l n o ś ć . A r c h i w u m A k t N o w y c h w W a r s z a w a l e ( d a le j A A N ) M S Z , n r 470, S. 6 i П. 4 S z e r s z e o m ó w i e n i e t y c h p r o b l e m ó w p o r . W . W r z e s i ń s k i , W a r m i a i M a z u r y w p o l s k i e j m y ś l i p o l i t y c z n e j 1864—1945, W a r s z a w a 1984, s. 255 1 n . K o m u n i k a t y h t b i u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1985, nr 3-4

296 W o j c i e c h W r z e s iń s k i

— P r u s y W sc h o d n ie w y n ik a m i p le b isc y tu p o tw ie r d z iły s w o je p o lity c z n e zw ią z k i z R zeszą, u k sz ta łto w a n e w ie lo w ie k o w y m i sto su n k a m i p o lity c z n y m i, k u ltu r a ln y m i, c y w iliz a c y jn y m i, g o sp o d a r c z y m i i e tn ic z n y m i;

— o d cię c ie P ru s W sc h o d n ich od b e zp o śr ed n ie j łą cz n o śc i z R zeszą p a sem z ie m p r z y z n a n y c h P o ls c e u b e z w ła sn o w o ln ia p ro w in c ję , p r z e d e w s z y s t k im p od w z g lę d e m go sp o d a rcz y m , p o g łęb ia , n ie ła tw ą p rzecie ż i w c z e śn ie j, s y tu a c ję tej b ie d n e j p r o w in cji, d e c y d u je o u tr z y m y w a n iu się sta łe j sy tu a c ji k r y z y s o w e j;

— sy tu a c ja P r u s W sc h o d n ich u n ie m o ż liw ia p a ń stw u n ie m ie c k ie m u k o n ­ ty n u a c ję tr a d y c y jn e j m isji c y w iliz a c y jn e j, gosp o d a rcz ej i p o lity c z n e j na w s c h o ­ dzie, u z n a w a n e j za sz c z e g ó ln ie w a ż n ą w n o w e j sy tu a c ji po r e w o lu c ji r o ­ s y js k ie j 5.

S p rzeczn o ść in te r e só w p o lity c z n y c h obu p a ń stw , z n a jd u ją ca w y r a z z a r ó w ­ n o w o k resie k sz ta łto w a n ia g r a n ic p o lsk o -n ie m ie c k ic h , jak i po ic h u fo r m o ­ w a n iu ', m u sia ła p ro w a d z ić do lic z n y c h d y sk u sji i p o lem ik . O bie str o n y s t a ­ r a ły się te ż p o z y sk a ć so ju sz n ik ó w , licząc n a p r a k ty c z n e p o p a rcie n a a ren ie m ię d z y n a r o d o w e j. D y s k u s je n ie m ia ły ch ara k teru a k a d e m ic k ie g o . O d d z ia ły ­ w a ł y na św ia d o m o ść p o lity c z n ą ob u n aro d ó w , n ie je d n o k r o tn ie w p ł y w a ł y n a d e c y z je m ię d z y n a r o d o w e w sp o ra c h p o lsk o -n ie m ie c k ic h 7. P o siłk u ją c się a r g u ­ m e n ta m i z a c z e r p n ię ty m i z a n a liz h isto r y c z n y c h , e k o n o m ic zn y ch , d e m o g r a fic z ­ n y c h , m ilita r n y c h , p op iera ją c je r ó żn o ra k im i te o r ia m i g e o g r a fic z n y m i, n a d a ­ w a n o d y sk u sjo m c h a ra k ter p o lity c z n y . P o tr z e b y b ieżą cej p o lity k i w p ł y w a ł y na k ie r u n k i b a d a ń i a k ty w n o ś ć p isa rsk ą po obu stron ach , a r ó w n ie ż i na fo r ­ m u ło w a n ie w n io s k ó w k o ń c o w y c h . T r ud n o b y ło zn a le ź ć w ó w c z a s stu d ia d o ty ­ czące h isto r ii P ru s W schodnich, n a w e t tej n a jd a le j się g a ją c e j w p rzeszłość, n ie u w a r u n k o w a n e p o lity c z n ie . T e n d e n c ja ta b y ła g łę b sz a po str o n ie n ie m ie c ­ k iej, a le ż y w a i w p u b lik a c ja c h p o lsk ic h 8.

Okres m ię d z y w o je n n y h isto r io g r a fii p o lsk ie j i n ie m ie c k ie j c h a r a k te r y z o ­ w a ło d ą ż e n ie do p r z e w a r to śc io w a n ia w c z e śn ie j s f o r m u ło w a n y c h tez, p r z y p o ­ sz u k iw a n iu n o w y c h p r o p o zy cji m e to d o lo g ic z n y c h oraz p o sze r z e n iu p r z e d m io tu badań. H isto r io g r a fię n ie m ie c k ą z d o m in o w a ły w p ł y w y n a c jo n a listy c z n e . P o obu stro n a ch siła a r g u m e n tu h isto r y c z n e g o w r o z w a ż a n ia c h p o lity c z n y c h b y ła p o w a żn a . U w ik ła n ia r o z w a ż a ń p o lity c z n y c h w a n a liz y h isto r y c z n e b y ł y z w i ą ­ z a n e z w a lk a m i p o lity c z n y m i w o k ó ł tr a k ta tu w e r s a lsk ie g o , co d ec y d o w a ło o m e c e n a c ie p o lity c z n y m n a d b a d a n ia m i h isto r y c z n y m i, jak i o ch a ra k terze te z sz c z e g ó ln ie p o p u la r y z o w a n y c h w r ó ż n y c h w y d a w n ic t w a c h 9. N a jw y r a ź n ie j d o ty c z y ło to d z ie jó w n a jn o w sz y c h , a le w y s tę p o w a ło i p r z y r e k o n str u o w a n iu ep ok sta rszy ch , np. d z ie jó w Z a k o n u K r z y ż a c k ie g o czy n a ro d zin k r ó le s tw a p ru sk ieg o . P ie r w s z e tw ie r d z e n ia ty c z ą c e h isto r ii n a jn o w s z e j fo r m u ło w a n o z a ­

5 P o r . n p . O s t p r e u s s e n . S e i n e E n t w i c k l u n g u n d S e i n e Z u k u n f t , h r s g b . , E. K ö h l e r , M . W o r g i t z k i , B e r l i n 1922; K . F i s c h e r , D a s o s t p r e u s s i s c h e P r o b l e m , B e r l i n 1921. 6 P o r . a r g u m e n t y s t r o n y p o l s k i e j : M y r i u s iS . R y b k a ] , P r o t e s t d o R a d y P i ę c i u , P o z n a ń 1921; s t r o n y n i e m i e c k i e j : A . W in n i g , O s t p r e u s s e n d e u t s c h e S e n d u n g , w : O s t p r e u s s e n , s. 7 i n . 7 M e c h a n i z m o d d z i a ł y w a n i a o p i n i i n i e m i e c k i e j n a d e c y z j e m i ę d z y n a r o d o w e i n t e r e s u j ą c o p r z e d s t a w i a J . S o b c z a k , P r o p a g a n d a N i e m i e c w e i m a r s k i c h w o b e c P o l s k i , P o z n a ń 1973. 8 S z c z e g ó l n i e c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a ó w c z e s n y c h d y s k u s j i w P r u s a c h W s c h o d n i c h b y ł a b r o s z u r a p r z y w ó d c y o l s z t y ń s k i e g o H e i m a t d i e n s t u , М а х а W o r g i t z k i e g o , O s t p r e u s s e n . S e i b s t ł m - m u n g s r e c h t o d e r G e w a l t ? E i n e A n t w o r t a u f d . S r o k o w s k i s c h e S c h r i f t : «A u s d . L a n d e d . s c h w a r z e n K r e u z e s », B e r l i n (1925), n a p i s a n a w o d p o w i e d z i n a b r o s z u r ę S t a n i s ł a w a S r o k o w ­ s k ie g o . 9 D la n a s z y c h r o z w a ż a ń s z c z e g ó l n ie c h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t a r t y k u ł М а х а W o r g i t z k i e g o o p r o b l e m a c h m a z u r s k i c h z a m i e s z c z o n y w : O s t p r e u s s e n , ss. 69—74, J a k i i n n e w y p o w i e d z i w t y m t o m ie .

29 7

z w y c z a j p o siłk u ją c się n ie r e z u lta ta m i k r y ty c z n y c h b a d a ń ź r ó d ło w y c h , lecz

p r a g m a t y c z n y m i p o tr zeb a m i b ież ą c e j p o l i t y k i 10. K o r y g o w a n ie tez sfo r m u ło w a ­

n y c h w ó w c z a s , a w ie lo k r o tn ie p o p u la r y z o w a n y c h , b y ło bardzo u tr u d n io n e, a n ie je d n o k r o tn ie d o k o n u je się d o p iero w s p ó łc z e śn ie , p rzy w y s iłk u r ó w n ie ż i h isto r y k ó w n ie m ie c k ic h u . P o z o r y d o w o d ó w n a u k o w y c h d a w a ły te z o m p o li­ t y c z n y m sw o istą sak rę, o m n ie js z y m zn a c z e n iu na a r e n ie m ię d z y n a r o d o w e j, w ię k s z y m w e w n ą t r z kraju. P r z e z c a ły o k res m ię d z y w o je n n y n ie m ie c k ie b a d a ­ n ia d z ie jó w P ru s W sc h o d n ich c h a r a k te r y z o w a ły się fo r m u ło w a n ie m dalek o id ą c y c h g e n e ra liza cji, r e k o n str u k c je f a k to g r a fic z n e n a jc z ę śc ie j p o z o sta w ia n o r o z p ra w o m h is to r y k ó w r e g io n a listó w . T o też p o w s t a w a ły n ie je d n o k r o tn ie e f e k ­ to w n e k o n c e p c je s y n te ty c z n e , n i e z a w s z e p o p rzed zo n e k r y ty c z n y m i b a d a n ia m i źr ó d ło w y m i. M in im a ln ie u w z g lę d n ia n o p r z y ty m b a d a n ia p o lsk ie. N ie m ie c k a h isto r io g ra fia P r u s W sc h o d n ic h w o w y m o k resie p o d tr z y m y w a ła zasadn icz e te z y s fo r m u ło w a n e w X I X w . W y d a je się, że tr a fn ie o c e n ił te b a d a n ia T e o fil E. M o d elski, k tó r y w r ece n z ji zb ioru stu d ió w D e u ts c h la n d , u n d P o le n s t w i e r ­ dzał, iż m im o z a p o w ie d z i k sią ż k a w y r a ż a w ie r n o ś ć sta r y m p o g lą d o m , a „ n o w e to r y o ja k ic h się ta m w s p o m in a , o k a z a ły s ię sz la k a m i zd a w n a z n a n y m i, dobrze w y je ż d ż o n y m i i w y t a r ty m i” 1!. K o n str u k c je d o ty c z ą c e p rzeszło ści P ru s W sc h o ­ d n ich p r z e d s ta w ia n e p rzez h isto r io g r a fię n ie m ie c k ą w la ta c h m ię d z y w o je n ­ n y c h t w o r z y ły obraz z w a r ty i je d n o r o d n y , k tó r e g o z a s a d n ic z y m i e le m e n ta m i b y ły c ią g ło ść i w y ż s z o ść n ie m ie c k ie j k u ltu r y , c y w iliz a c ji, n ie d o str z e g a n ie w p ł y w ó w p o lsk ich , a w y o lb r z y m ia n ie w k ła d u te j p r o w in c ji w tr w a łe w a r ­ tości, o g ó ln o p a ń s tw o w e i o g ó ln o n a r o d o w e , w c y w iliz o w a n ie w s c h o d u e u r o ­ p e jsk ie g o ls.

H isto r y c y p o lsc y z a in te r e so w a n ie d z ie ja m i P ru s W sc ho d n ich , p rzed e w s z y s t k im n a jn o w s z y m i, o k a z y w a li od p ie r w s z y c h d n i p o o d z y sk a n iu n ie p o d ­ le g ło śc i. I ono ta k ż e b y ło w a r u n k o w a n e w z g lę d a m i p o lity c z n y m i. Ł ą a z y ło się p rzed e w s z y s t k im z p o lsk im p ro g r a m e m te r y to r ia ln y m p r z e d s ta w io n y m na k o n fe r e n c ji p o k o jo w e j w W ersa lu , a o p a rty m w d u żej m ie r z e ma — sp rz ężo ­ n y c h z in n y m i — a r g u m e n ta c h h isto r y c z n y c h u . B a d a n ia te b y ły ty m b ardziej k o n ie c z n e , że w ie d z a h isto r y k ó w n ie m ie c k ic h o p rzeszło ści ty c h z ie m d a w a ła im w ię k s z e m o ż liw o śc i in te r p r e ta c ji z g o d n ej z p otr zeb am i, p on ad to m ie li oni w s w y m ręk u p o d sta w o w e za so b y źród eł, tru d n o d o stę p n e h isto r y k o m p o l­ sk im 15. S ta n o w is k o h is t o r y k ó w p o lsk ic h b y ło n ie je d n o k r o tn ie fo r m u ło w a n e w d y sk u sja c h 'z b a d a cza m i n ie m ie c k im i, często n a zasadz ie a n ty te z y . W yra

-10 B y ł o t o w i d o c z n e t a k ż e i w p r a c a c h m a j ą c y c h z e w n ę t r z n i e c h a r a k t e r r o z p r a w n a u k o ­ w y c h , z o b .: D e u t s c h e S t a a t e n b i l d u n g u n d d e u t s c h e K u l t u r i n P r e u s s e n l a n d , h r s g b . ( v o n L a n ­ d e s h a u p t m a n n d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n , K ö n i g s b e r g ) , P r . , 1931, s. 622 + 207 t a b l . ; B . S c h u m a ­ c h e r , G e s c h i c h t e O s t - u n d W e s t p r e u s s e n s , K ö n i g s b e r g P r . , 1937, s. 294. 11 P o r . n p . : D . H e r t z - E i c h e n r o d e , P o l i t i k u n d L a n d w i r t s c h a f t i n O s t p r e u s s e n 1919—1930. U n t e r s u c h u n g e i n e s S t r u k t u r p r o b l e m s i n d e r W e i m a r e r R e p u b l i k , K ö l n u n d O p l a d e n 1969; R . K l a t t , O s t p r e u s s e n u n t e r d e m R e i c h s k o m m i s a r i a t 1919/1920, H e i d e l b e r g 1958. 12 K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , 1934, t. 48, z. 4, s. 885. 13 W y r a z e m t y c h p o g l ą d ó w b y ł a n p . p o p u l a r n a h i s t o r i a P r u s W s c h o d n i c h i Z a c h o d n i c h S c h u m a c h e r a , o p . c it ., k t ó r a d o c z e k a ł a s ię t e ż p o j e g o ś m i e r c i t r z e c i e g o w y d a n i a p o w o j n i e , c h o c i a ż p o u s u n i ę c i u z n i e j p r z e z w y d a w c ó w a k c e n t ó w g l o r y f i k u j ą c y c h n a r o d o w y s o c ja l iz m . 14 P o r . c h o c i a ż b y t e z y p r z e d s t a w i o n e p r z e z R o m a n a D m o w s k i e g o n a k o n f e r e n c j i p o k o j o ­ w e j j a k o u z a s a d n i e n i e d l a p o l s k i c h p o s t u l a t ó w t e r y t o r i a l n y c h : S p r a w y p o l s k i e n a k o n f e r e n c j i p o k o j o w e j w P a r y ż u , t. 1, s. 53 i n . c z y t e ż w y d a w n i c t w a p r o p a g a n d o w e d e l e g a c j i p o l s k i e j n a t e j ż e k o n f e r e n c j i , j a k n p . : M . S e y d a , T e r r i t o i r e s p o l o n a i s so u s l a d o m i n a t i o n p r u s s i e n , P a r i s 1919. 15 T a k n p . n i e u z y s k a l i d o s t ę p u d o ź r ó d e ł k r ó l e w i e c k i c h : K a r o l G ó r s k i p r o w a d z ą c y s t u ­ d i a n a d Z a k o n e m K r z y ż a c k i m , J ó z e f F e l d m a n n a d o k r e s e m r z ą d ó w B i s m a r c k a .

208 W o j c i e c h W r z e s i ń s k i

z e m fo r m o w a n ia się p o g lą d ó w b y ła „ d y sk u sja w s c h o d n io p r u sk a ” w cza sie zjazd u h isto r y k ó w p o lsk ic h w W a r sz a w ie w 1930 r. W sk a z y w a ła o n a n ie ty lk o n a z a in te r e so w a n ie tą p r o b le m a ty k ą , a le i na k s z t a łt o w a n ie w ie lu p y ta ń b a ­ d a w c z y c h , d ążn ość do sp o jrzen ia na d zieje te g o ob sza r u n ie w sp osób p r a g ­ m a ty c z n y , a le z g o d n y z ó w c z e sn y m i r y g o r a m i n a u k i h is t o r y c z n e j 16. H isto r y c y p o lsc y stw ie r d z a li, iż „n au k a n ie p o w in n a dać się p o r w a ć w w ir w a lk p o li­ t y c z n y c h i jak m u si p r zy zn a ć ż y w io ło w i n ie m ie c k ie m u , a sz c z e g ó ln ie L u b ec- czan om z a s łu g i o k o ło r o z b u d o w y m ia s t nad b r z eg a m i B a łty k u , ta k z d ru g iej str o n y n ie m o ż n a z a m ilczeć p r z y r o z p a tr y w a n iu d z ie jó w P r u s W sc h o d n ich i p o m ija ć u d z ia łu ż y w io łu p o lsk ie g o w o sie d la n iu , r o z w o ju gosp o d a rcz y m , k u ltu r a ln y m i u str o jo w y m te g o k r a ju ” I7. Z m ia n y w te za ch o d n o sz ą c y c h się do d z ie jó w p r o w in c ji w s c h o d n io p r u sk ie j, s y s te m a ty z u ją c y c h w ie d z ę sz c z e g ó ło ­ w ą h isto r y k ó w p o lsk ic h p o sz ły z n a c z n ie d a lej n iż w h isto r io g r a fii n ie m ie c ­ k iej, ch o cia ż tru d n o b y ło u w o ln ić się od cią żen ia b ieżą cej p o lity k i. W p iś m ie n ­ n ic t w ie n ie m ie c k im przecz ono w a r to śc io m p o z n a w c z y m prac p o lsk ich , d o str z e ­ g a ją c je d y n ie ic h fu n k c je p r o p a g a n d o w e , sta w ia ją c na jed n e j p ła sz c z y ź n ie p r a g m a ty c z n e j stu d ia ź r ó d ło w e i b ieżącą p u b lic y sty k ę p o lity c z n ą ls. N ie sp r z y ­ jało to d o c ie r a n iu w y n ik ó w b a d a ń u c z o n y c h p o lsk ic h do h isto r y k ó w n i e ­ m ieck ich .

R ó żn ice m ię d z y h isto r io g ra fią p olsk ą a n ie m ie c k ą w o d n ie sie n iu do d z ie ­ jó w P ru s W sc h o d n ich w z r o s ły s z c z e g ó ln ie w y r a ź n ie w o k r e sie h itle r o w sk im , k ie d y w y m o g i n a r o d o w o so c ja listy c z n y c h o rg a n iz a to r ó w i k ie r o w n ik ó w życia n a u k o w e g o o k r e śla ły p o g lą d y i p o s t a w y o fic ja ln e j h isto r io g r a fii n ie m ie c k ie j, d ecy d u ją c o u n ifo r m iz a c ji p o g lą d ó w n a m ia r ę w sp ó łc z e sn y c h potrzeb p a ń stw a h itle r o w sk ie g o 19. F o r m u ło w a n e w ó w c z a s n o w e sp o str z e ż e n ia , ta k c h ę tn ie o d ­ w o łu ją c e się do tw ie r d z e ń w c z e śn ie jsz y c h , b y ły k o n se k w e n c ją w p r o w a d z e n ia teo rii g e o p o lity c z n y c h , o p a r ty c h n a determ iniizm ie g eo g r a fic z n y m , z w ią z a n y m śc iśle z te o r ia m i ra sisto w sk im i. P o z w a la ło to ro zw ija ć teo rię o roli, jaką m ia ły p e łn ić N ie m c y , str z e g ą c i ro zszerzając k u ltu r ę g e r m a ń sk ą n a w s c h o d z ie , c h r o ­ n ią c ją przed n iż sz ą c y w iliz a c ją sło w ia ń sk ą !0. A le w a tm o sfer ze p e w n e g o o d ­ d z ia ły w a n ia w p ł y w ó w p o lity c z n y c h p o lsk o -n ie m ie c k ie j d ek la ra cji o n ie a g r e s ji za ta r ły się w lite r a tu r z e h isto r y c z n e j N ie m ie c , ta k c z ę ste w o k resie w e im a r ­ sk im , p r y m ity w n e tw ie r d z e n ia , k tó r e a rg u m e n ta c ją h isto r y c z n ą m ia ły n e g o ­ w a ć g ra n ic e w e r s a lsk ie . N a jd łu ż e j p r y m ity w n e o c e n y a n ty p o ls k ie u tr z y m y ­ w a ł y się w .różnych p o d ręczn ik a ch sz k o ln y c h i m a te r ia ła c h p om oc nic zych , co m ia ło tak w ie lk i w p ł y w n a o g ó ln e k sz ta łto w a n ie św ia d o m o śc i h isto r y c z n e j N ie m c ó w !1. W w ie lu p u b lik a c ja c h u s tą p iły o n e m ie jsc a b a rd ziej w y r a f in o w a ­

16 D y s k u s j a z p o w o d u t z w . 700-lecia P r u s W s c h o d n i c h : P a m i ę t n i k V P o w s z e c h n e g o Z j a z d u H i s t o r y k ó w P o l s k i c h w W a r s z a w i e 28 l i s t o p a d a d o 4 g r u d n i a 1930 r . T . 2, P r o t o k o ł y , L w ó w 1931, s s . 140—212. W y r a z e m z a i n t e r e s o w a n i a t ą d y s k u s j ą b y ł o b e z p o ś r e d n i e t r a n s m i t o w a n i e j e j p r z e z w a r s z a w s k ą r o z g ł o ś n i ę r a d i o w ą w p r o g r a m i e o g ó l n o p o l s k i m . 17 W . S o b i e s k i , w : P a m i ę t n i k V P o w s z e c h n e g o Z j a z d u H i s t o r y k ó w P o l s k i c h w W a r s z a w i e , T. 1, R e f e r a t y , L w ó w 1930, s. 295. 18 P o r . n p . o c e n y z n a j d u j ą c e s ię w : R . N e u m a n n , O s t p r e u s s e n i m p o l n i s c h e n S c h r i f t t u m , D a n z i g 1931. 19 Z o b . п р .: W e b e r - K r o h s e , O s t p r e u s s e n , w : D e r d e u t s c h e O s t e n . S e i n e G e s c h i c h t e , s e i n W e s e n u n d s e i n e A u f g a b e , h r s g b . K . C. T h a l h e i m , A . H i l l e n - Z i e g f e l d , B e r l i n 1936, ss. 55—80. 20 T e n d e n c j e t e s z c z e g ó l n ie w y r a ź n i e w y s t ą p i ł y w k s ią ż c e , k t ó r a u k a z a ł a s ię j u ż p o k a m p a n i i w r z e ś n i o w e j 1939 r .: A. B r a n k m a n n , K r i s i s u n d A u f b a u i n O s t e u r o p a . E i n w e l t ­ g e s c h i c h t l i c h e s B ild , B e r l i n - D a h l e m (1939), s. 11 i in . 21 I n t e r e s u j ą c e w t e j m i e r z e s ą u s t a l e n i a R o m u a l d a G e l l e s a w n i e o p u b l i k o w a n y m j e s z ­ c z e s t u d i u m o p r o b l e m a c h p o l s k i c h w n i e m i e c k i m s z k o l n i c t w i e o k r e s u w e i m a r s k i e g o I h i t l e ­ r o w s k i e g o .

299 n y m k o n stru k cjo m , k tó r e za c h o w u ją c p o zo ry n a u k o w e u za sa d n ia ły p otr zeb ę i m o ż liw o ść w s c h o d n ie j e k sp a n s ji N ie m ie c , tw ie r d z ą c iż w a r u n k i n a tu r a ln e i p r e d y sp o z y c je r a sy g e r m a ń sk ie j, u m o c n io n e d o św ia d c z e n ia m i h isto r y c z n y m i w sk a z u ją na fu n k c ję P r u s W sc h o d n ic h jako fo r p o c z ty c y w iliz a c ji i b a stio n u m ilita r n e g o o r a z ś w ia to p o g lą d o w e g o — z a p o ry n ie ty lk o a n ty p o ls k ie j, ale p rzed e w s z y s tk im w o b e c w p ł y w ó w Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o — o d g r y w a ją c e g o sz c zeg ó ln ą ro lę w p la n a c h k r u c ja ty a n ty k o m u n isty c z n e j ” . D z ie je P ru s W sc h o d n ich i ic h sy tu a c ja w s p ó łc z e sn a b y ł y w ó w c z a s w y k o r z y s ty w a n e d la u tr w a la n ia n a str o jó w a n ty p o lsk ic h , m im o p rzestr z e g a n ia w p r o p a g a n d zie p o ­ zo r ó w u z n a w a n ia k o n s e k w e n c ji p o lsk o -n ie m ie c k ie j d e k la r a c ji o n iea g resji. D b a n o też, b y p rzek o n a ć c a ły n aró d n ie m ie c k i, iż tr a d y c je h isto r y c z n e P ru s W sc h o d n ich w sk a z u ją jak k o r z y s tn e d la n a r o d u je s t p o g łę b ia n ie ic h z w ią z k u z R zeszą, i że jest to z g o d n e z g łó w n y m i c e la m i z a r ó w n o w e w n ę t r z n e j , jak i z e w n ę tr z n e j p o lity k i „ 1 0 0 0 -letn iej R z e s z y ”. W ie lo k r o tn ie p o d n o szo n o , że o d ­ b u d o w a w ie lk o ś c i R z e sz y z a le ż y od w y w ią z a n ia się n a ro d u n ie m ie c k ie g o z p o ­ sła n n ic tw a na w s c h o d z ie E u r o p y “ , co m ia ło b y ć z w ią z a n e ze sz c z e g ó ln y m i p r e d y sp o z y c ja m i N ie m c ó w , ic h u zd iln ie n ia m i o r g a n iz a c y jn y m i, karn o ścią , u m ie ję tn o śc ią p o d p o rzą d k o w a n ia p o sta w b ie ż ą c y c h celo m o sta te c z n y m . W sk a ­ z y w a n o , że h isto ria w y r o b iła w ś r ó d w s c h o d n io p r u sa k ó w c e c h y n ie z b ę d n e do sp e łn ie n ia ty c h h isto r y c z n y c h zad a ń !4.

Z a in te r e s o w a n ie p r z e szło ścią te g o ob sza r u b y ło po I w o j n ie ś w ia t o w e j w ię k sz e w N ie m c z e c h n iż w P o lsce. N ie m c y d o c e n ia ją c o p in ię m ię d z y n a r o d o ­ w ą , w y k o r z y s ty w a li przeszłość ty c h z ie m dla p r z e k o n a n ia jej, że h isto ria św ia d c z y n ie o sp o ra c h o p r z y n a le ż n o ść p a ń stw o w ą P r u s W sc ho d n ich , le c z 0 ich n ie m ie c k im c h a r a k terze tak w p rzeszłości, jak i w sp ó łc z e śn ie . S u g e r o w a ­ niu te j g e n e r a ln e j o c e n y słu ż y ć m ia ły n ie ty lk o w ie lk ie sy n te z y , a le ta k ż e 1 liczn e p race r e g io n a listó w , h isto r y k ó w a m a to ró w , z a w o d o w o z w ią z a n y c h z in n y m i d z ie d z in a m i życia, b a d a ją cy c h p r a w ie że w y łą c z n ie d z ie je lo k a ln e, g r o m a d z ą c y c h w i e l e in fo r m a c ji s z c z e g ó ł o w y c h 2E. O c h a ra k terze i k ie r u n k a c h badań w p o w a ż n y m sto p n iu d e c y d o w a ło p o w sta n ie o r g a n iza cji — m a ją c e j na celu k o o r d y n a c ję i in sp ir o w a n ie b a d a ń — K o m is ji do H isto r ii P ru s W sc h o d ­ n ic h i Z a c ho d n ich , sk u p ia ją c e j p rzed e w s z y s t k im h isto r y k ó w K ró le w c a i G dań sk a. P o w s t a n ie o w e j k o m is ji b y ło z e w n ę tr z n y m w y r a z e m je d n o lite g o p o tr a k to w a n ia p rzeszło ści ob sza r u p a ń stw a Z a k o n u K r z y ża c k ieg o , b ez w z g lę d u n a ó w c z e sn e g ra n ice p o lity c z n e . T o w a r z y sz y ło te m u z a in t e r e s o w a n ie t y m i pro­ b le m a m i w in n y c h ośr o dk a ch u n iw e r sy te c k ic h , a p rzed e w s z y s tk im w B e r li­ n ie i W ro cła w iu . S z c z e g ó ło w y o g lą d dorob k u h isto r io g r a fii n ie m ie c k ie j u k a ­ zuje, że p r o b le m a ty k a w s c h o d n io p r u sk a zn a la z ła się w w a r sz ta ta c h b a d a w ­ czy ch n ie m a l w s z y s t k ic h n ie m ie c k ic h o śr o d k ó w h isto r y c z n y c h . W ię c e j w y s iłk u w k ła d a n o jed n a k w p o p u la r y z a c ję r e z u lta tó w n iż w in ic jo w a n ie n o w y c h k ie ­ ru n k ó w b a d a w c z y c h . K sz ta łto w a ło się w ó w c z a s p rzek o n a n ie, iż „ O stp reu ssen ist n ic h t n u r e in e w e r t v o lle P r o v in z , e i n Land, b e w o h n t v o n D e u tsc h e n M en

-22 T e z y t a k i e w y w a r ł y w p ł y w t a k ż e n a k o ń c o w e w n i o s k i p o p u l a r n e j w ó w c z a s w P r u ­ s a c h W s c h o d n i c h h i s t o r i i S c h u m a c h e r a , o p . c it ., ss. 267—288. 23 Л . H i l l e n - Z i e g f e l d , D i e L e b e n s g e s e t z e de s d e u t s c h e n O s te n s , w : D e r d e u t s c h e O s t e n , s. 602 i in . 24 C h a r a k t e r y s t y k ę s p o ł e c z e ń s t w a n i e m i e c k i e g o w P r u s a c h W s c h o d n i c h z o b .; A. f f i l ł e n - - Z ie g f e ld , o p . c it ., s. 50 i n . ; S c h u m a c h e r , o p . c it ., s. 286 i n . 25 R e z u l t a t e m i c h p r a c b y ł a s z c z e g ó l n ie d u ż a l ic z b a m o n o g r a f i i m i a s t i m a ł y c h r e g i o n ó w w P r u s a c h W s c h o d n i c h , k t ó r e d o d n i a d z is i e js z e g o z a c h o w a ł y d u ż ą p r z y d a t n o ś ć d o róA&ycb b a d a ń , s z c z e g ó l n ie w o b e c z n is z c z e n i a w i e l u ź r ó d e ł .

300 W o j c i e c h W r z es iń s ki

se h e n . E s is t m eh r, e s is t e in S y m b o l. E in S y m b o l fü r d e u ts c h e g e ltu n g s - w i l l e n ”

W zrost p o lsk ie g o z a in te r e so w a n ia d z ie ja m i P r u s W sc h o d n ich d al o sob ie znać w o k r e sie I w o j n y ś w ia to w e j, k ie d y p o lsk ie asp ira c je te r y to r ia ln e z a c z y ­ n a ły p rzy b iera ć ba rd ziej k o n k r e tn y kształt; n a s iliło się ono w o k r e sie k o n fe ­ ren cji p o k o jo w e j. N ie m a ły w p ł y w m ia ło w s k a z a n ie n a p r a w a n a ro d u do sa - m o o k r e śle n ia , jako jedną z n a jw a ż n ie js z y c h norm , te o r e ty c z n ie d ecy d u ją c ą o k sz ta łc ie te r y to r ia ln y m p a ń stw . M o ty w a c je h isto r y c z n e z n a jd o w a ły m ie js c e w p ro g ra m a ch p o lity c z n y c h i n o ta c h d y p lo m a ty c z n y c h -1. S z c z e g ó ln ie p o m o c n e w r e w iz ji n ie m ie c k ic h t e z o sto su n k a c h e tn ic z n y c h b y ło stu d iu m sta ty sty c z n o - -d e m o g r a fic z n e E u g e n iu sz a R om era, k tó r y n a p o d sta w ie sp is ó w sz k o ln y c h r e ­ w id o w a ł i k o r y g o w a ł w y n ik i n ie m ie c k ic h u r z ę d o w y c h sp is ó w , w y k a z u ją c ich n ie p r z y d a tn o ść p r z y r e k o n str u o w a n iu g r a n ic e tn ic z n y c h 2S.

W p ra ca ch p o lsk ic h h isto r y k ó w u w a r u n k o w a n ia p o lity c z n e też o d g r y w a ły n ie m a łą rolę. K sz ta łto w a n ie w ła s n e g o ob ra zu d z ie jó w P ru s W sc h o d n ich d o k o ­ n y w a ło się w a tm o sfe r z e u z n a n ia p o tr zeb y r e p lik i n a p r a g m a ty c z n e w n io sk i p o lity c z n e fo r m u ło w a n e p rzez h isto r y k ó w n ie m ie c k ic h . T o te ż w p ie r w s z y c h la ta c h d r u g iej n ie p o d le g ło śc i, w n io s k i sy n t e t y c z n e p r z e w a ż a ły n a d stu d ia m i a n a lity c z n y m i, w y p r z e d z a ły j e 2S. S y tu a c ja zaczę ła się z m ie n ia ć dop iero w la ­ ta c h tr z y d z ie sty c h , k ie d y sz c z e g ó ło w e b a d a n ia ź r ó d ło w e h isto r y k ó w p o lsk ic h p o c z y n a ły p r z y n o sić w id o c z n e r e z u lta ty i u m o ż liw ia ły w p r o w a d z a n ie ró żn o r a ­ kich , n ie je d n o k r o tn ie id ą c y c h bardzo g łę b o k o zm ia n i k o r e k t s0. B a d a n ia k o n ­ c e n tr o w a ły się p rzed e w s z y s t k im w n o w y m o śr odk u u n iw e r s y t e c k im w P o z n a ­ n iu oraz z e s p o le f o r m o w a n y m w o k ó ł In s ty tu tu B a łt y c k ie g o p o w sta łe g o w T o ­ ru n iu 3‘. Z in n y c h o śr o d k ó w n a u w a g ę z a s łu g iw a ł K r a k ó w 32. N i e b y ło te ż p rzy p a d k ie m , że p ie r w s z y w n ie p o d le g łe j P o ls c e p o w s z e c h n y zja zd h isto r y k ó w p o lsk ich , o b r a d u ją c y w P o z n a n iu w 1925 r., p od z n a k ie m sy m b o li z w ią z a n y c h z 100 0 -leciem B o le s ła w a C hrobrego, tak d u ż e z n a c z e n ie p r z y w ią z y w a ł do in ­ te n s y f ik a c ji b a d a ń d z ie jó w P r u s W sc h o d n ich , w y z n a c z a ją c sz c z e g ó ln e z a d a n ia ośr o d k o w i p o z a u n iw e r sy te c k ie m u w T o r u n iu 38. P ó ź n ie js z e o b c h o d y 7 0 0-lecia sp r o w a d z e n ia Z ak o n u K r z y ża c k ieg o , n a b r z m ie w a ją c e n a a r e n ie m ię d z y n a r o d o ­ w e j d y sk u sje w o k ó ł sp r a w y „ k o ry ta rza ”, ja k i w y s ił k i h is t o r y k ó w p o lsk ic h n ad stw o r z e n ie m n o w ej, p o lsk ie j s y n t e z y h isto r ii te g o ob sza r u d a w a ły p o d ­ n ie t ę do badań. K sią ż k a W a c ła w a S o b ie sk ie g o **, z b io r o w e o p r a c o w a n ie pod red a k cją M arian a Z a w id z k ie g o 86, b y ł y za p o w ie d z ią p o w sta n ia p e łn e j s y n t e z y

26 K a m p f u m P r e u s s e n l a n d , h r s g b . F . H e i s s , A . H i l l e n - Z i e g f e l d , B e r l i n 1931, s. 230. 27 P o r . n p . m e m o r i a ł o p r a c o w a n y p r z e z R o m a n a D m o w s k i e g o , k t ó r y z o s t a ł p r z e k a z a n y A . J . B a l f o u r o w i i p ó ź n i e j b y ł p o d s t a w ą p o l s k i e g o p r o g r a m u p r z e d s t a w i o n e g o n a K o n f e r e n c j i P o k o j o w e j w P a r y ż u w 1919 r . : R . D m o w s k i , P i s m a . T . 6, C z ę s t o c h o w a 1937, s . 203 i in . 28 E . R o m e r , P o l a c y n a k r e s a c h p o m o r s k i c h i p o j e z i e r n y c h , L w ó w 1919. 29 S z c z e g ó l n e z a i n t e r e s o w a n i e w y w o ł a ł a k s i ą ż k a p r o f e s o r a U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o , W a c ł a w a S o b i e s k i e g o , W a l k a o P o m o r z e , P o z n a ń 1928, w y w o ł u j ą c p o l e m i k i t a k p o s t r o n i e p o l s k i e j j a k i p r z e d e w s z y s t k i m n i e m i e c k i e j . 30 P o r . n p . p r z e b i e g d y s k u s j i w s c h o d n i o p r u s k i e j p r z e p r o w a d z o n e j w 1930 r . w c z a s ie z j a z d u w a r s z a w s k i e g o h i s t o r y k ó w p o l s k i c h . Z g ł o s z o n e t a m t e m a t y b a d a ń b y ł y p ó ź n i e j p r z e d ­ m i o t e m p r a c . 31 W k r ę g u I n s t y t u t u d o s z ło d o u k s z t a ł t o w a n i a z e s p o ł u h i s t o r y k ó w i i n n y c h b a d a c z y z c a ł e j P o l s k i, k t ó r z y p r z e d s t a w i a l i s w o j e p o g l ą d y n a t e m a t d z i e j ó w P o m o r z a . 32 W K r a k o w i e s z c z e g ó l n y m o r ę d o w n i k i e m t y c h b a d a ń p o z o s t a w a ł p r o f . W . S o b i e s k i . 33 P a m i ę t n i k T V P o w s z e c h n e g o Z j a z d u H i s t o r y k ó w P o l s k i c h w P o z n a n i u в — 8 g r u d z i e ń 1925, T . 2, P r o t o k o ł y , L w ó w 1927, S. 40. 34 W . S o b i e s k i , W a l k a 'o P o m o r z e . 35 P r u s y - W s c h o d n i e . " P r z e s z ło ś ć l t e r a ź n i e j s z o ś ć , r e d . M . Z a w i d z k i , P o z n a ń 1932, n a k ł a ­ d e m Z w i ą z k u O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h .

301 d z ie jó w P ru s W sc h o d n ich , p o p r z e d z a n y c h stu d ia m i ź r ó d ł o w y m i se. P r a c e te w la ta c h tr z y d z ie sty c h z a c z y n a ły p r z y b iera ć bardzo sk o n k r e ty z o w a n ą form ę, za p o w ia d a ją c o p u b lik o w a n ie k sią żk i, k tóra m ia ła o b jąć c a łe d z ie je P ru s W schod n ich , od p ra h isto rii po w sp ó łc z e sn o ść , O rg a n iza to rem b y ł In s ty tu t B a ł­ ty ck i. W ojna p rze r w a ła te b ad an ia. B y ł y o n e o p a rte na w s p ó łc z e s n y c h w y n i ­ k a c h stu d ió w , w p r a w d z ie p o zo sta ją c e p od w p ł y w e m a k tu a ln o śc i k o n flik tu p o lsk o -n ie m ie c k ie g o , z a z w y c z a j p o słu g u ją c e się m e to d o lo g ią n e o p o z y ty w is ty c z - ną, c h a r a k te r y z o w a ło je je d n a k d ą ż e n ie do p r z e r w a n ia b a r ie r w y c in k o w e g o , n a r z u co n eg o p rzez d y sk u sję z N ie m c a m i, o g lą d u p o sz c z e g ó ln y c h ep ok .

D o w o d z e n ia n ie m ie c k ie j d y p lo m a c ji, w y s tę p u ją c e j p r z e c iw p o lsk im ż ą d a ­ n io m w sp r a w a c h w s c h o d n io p r u sk ic h , o p ie r a ły się n a a r g u m e n ta c h e tn ic z ­ n y c h , e k o n o m ic z n y c h i te z ie — sz u k a ją c e j u z a sa d n ie n ia w tw ie r d z e n ia c h h isto r io g r a fii n ie m ie c k ie j — ż e n a t y c h o b szar ach istn ie je t r w a ły i r o z le g ły d o rob ek c y w iliz a c ji n ie m ie c k ie j, „d zięk i in n e m u od w i e k ó w r o z w o jo w i h is t o ­ r y czn em u , c y w iliz a c ji o sp r z e c z n y c h z u p e łn ie te n d e n c ja c h ” S7. H isto rio g ra fia n ie m ie ck a w c a ły m o k resie m ię d z y w o je n n y m p o z o sta w a ła pod p rz e m o ż n y m w p ły w e m d o św ia d c z e ń z ok resu w e r s a lsk ie g o . O c e n ia ją c tr a d y c je h isto r y c z n e P r u s W sc h o d n ich , sz u k a ła u za sa d n ie n ia t w ie r d z e ń o tr w a ły m z w ią z k u ty c h z ie m z c y w iliz a c ją , p a ń stw o w o śc ią , g o sp o d a rk ą i n a r o d o w o śc ią n ie m ie c k ą . C y ­ w iliz a c ja n ie m ie c k a b y ła u to ż sa m ia n a z za c h o d n io e u r o p e jsk ą , a p r z e c iw s ta ­ w ia n a c y w iliz a c j i w s c h o d n ie j , sło w ia ń s k ie j, o c e n ia n e j n ie t y lk o jako m ło d sza , a le i b a rb arzyń sk a, n ie m a l a zja ty c k a . T o te ż w sp ó łc z e sn o ś ć P r u s W sc ho d n ich , u k sz ta łto w a n ą p rzez h isto r ię p r z e d sta w ia n o jako lo g ic z n e u w ie ń c z e n ie tra d y cji Z a k on u K rzy ż a c k ie g o , k r ó le s tw a p ru sk ie g o i c e sa r stw a n ie m ie c k ie g o . T w ie r ­ dzono, iż d e c y z je w e r s a ls k ie n iw e c z ą d orob ek n ie m c z y z n y n a w s c h o d z ie E u ro ­ p y i ru jnu ją m isję N ie m ie c n a W sc hod zie . P r u s y W sc h o d n ie str a c iły s w o je tr a d y c y jn e f u n k c je łą czn ik a, m ię d z y W sc h o d e m a Z a c ho d em , d r zw i p r o w a ­ d zą c y c h z E u ro p y n a W schód, a z a ra ze m b a stio n u str z e g ą c e g o c y w iliz a c ji z a ­ c h o d n io e u r o p e jsk ie j przed dziką, n ie p o sk r o m io n ą zab orczością sło w ia ń sk ą , u n ie m o ż liw ia ją c ą c y w iliz o w a n ie W sc h o d u 38.

T w ie r d z e n ia t e d o ty c z y ły n i e ty lk o przeszłości, b o w ie m P r u s y W schod n ie, w e d łu g o c e n h isto r io g r a fii n ie m ie c k ie j, n a d a l w n o sz ą p o w a ż n e w a r to śc i d e c y ­ d u ją c e o n ie m ie c k ie j e k sp a n s ji k u ltu r a ln e j, p o lity c z n e j i g o sp o d a rcz ej na W s c h o d z ie 39. W 1922 r. A u g u st W in n ig , p r a w ic o w y so c ja ld e m o k r a ta , b y ły p r ezes p ro w in c ji, k tó r y w ie lo k r o tn ie c z y n ił a n a lo g ie m ię d z y h isto r ią a w s p ó ł­ c zesn ością, p o tw ie r d z a ją c za leżn o ść o d b u d o w y p o tę g i N ie m ie c od ro zw ią z a ń n a W sc hod zie , a p rzed e w s z y s tk im w P r u sa c h W sc h o d n ich , pisał: „ N ich t die E r h a ltu n g , so n d e r n die S tä r k u n g u n se r S te llu n g im O ste n w ir d d er le ite n d e G ed a n k e d er d e u ts c h e n P o litik se in. H ier lie g t d ie d e u ts c h e S e n d u n g O st- p r e u ss e n s” 40. T r a d y c je h isto r y c z n e s ł u ż y ł y p o tw ie r d z e n iu te z y , iż p r o w in cja

36 P o r . K . G ó r s k i, P o m o r z e w d o b i e w o j n y t r z y n a s t o l e t n i e j , P o z n a ń 1932; A . V e t u l a n i , L e n n o p r u s k i e o d h o ł d u k r a k o w s k i e g o d o Ś m i e r c i A l b r e c h t a 1525—1568; J . A . W i l d e r , U p a d e k g o s p o d a r c z y P r u s W s c h o d n i c h , T o r u ń 1936. 37 U w a g i d e l e g a c j i n i e m i e c k i e j o w a r u n k a c h p o k o j u , 29 m a j a 1919 r ., w : S p r a w y p o l s k i e n a k o n f e r e n c j i p o k o j o w e j w P a r y ż u , s. 192. 38 P o r . n p . : W . D e u t i c k e , O s t p r e u s s e n u n d d e r p o l n i s c h e K o r r i d o r , J e n a 1921; E. D r y - g a ls k i , D a s D e u t s c h t u m i n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , M ü n c h e n 1923; E . B r a n d e s , D i e W i r t s c h a f t s ­ f ä h i g k e i t O s t p r e u s s e n s , w : K a m p f u m P r e u s s e n l a n d . 39 L . H o l s te i n , O s t p r e u s s e n s K a m p f g e g e n k u l t e r e i l e V e r e l n t s a m u n g , w : K a m p f u m P r e u s s e n l a n d , s. 119 1 in . 40 A . W in n i g , O s t p r e u s s e n d e u t s c h e S e n d u n g , w : O s t p r e u s s e n s e in e E n t w i c k l u n g u n d s e in e Z u k u n f t , s , 7.

302 W o j c i e c h W r z e s iń s k i

m a zn a c z e n ie p o n a d r e g io n a ln e , m ię d z y n a r o d o w e , że sta n o w i „ B r e n n e n p u n k t” dla r o z w ią za n ia w ie lu isto tn y c h p r o b le m ó w o g ó ln o e u r o p e j s k ic h 41. W u tr z y ­ m y w a n iu z w ią z k ó w p r o w in c ji z ca ły m p a ń s tw e m n ie m ie c k im w id z ia n o p rzed e w s z y s tk im cią g ło ść c y w iliz a c y jn ą . P o d k re śla n o , że P o lsk a w p rzeszło ści nie b y ła z a in te r e so w a n a r o z w o je m k u ltu r a ln y m reg io n u , że to w ła ś n ie g ran ica P ru s W sc h o d n ich u k sz ta łto w a ła się jako g ra n ica d zie lą c a c y w iliz a c ję z a c h o d ­ n ią c d w s c h o d n ie j. W oparciu o te z y a r c h e o lo g ó w n ie m ie c k ic h r o z w ija n o tw ie r d z e n ie o c ią g ło śc i w p ł y w ó w k u ltu r y lu d ó w g e r m a ń sk ic h o d c z a só w p ra ­ h isto r y c z n y c h , n ie p r z e r w a n e j c ią g ło śc i za c z a só w k r z y ża ck ich , a k ró tk ie j p rzerw ie , i to n ie n a c a ły m te r e n ie , po p o k o ju to ru ń sk im , k tó r y jed n a k n ie zn isz czy ł, a n i n ie w p ły n ą ł n a n ie m ie c k ie d z ia ła n ia k u ltu r o w e 4S. O b e jm o w a n ie ty c h z ie m p rzez N ie m c ó w b y ło p r z e d s ta w ia n e jako p ro ces e w o lu c y jn y , sp o ­ w o d o w a n y n a tu r a ln ą e k sp a n sją c y w iliz a c ji w y ż s z e j, k tó r ej d o r o b k iem b yło tw o r z e n ie t r w a ły c h w a r to śc i i w ię z ó w z obsza r a m i r d z e n n ie n ie m ie ck im i. P o d k re śla n o p rzy ty m , że P r u s y W sc h o d n ie w p r a w d z ie k o r z y s ta ły z w p ły w ó w c y w iliz a c j i n ie m ie c k ie j, a le — w b r e w tw ie r d z e n io m p u b lic y s t y k i p o lsk ie j nie b y ł y p a so ż y te m — ■ r ó w n ie ż w y t w a r z a ł y t r w a łe w a r t o ś c i o g ó ln o lu d z k ie , w z b o ­ g a c a ją c e d o ro b ek n a ro d u n ie m ie c k ie g o 4S.

W ś w ie tle p o g lą d ó w h isto r io g r a fii n ie m ie c k ie j, w e r s a lsk ie d e c y z je o o d ­ d z ie le n iu P ru s W sc h o d n ich od R z e s z y — m im o u tr z y m a n ia ich sta tu su p r a w ­ n e g o — n a b ie r a ły in n e g o ch ara k teru . B y ł y d e c y z ja m i p o lity c z n y m i, k tó r e n ie ty lk o u k s z t a łto w a ły n o w e g ra n ic e p a ń stw o w e , a le p r z e r y w a ły c ią g ło ść d oro b ­ k u c y w iliz a c y jn e g o i k u ltu r o w e g o w ie lo w ie k o w y c h d zia ła ń n ie m ie c k ic h , p r z e ­ r y w a ły z w ią z k i gospodarcze, p row ad ząc, już w 1920 r., do w y p o w ia d a n ia o p i­ n ii o n ie m o ż liw o śc i t r w a łe g o u tr z y m a n ia g r a n ic y w e r s a lsk ie j P ru s W sc h o d ­ n ic h 44. W e d łu g o c e n n ie m ie c k ic h tr a k ta t w e r s a lsk i n aru sza ł ład u k sz ta łto w a n y w zg o d zie z w a r u n k a m i n a tu r a ln y m i, u m o c n io n y s u b ie k t y w n y m i d zia ła n ia m i h isto r y c z n y m i, r o z r y w a ł je d n o lity o rg a n izm n ie m ie c k i, w y p e łn ia ją c y za d a n ia p o lity c z n e , k u ltu r o w e i g o sp o d a rcz e w a ż n e d la c a łeg o narod u , a n a w e t c y w i l i ­ zacji eu ro p ejsk iej, stw a r z a ją c n ie b e z p ie c z e ń s tw a n o w y c h k o n flik t ó w 45. P o ls k ie asp ira c je do u tr w a le n ia w p ł y w ó w nad B a łty k ie m , r ó w n ie ż i na te r e n ie P ru s W schod n ich , b y ły p r z e d s ta w ia n e jako n ie n a tu r a ln e , o d p o w ia d a ją c e irr a c jo n a l­ n y m d ą ż e n io m p o lsk ie g o im p e ria liz m u , n ie m a ją c y m u za sa d n ie n ia a n i w d o ­ św ia d c z e n ia c h h isto r y c z n y c h , an i p otr zeb a ch w sp ó łc z e sn e j g o sp o d a rk i p olsk iej czy te ż w r e sz c ie św ia d o m o śc i P o la k ó w i ty c h w k raju, i m n ie j liczn y ch , w P r u sa c h W sc h o d n ich *•.

P r u sy W sc h o d n ie w ży c iu g o sp o d a rcz y m N ie m ie c b y ły r e g io n e m w a ż n y m , p rzed e w s z y s t k im jako d o sta w ca n a d w y ż e k r o ln ic z y c h n ie z b ę d n y c h d la u p r z e ­

41 E. B r a n d e s , o p . c it., s. 128. 42 W . G a e r t e , D i e K u l t u r e n t w i c k l u n g i m v o r g e s c h i c h t l i c h e n O s t p r e u s s e n , w : D e u t s c h e S t a a t e n b i l d u n g u n d d e u t s c h e K u l t u r i m P r e u s s e n l a n d , s. 9 i n . ; O s t p r e u s s e n 700 J a h r e d e u t s c h e s L a n d , K ö n i g s b e r g i n P r . , 1930. 43 T e z y te p r z e w i j a j ą s ię n a w i e lu k a r t a c h z b io r o w e g o w y d a w n i c t w a , w i e l o k r o t n i e j u ż c y to w a n e g o : D e u t s c h e S t a a t e n b i l d u n g u n d d e u t s c h e K u l t u r i m P r e u s s e n l a n d ( p o r. p r z y p . 10). 44 A . E i c h le r , D i e n e u s t e O f f e n s i v e d e r P o l e n i n O s t p r e u s s e n , A l l e n s t e i n 1920. 45 T a k ą o c e n ę l a n s o w a ł a c a ł a k s i ą ż k a K a m p f u m P r e u s s e n l a n d . 46 P o r . : E . M a r k s , O s t d e u t s c h l a n d i n d e r d e u t s c h e G e s c h i c h t e , L e i p z i g 1920, s. 35 i n .; K . C. L e e s c h , W ie d i e O s t g e b i e t e de s R e i c h e s v e r l o r e n g i n g e n , w : D e u t s h l a n d u n d d e r K o r r i ­ d o r , h r s g b . F r i e d r i c h H e is s , B e r l i n 1939, ss. 149—150, p o r . t a k ż e i n n e s t u d i a w t y m t o m i e ; F . M a y e r , O s t p r e u s s e n d i e n a t ü r l i c h e n G r u n d l a g e s e i n e r W i r t s c h a f t e i n e Q u e l l e d e u t s c h e r K r a f t , H a m b u r g 1922, s. 169 i n . ; E. K ü h n , O s t p r e u s s e n i m R a h m e n D e u t s c h l a n d u n d d ie p o l ­ n i s c h e P l a n e , L a n g e s a l z a 1926.

S p o r y h is to r y cz n e w o k ó ł Prus W s c h o d n i c h

303

W zro st z a in te r e so w a ń r ó ż n y m i te o r ia m i g e o p o lity c z n y m i w o k r e sie h i t l e ­ r o w s k im p r o w a d z ił d o r o z w ija n ia te z o b ra k u lo g ik i g e o g r a fic z n e j w g r a n ic y w s c h o d n io p r u sk ie j. W sp ó łcz esn ą g ra n ic ę p r o w in c ji p r z e c iw s ta w ia n o p o ło ż e n iu sp rzed p ie r w sz e j w o j n y św ia to w e j, tw ie r d z ą c , iż ó w c z e sn e p o w ią z a n ia z R z e ­ szą b y ły w y r a z e m zg o d n o śc i m ię d z y tr a d y c ja m i n ie m ie c k im i, p o ło ż e n ie m g e o ­ g r a fic z n y m a fu n k c ją p o lity c z n ą , o d d a w a ły in d y w id u a ln o ś ć h isto r y c z n ą P r u s W schod n ich . N a to m ia st p o sta n o w ie n ia w e r s a lsk ie m ia ły n aru sza ć n ajsta rszą g ra n ic ę w E u ro p ie ie. N e g u ją c p o lsk ie tw ie r d z e n ia , że w w a r u n k a c h p o w e r s a l- sk ic h istn ie je m o ż liw o ść u tr z y m y w a n ia n ie o g r a n ic z o n e g o z w ią z k u P r u s W sc h o d n ich z R zeszą m im o w y s p ia r s k ie g o p o ło ż e n ia p o lity c z n e g o p r o w in cji, tw ier d z o n o , że g r a n ic e t e zagrażają s ie d m io w ie k o w e m u d o r o b k o w i c y w iliz a c ji n ie m ie c k ie j, a ta k ż e in te r e so m w s p ó łc z e sn y c h m ie sz k a ń c ó w P r u s W sc h o d n ich , są p rzy c z y n ą k r y z y s u gosp o d a rcz eg o , zagra ża ją i m o g ą s p o w o d o w a ć k o n flik ty m ię d z y n a r o d o w e 4>.

J u ż od p ie r w s z y c h la t re p u b lik i w e im a r sk ie j, w n ie m ie c k im p iśm ie n n ic ­ tw ie h isto r y c z n y m i p o lity c z n y m w y s u w a n o tw ie r d z e n ia , że ro z w ią z a n ia g r a ­ n ic z n e p ro w a d zą do p o g łę b ie n ia k r y z y s u ek o n o m ic z n e g o p r o w in cji, a zara ze m są za c h ę tą d la p o lsk ie j e k sp a n s ji w ty m k i e r u n k u 50. W m ia r ę jak N ie m c y w e im a r s k ie s t a w a ł y s ię p o d m io te m w y d a r z e ń m ię d z y n a r o d o w y c h , d o c h o d z iły do te g o a n a liz y k o n s e k w e n c j i m ię d z y n a r o d o w y c h . C oraz cz ę śc ie j p o ja w ia ły się tezy , że n o w e g r a n ic e sp o w o d o w a ły tr u d n o śc i r ó w n ie ż w u r e g u lo w a n iu w sp o ­ sób w ła ś c iw y s to s u n k ó w m ię d z y N ie m c a m i a Z w ią z k ie m R a d zieck im , a p o z w o ­ l i ł y n a n a d m ie r n y w p ł y w p a ń stw a p o lsk ie g o n a t e sto su n k i. P r z y sta łe j k r y ­ t y c e r z ą d ó w p o lsk ic h , jako n ie d o św ia d c z o n y c h p o lity c z n ie , sk ło n n y c h do a w a n t u m ic t w a , im p e r ia lis ty c z n e j e k sp a n sji, d o strzeg a n ą m o ż liw o ść p rzejęcia p rzez R zec zy p o sp o litą fu n k c ji p o śr e d n ik a m ię d z y W sc h o d e m a Z a c h o d e m o c e ­ n ia n o jako p o w a ż n e za g r o ż e n ie d la sta b iliz a c ji s to s u n k ó w p o lity c z n y c h . M iało o n o b y ć ty m w ię k sz e , ż e w e d łu g o w y c h o c e n P o ls k a n i e b y ła zaspok ojon a w s w o ic h a sp ira c ja ch t e r y to r ia ln y c h i m o g ła o d d z ia ły w a ć n a p o ło ż e n ie P ru s W sc h o d n ich , a ta k ż e i n a sta n o w isk o ta m m ie sz k a ją c e j lu d n o ści. W sp r a w o ­ w a n iu p rzez P o ls k ę r z ą d ó w n a d B a łt y k ie m d o p a tr y w a n o s ię p rzeto p o w a ż ­ n y c h ź ró d eł n ie p o k o ju w E uropie. M o ż liw o ść ro z lu ź n ie n ia z a le ż n o ś c i p r o w in c ji od c e n tr a ln y c h w ła d z n ie m ie c k ic h w ita n o z e sz c z e g ó ln y m n ie p o k o je m jako

47 C . B u d d i n g , D e r p o ln is c h e K o r r i d o r a ls e u r o p ä is c h e s P r o b le m , D a n z ig 1933, s. 16. 48 K . C . L e e s c h , o p . d t . , s. 113. 49 T . K o r i n , P o l i t i s c h e G e s c h ic h te d e r d e u ts c h e n G re n z e n , L e ip z ig 1934, s. 178; A . S c h m id t, O s tp r e u s s e n — d e u t s c h in V e rg a n g e n h e it, G e g e n w a r t u n d Z u k u n ft, B e r li n u n d L e ip z ig 1933, s . 48 i n . 50 D e u t ic k e , o p . c it.

304 W o j c i e c h W r z e s iń s k i

g roźn ą z a p o w ie d ź dla lo s ó w R z e s z y sl. T o b y ło p o d sta w ą ró żn y c h w n io sk ó w o k o n iec z n o śc i ś w ia d c z e n ia w ła d z c e n tr a ln y c h P r u s i R zeszy na k o rzy ść P ru s W schodnich, b ez w z g lę d u na r a c h u n e k e k o n o m ic z n y i b e z lic z e n ia się z a r g u ­ m e n ta m i, k tó r e w s k a z y w a ły n a z a leżn o ść e k o n o m ik i p r o w in c ji od u tr z y m y ­ w a n ia sto s u n k ó w g o sp o d a r c z y c h z n a tu r a ln y m z a p le c z e m — R z e c zą p o sp o litą 52. P r z y a n a liza ch sy tu a c ji gosp o d a rcz ej i d em o g r a fic z n e j n ie c h ę t n ie się g a n o do an a liz h isto r y c z n y c h , b o w ie m w y j a ś n ia ły o n e c ią g ło ść k r y zy su , a m o ż liw o ść jeg o z lik w id o w a n ia u z a le ż n ia ły od z m ia n y sto s u n k ó w p o lity c z n y c h z R zec zą ­ posp olitą.

W m ia r ę u p ły w u la t od p o sta n o w ie ń w e r s a lsk ic h , d y sk u sja w o k ó ł p r o b le ­ m ó w w sc h o d n io p r u sk ic h nie osła b ła , a tr e śc i h isto r y c z n e s t a le z a jm o w a ły p o ­ w a ż n e m ie jsc e . Ich o b e c n o ść b y ła w id o c z n a w w y p o w ie d z ia c h p u b lic y sty c z ­ ny ch , te za ch p o lity k ó w , w y d a w n ic t w a c h p r o p a g a n d o w y c h , p o d ręczn ik a ch sz k o ln y c h , p r z e n ik a ły o n e n a fo r u m m ię d z y n a r o d o w e , w y w o łu j ą c e m o c je n ie - u ła tw ia ją c e w y p o w ia d a n ia są d ó w r a c j o n a ln y c h s3. O b ie str o n y p r e z e n to w a ły z w a r te z e s p o ły p o g lą d ó w , g d z ie jed en a r g u m e n t w ią z a ł się z p o zo sta ły m i, u z u p e łn ia ł je i p o d b u d o w y w a ł, a a n a liz y h isto r y c z n e stw a r z a ły p e r s p e k t y w y o c e n y w s p ó łc z e sn o ś c i i o k r e ś la ły isto tę prognoz, ch ociaż e m o c je p o lity c z n e , te z y n a c jo n a listy c z n e , p r o w a d z iły do w łą c z a n ia e le m e n tó w i r r a c j o n a ln y c h 54. W o k r e sie h itle r o w sk im obraz p r z e szło ści P ru s W sc h o d n ic h z o sta ł n ie c o z m o ­ d y fik o w a n y . C h a r a k te r y sty c z n e b y ły d w ie tezy:

— n a r o d o w y so c ja lizm jest id eo lo g ią i s y s t e m e m p o lity c z n y m , k tó r y p o ­ z w a la w y c ią g n ą ć w n io s k i z cią g ło śc i p r o c e su h isto r y c z n e g o n a ziem ia c h w sc h o d n io p r u sk ic h i d aje te m u r e g io n o w i sz a n sę r e a liz a c ji zadań;

— lib e r a ln o -d e m o k r a ty c z n a p o lity k a w ła d z w e im a r sk ic h o b liczon a b y ła n a z a sp o k o je n ie in te r e só w o k r e ślo n y c h gru p sp o łe c z n y c h (ju o k r ó w p rzed e w sz y stk im ), n ie ch ciała i n ie b y ła w sta n ie p o k o n a ć p r z y c z y n k r y z y su , k tó r e a c z k o lw ie k m a ją c e g e n e z ę p rzed w e r sa lsk ą , s p o tę g o w a n e z o s ta ły p o sta n o w ie ­ n ia m i tr a k ta tu 55.

T e n d e n c je te z n a la z ły w y r a z w n ie m ie c k ic h pracach, d o ty c z ą c y c h n i e ­ d a w n y c h w y d a r z e ń , w części o p a r ty c h n a w ła s n y c h w s p o m n ie n ia c h 5e, a n i e ­ k ie d y u w z g lę d n ia ją c y c h już n ie k tó r e źródła a rch iw a ln e . O g ła sz a n e w ó w c z a s d r u k ie m prace, m im o w y r a ź n y c h n a r o d o w o so c ja listy c z n y c h insp iracji, w p o ­ ró w n a n iu z o k r e se m w e im a r sk im n o s iły z e w n ę tr z n e p ię tn o stu d ió w p r z e str z e ­ g a ją c y c h ry g o ru w a r s z ta tu n a u k o w e g o ” . P r a k ty c z n e ce le p o lity c z n e b y ły w i ­ 51 W ie le u w a g i r ó ż n y m p r z e j a w o m d ą ż e ń o d ś r o d k o w y c h w P r u s a c h W s c h o d n i c h p o ­ ś w i ę c i ł w s w e j k s i ą ż c e D . H e r t z - E i c h e n r o d e , o p . c it ., d e m i t o l o g i z u j ą c o p i n ie o i c h c h a r a k t e r z e , w p ł y w a c h , m o t y w a c j a c h i m o ż l i w o ś c ia c h . 52 P o r . o c e n y s y t u a c j i , k t ó r a l e g ł a u p o d s t a w a k c j i p o m o c y w ł a d z c e n t r a l n y c h d l a w s c h o d n i c h p r o w i n c j i , W . W e s s lin g , D ie S t a a t l i c h e n M a s s n a h m e n z u r B e h e b u n g d e r W i r t ­ s c h a f t l i c h e n N o t l a g e O s t p r e u s s e n s i n d e n J a h r e n 1920 b is 1930, w : J a h r b u c h f ü r d i e G e s c h i c h t e M i t t e l - u n d O s t d e u t s c h l a n d . T . 6, T ü b i n g e n 1957, s. 215 i n . 53 W . W e n d l a n d , D a s K o r r i d o r p r o b l e m i n d e r i n t e r n a t i o n a l e n D isJcu sien , w : D e u t s c h l a n d u n d d e r K o r r i d o r , s. 277 i n . 54 P o d s u m o w a n i e w c z e ś n i e j s z y c h d y s k u s j i , a t a k ż e i p e w n e u j e d n o l i c e n i e te z p r z y n i o s ł y n i e m i e c k i e p u b l i k a c j e w y d a n e z o k a z j i 7 00-lecia s p r o w a d z e n i a Z a k o n u K r z y ż a c k i e g o . S z c z e ­ g ó l n i e r e p r e z e n t a t y w n e j e s t w t y m z a k r e s i e z b i o r o w e w y d a w n i c t w o : D e u t s c h e S t a a t e n b i l d u n g u n d d e u t s c h e K u l t u r i m P r e u s s e n l a n d e , ( p o r. p r z y p . 10, 43). 55 P r z y k ł a d e m p o g l ą d ó w w o k r e s i e r z ą d ó w n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n y c h , t a k ż e p o d w p ł y ­ w e m r ó ż n y c h n a c i s k ó w , m o g ą b y ć t e z y p r e z e n t o w a n e w : S c h u m a c h e r , G e s c h i c h t e O s t - u n d W e s t p r e u s s e n s , s. 285 i n . ; O . W e b e r - K r o h s e , o p . c it ., s. 80. 56 N p . : W . F . G a y l , O s t p r e u s s e n u n t e r f r e m d e n F l a g g e n , K ö n i g s b e r g 1940. 57 H . M ü ll e r , D ie p o l n i s c h e V o l k s g r u p p e i m D e u t s c h e n R e i c h . I h r e S t e l l u n g i n V e r f ä s

-d o czn e w p racach p o św ię c o n y c h sp r a w o m p o lsk ie g o ru ch u n a r o -d o w e g o , g-d zie z a m ie r z o n y e f e k t o sią g a n o p r z e d sta w ia ją c p o sta n o w ie n ia p ra w n e, d ają c e p o ­

z o rn e sw o b o d y is tn ie ją c y m o r g a n iz a c jo m i in sty tu c jo m , a p o m ija ją c p ra k ty k ę, c z y li z o r g a n iz o w a n ą d y sk r y m in a c ję n a r o d o w ą t8.

W p ie r w s z y c h la ta c h d r u g iej n ie p o d le g ło śc i P o lsk i, h isto r y c y w id z ie li k o ­ n iecz n o ść — n ie ty lk o z u w a g i n a p o tr z e b y w ła d z p a ń s t w o w y c h — po d jęc ia d y sk u sji z h isto r io g r a fią n ie m ie c k ą ta k ż e i w sp r a w a c h P r u s W sc h o d n ich . C h cieli zn a leźć o d p o w ie d ź na p y ta n ie o źró d ła p rzeg ra n ej p le b isc y to w e j, ozy te ż dać a r g u m e n ty p r z e w id y w a n io m ro zw o ju sto s u n k ó w p o lsk o -n ie m ie c k ic h . W p o lsk ie j p u b lic y sty c e p o lity c z n e j — k tó r a m ia ła ta k d u ż y w p ł y w z a r ó w n o n a p o sta w ę sp o łe c z e ń stw a p o lsk ie g o , jak r ó w n ie ż i h is to r y k ó w — n a r a sta ło p r z e k o n a n ie, że P r u s y W sc h o d n ie w c a ło k sz ta łc ie sto s u n k ó w p o lsk o -n ie m ie c ­ k ic h o d g r y w a ły i w p rzeszło ści, i w s p ó łc z e śn ie , ro lę bardzo w a ż n ą , a często n i e d o c e n i a n ą 59. A le p o lsk ie a n a liz y h isto r y c z n e , w sp o m a g a n e o c e n a m i p r o c e ­ s ó w w s p ó łc z e sn y c h , p r o w a d z iły do w n io s k ó w o d m ie n n y c h n iż n iem ie ck ie: o p o tr zeb ie p o g łę b ia n ia p o lsk ic h w p ł y w ó w n ad B a łty k ie m , u z a sa d n io n y c h o c e ­ ną o so b liw o ś c i g e o g r a fio z n y c h , d o św ia d c z e n ia m i h isto r y c z n y m i, p o tr zeb a m i narod u i p a ń stw a p o lsk ie g o . L a k o n ic z n ie o k r e śla ł to H e n r y k B a g iń sk i: „Oś n ie p o d le g ło śc i P o ls k i n ie le ż y z a te m n a lin ii L w ó w — W iln o, n a w e t n a lin ii P r z e m y śl— W a rsza w a — K r ó le w ie c , le c z na lin ii K a t o w ic e — G dańsk, u ź r ó d eł en e r g ii p r z e m y sło w e j i p o tę g i P o ls k i na m o rzu u ujścia W is ły ” 60.

W n a u ce p o lsk ie j p o w ra c a n o w o k r e sie m ię d z y w o je n n y m do fo r m u ło w a ­ n ia n ie k ie d y w ła s n y c h k o n cep cji, u po d ło ża k tó r y c h le ż a ła a n a liz a k o n s e ­ k w e n c j i h isto r y c z n y c h i p o lity c z n y c h p o ło żen ia g e o g r a fic z n e g o . N a tej p o d ­ s t a w ie b u d o w a n o te o rie, k tó r e m ia ły w y ja ś n ia ć p r a w id ło w o śc i w c a ły m o k r e ­ sie h isto r y c z n y m . T w ie rd zo n o , iż o b szar p o ło ż o n y m ię d z y D o ln ą W isłą a N ie m ­ n e m ch ociaż w o k r e sie n a ro d zin p a ń stw o w o śc i p o lsk ie j b y ł z a m ie s z k a ły przez lu d no ść p ruską, n a le ż a ł do p o lsk ie g o ob szaru g e o g r a fic z n e g o , sta n o w ią c , jak to ok reśla no , te r e n n a tu r a ln e j p o lsk ie j e k sp a n sji p a ń s t w o w e j 61. J e d y n ie p r z y ­ p a d k o w e w y d a r z e n ia h isto r y c z n e d o p r o w a d z iły do o sa d ze n ia Z a k o n u K r z y ­ żack ieg o , co dało p o c z ą te k lo g ic z n e m u c ią g o w i w y d a r z e ń , w s k u t e k k tó r y c h obszar t e n z o sta ł w c ią g n ię t y w sz tu czn ą ońbitę n ie m ie c k ic h w p ł y w ó w p o li­ ty c z n y c h i n a r o d o w y c h z a g r a ż a ją c y c h n a tu r a ln y m p o tr zeb o m P o la k ó w W y ­ d a rzen ia te m ia ły n a r u sz y ć n a tu r a ln y p o rzą d ek r z ec zy i sp o w o d o w a ły p r o c e sy n ie z g o d n e z n a tu r a ln y m i w a r u n k a m i g e o g r a fic z n y m i. W y n ik a ło to z a k c e p ­ ta c ji zasad d e te r m in iz m u g eo g r a fic z n e g o , iż w a r u n k i n a tu r a ln e śr o d o w isk a g e o g r a fic z n e g o d ec y d u ją o w y z n a c z a n iu ram d z ia ła n io m su b ie k ty w n y m ; jeż e li

sungr u n d V e r w a l t u n g s e i t 1871, W a r s c h a u 1941; W . H o r n , O s t p r e u s s e n s D e u t s c h t u m i n S p i e g e l d e r p o l i t i s c h e n W a h l e n 1921— 1933, D a n z i g 1933. 58 I b id e m . 59 P o r . n p . : S. B u k o w i e c k i , P o l i t y k a P o l s k i N i e p o d le g ł e j. S z k i c p r o g r a m u , W a r s z a w a 1922; C o n s u l i b u s [W. W a k a r l , D o ś i u ia d c z e n ia i b ł ę d y n a s z e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j i c o b e c z a d a ń c h w i l i , W a r s z a w a 1926; S. G r a b s k i , U w a g i o b i e ż ą c e j h i s t o r y c z n e j c h w i l i P o l s k i , W a r s z a w a 1922. 60 H . B a g i ń s k i , Z a g a d n i e n i a d o s t ę p u P o l s k i d o m o r z a , W a r s z a w a 1927, s. 423. 61 P o r . n p . : K . T y m i e n i e c k i , Z n a c z e n i e p o l i t y c z n e s p r o w a d z e n i a K r z y ż a k ó w , w : P r u s y W s c h o d n i e . P r z e s z ł o ś ć i t e r a ź n i e j s z o ś ć , s. 25 i n . R ó w n o c z e ś n i e p o l s k a h i s t o r i o g r a f i a p r z e d s t a ­ w i a ł a p o l s k ą e k s p a n s j ę n a o b s z a r y z ie m p r u s k i c h j a k o p o k o j o w ą , n i e n i o s ą c ą ( w o d r ó ż n i e n i u o d Z a k o n u K r z y ż a c k i e g o ) z a g ł a d y n a r o d o w e j P r u s o m : W . S o b i e s k i , W a l k a o p r o g r a m y i m e ­ t o d y r z ą d z e n i a w P r u s a c h K r z y ż a c k i c h , w : P r u s y W s c h o d n i e . P r z e s z ł o ś ć i te r a ź n i e j s z o ś ć , s. 66 i in . 62 H . B a g i ń s k i, Z a g a d n i e n i a d o s t ę p u d o m o r z a , s. 30.