Grzywna, Józef
"Szkolnictwo podstawowe na
ziemiach zachodnich i północnych w
latach 1945-1970", Władysław
Szlufik, Kielce 1980 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 276-279
276
A u to r w stęp u n ie zadał sobie jed n ak tru d u w yciągnięcia prak ty czn y ch wniosków z tego, że odszukanie rękopisów oznaczonych w O ssolineum sy g n a tu rą L.I 5489 stw a rza szansę n ie tylko n a uzupełnienie naszej w iedzy, ale i n a jej przekształcenie. Tę ostatnią szansę d aje rów nież b ard ziej pogłębiona analiza w spom nień W ojciecha K ętrzyńskiego z 1908 roku, jeśli się w y korzy sta to, co można by określić jako poetycki d z ie n n ik . przyszłego działacza n a rodowego.
Szkoda więc, że n a ślad u jąc tłum aczy, k tó rzy n ie uw zględniają k ry ty cz nych uwag, A n d rzej W ak ar nie uw zględnił w sw ej in te rp re ta c ji życia i dzia łalności a u to ra w ierszy tego, co w 1968 ro k u było nieznane, ale czego w 1980 ro k u nie m ożna zbyć ty lk o lakoniczną inform acją.
Rzecz znam ienna:- książka, w k tó rej p o w tarzają się i tłum acze i historyk, zaw iera adnotację „w ydanie pierw sze” .
I E dw ard M a rtu szew ski |
W ł a d y s ł a w S z l u f i k , S z k o l n i c t w o p o d s t a w o w e n a z i e m i a c h z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h
w l a ta c h 1945— 1970, K i e l c e 1980, W y ż s z a S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w K i e l c a c h , s s . 299.
Szkolnictw o n a ziem iach zachodnich i północnych w różnych aspektach ujm ow ane, jest przedm iotem żyw ych zain tereso w ań nie tylko pedagogów , ale rów nież h isto ry k ó w i socjologów *. J e d n a k p rzew ażająca większość opraco w ań u jm u je dzieje szkolnictw a podstaw ow ego w granicach -regionów bądź też jednostek ad m inistracyjnych. N-ieliczne p race n aukow e, m in . A n n y M a- giersk-iej2 tra k tu ją o problem atyce w sposób całościowy, choć dotyczą one tylko początków szkolnictw a podstaw ow ego ma ziem iach zachodnich i pół nocnych. W sum ie jed n a k dotychczasow y sta n badań, a tak że system atycznie w zbogacany zasób źródeł, zwłaszcza przez publikow anie p am iętn ik ó w i w spo m nień nauczycieli, działaczy ośw iatow ych i p o lity c z n y c h s, pozwolił n a pod jęcie p rac podsum ow ujących naszą w iedzę o szkolnictw ie podstaw ow ym na ziem iach zachodnich i północnych.
P ró b ę syntezy po d jął W ładysław Szlufik, dośw iadczony badacz i znaw ca sp raw pedagogicznych i ośw iatow ych. Znacznie w cześniej, bo już w 1972 roku, w ra z z B olesław em P o ty ra łą, ogłosił pracę n a te m a t szkolnictw a ogól nokształcącego n a 2demiach zachodnich i północnych w latach 1945— 1970,
k tó ra w zasadzie po dzień dzisiejszy pozostaje jed y n ą ro zp raw ą obejm ującą tak szeroki te m a t i tery to riu m . Podjęcie przez W. S zlufika n a now o b a d ań n ad genezą i rozw ojem szkolnictw a podstaw ow ego w ty ch sam ych latach i n a ty m sam ym obszarze geograficznym może w ydaw ać się przeciętnem u
1 T y l k o w l a t a c h 1945— 1960 s a m I n s t y t u t Z a c h o d n i o p u b l i k o w a ł 66 p o z y c j i z a m i e s z c z o n y c h g ł ó w n i e w „ P r z e g l ą d z i e Z a c h o d n i m ” . Z o b . P r z e g l ą d Z a c h o d n i , i960, n r 3, s s . 91—97. W d n i a c h 21— 23 k w i e t n i a 1960. o d b y ł a s i ę w P o z n a n i u s p e c j a l n a s e s j a n a u k o w a p t . S z k o ł a i n a u c z y c i e l n a z i e m i a c h z a c h o d n i c h , i b i d e m , s s . 79— 91. 2 A . M a g i e r s k a , P o c z ą t k i s z k o l n i c t w a n a z i e m i a c h z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h w P o ls ce L u d o w e j , R o z p r a w y z d z i e j ó w o ś w i a t y , 1976, t . 19, s s . 201— 222; t e j ż e , Z i e m i e z a c h o d n i e i p ó ł n o c n e w 1945 r o k u . K s z t a ł t o w a n i e s i ę p o l i t y k i i n t e g r a c y j n e j p a ń s t w a p o ls k i e g o , W a r s z a w a 1978, SS. 234— 256. 3 P r z y k ł a d o w o : T r u d n e d n i , t . 3: D o l n y Ś l ą s k w e w s p o m n i e n i a c h p i o n i e r ó w , W r o c ł a w • 1962; P i e r w s z e l a ta w ł a d z y l u d o w e j w e w s p o m n i e n i a c h O p o la n , K a t o w i c e 1971; M ó j d o m n a d O d r ą . Z e w s p o m n i e ń G ło g o w l a n , Z i e l o n a G ó r a 1973; Z n a d o d r z a ń s k i e j z i e m i . W s p o m n i e n i a S z c z e c i n i a n , P o z n a ń 1974.
2 7 7
czytelnikow i zabiegiem niecelow ym lu b n a w e t p o w ielan iem w cześniejszych w yników dociekań i u sta le ń naukow ych. Rzeczywiście w sam ym zestaw ie podstaw ow ej p ro b lem aty k i badaw czej nie m a w istocie rzeczy w iększych róż nic. Z arów no w pierw szym , ja k i w d ru g im p rz y p a d k u a u to r sk o n c en tro w ał sw ą u w agę n a n a jb a rd zie j w ęzłow ych zagadnieniach szkolnictw a podstaw o wego i głów nych jego ten d e n c ja c h rozw ojow ych. J e d n a k ro zp ra w a z 1980 ro k u jest b ard ziej dojrzała. Z resztą p e rsp ek ty w a czasowa przy ro z p atry w a niu p ro b lem aty k i historycznej, zwłaszcza z o k resu P o lsk i L udow ej, o d g ry w a kolosalną rolę. W idać w yraźnie, że w p rz y p ad k u b ra k u opraco w ań lokalnych lub reg io n aln y ch a u to r dokonał w o p a rciu o źródła nie tylko rek o n stru k cji fak tó w in d y w id u aln y ch , ale dostrzegał konieczność o d tw a rza n ia procesów i s tr u k tu r bardziej trw ały ch , stanow iących podstaw ę do sn ucia rozw ażań teo retycznych.
R ecenzow ana ro zp ra w a przynosi bogactw o m a te ria łu faktograficznego. J e d n a k w a rstw a fak to g ra ficzn a b y n a jm n iej n ie pom niejsza, a n i też nie p rzy tłacza ujęcia problem ow ego, k tó re stanow i osnow ę ro zpraw y. T ak a k o n cepcja staw iała przed a u to re m w iele tru d n o ści w k lasy fik acji i sy stem aty zacji m a teriału , czego dokonał jed n ak z p e łn y m w yczuciem i znajom ością przedm iotu badawczego. Całość an alizy została o p a rta n a bogatej p odstaw ie źródłow ej, ob ejm ującej poza liczną lite r a tu r ą przedm iotu i p u blicystyką, w y d aw n ictw a statystyczne, a k ty n o rm aty w n e i a r c h iw a lia 4. W ydaje się, że zgrom adzony przez a u to ra różnorodny m a te ria ł pozw ala n a ukazanie c h ara k te ry sty c z n y c h zjaw isk, w y stęp u jący ch w szkolnictw ie podstaw ow ym n a ziem iach zachod n ich i północnych, i d y n am ik i zm ian, n a tle sy tu a cji ogólnokrajow ej, jak a m iała m iejsce w la ta c h 1945— 1970.
O m aw iana p raca sk łada się z dw óch części: ogólnej i szczegółowej, ściśle zw iązanych ze sobą zak re sem chronologicznym i p ro b lem aty k ą dotyczącą szkolnictw a podstaw ow ego n a ziem iach zachodnich i północnych.
P ierw sza część została pośw ięcona om ó w ien iu re fo rm y szkolnictw a w P ol sce po II w ojnie św iatow ej o ra z rozw ojow i szkolnictw a podstaw ow ego n a zie m iach n a d b ałty ck ic h i n ad o d rzańskich. W części d ru g iej a u to r sc h a ra k te ry zow ał rozw ój szkolnictw a podstaw ow ego oddzielnie w każd y m w ojew ództw ie. P rz y ję ta k o n stru k c ja ro zp raw y p row adzi niek ied y do pow tórzeń, a p ro b lem a ty k a ogólnokrajow a w y eksponow ana n a początku części pierw szej p o w inna
4 P r z y p u s z c z a l n i e s z c z u p ł o ś ć m i e j s c a z m u s i ł a a u t o r a d o o g r a n i c z e n i a p r z y p i s ó w o r a z d o u n i k a n i a i c h n a d m i e r n e j r o z b u d o w y . S t ą d b r a k p r a s y l o k a l n e j i c e n t r a l n e j , s t e n o g r a m ó w z p o s i e d z e ń K r a j o w e j R a d y N a r o d o w e j o r a z S e j m u . B r a k t e ż n i e k t ó r y c h l o k a l n y c h i r e g i o n a l n y c h m o n o g r a f i i o ś w i a t o w y c h o r a z a r t y k u ł ó w o c h a r a k t e r z e p r z y c z y n k o w y m i p r z y c z y n - k a r s k i m , r o z r z u c o n y c h w l i c z n y c h o p r a c o w a n i a c h i c z a s o p i s m a c h . W y m i e ń m y p r z y k ł a d o w o : F . H e r o k , 20 i a t o p i e k i n a d d z i e c k i e m , w : D w u d z i e s t o l e c i e p o w r o t u . R o c z n i k Z i e m Z a c h o d n i c h i P ó ł n o c n y c h , 1965; T . F i l i p k o w s k i , P o c z ą t k i s z k o l n i c t w a n a W a r m i i i M a z u r a c h (1945—1949), K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , 1974, n r 4; t e n ż e ; O ś w ia t a n a W a r m i i i M a z u r a c h го la t a c h 1945— 1960, W a r s z a w a 1978; K . B o r z ę c k i , A d m i n i s t r a c j a s z k o l n a w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m w l a ta c h 1945—1950, Z e s z y t P e d a g o g i c z n y , 1976; t e n ż e ; S z k o l n i c t w o p o d s t a w o w e n a W a r m i i i M a z u r a b h го p i e r w s z y m p i ę c i o le c i u p o w o j e n n y m , R o c z n i k P e d a g o g i c z n y , 1976, t . 4; F . S i k o r a , O i t o i a t a , w : N i d z ic a . Z d z i e j ó w m i a s t a i o k o li c . O l s z t y n 1976, s s . 240—254; t e n ż e , O ś w i a t a , w : O s t r ó d a . Z d z i e j ó w m i a s t a i o k o li c , O l s z t y n 1976, s s . 326—356; K . T y s z k o w s k a , O ś w ia t a , w : D o l n y Ś l ą s k го P o l s c e L u d o w e j , W r o c ł a w 1970, s s . 83—98; S . W e i c h m a n , S z k o ł a го D ą b r ó w c e W i e l k o p o l s k i e j , R o c z n i k L u b u s k i , 1966, t . 4; H . J a r o s z y , O ś w i a t a i k u l t u r a го p o w i e c i e z ł o t o w s k i m (la ta 1945— 1965), w : Z i e m i a Z ł o t o w s k a , G d a ń s k 1969; Z . D u l c z e w s k i , A . K w i l e c k i , Z ż y c i a o s a d n i k ó w na Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h , W a r s z a w a 1961; T . M u s i o ł , O ś w i a t a n a O p o l s z c z y ź n i e , K w a r t a l n i k O p o l s k i , 1955, n r 2; Z . D u d z i ń s k a , O ś w i a t a i k u l t u r a , w : B r a n i e w o . Z d z i e j ó w m i a s t a i p o w i a t u , O l s z t y n 1973; E . M ę c l e w s k i , P o w r ó t P o l s k i n a d O d r ą , N y s ą Ł u ż y c k ą , B a ł t y k , W a r s z a w a 1971. 18. K o m u n i k a t y . . .
278
być szerzej w ykorzystana przy analizie s ta n u szkolnictw a podstaw ow ego n a ziem iach zachodnich i północnych.
Z arów no w pierw szej, jak i d ru g iej części książki W. S zlufik ukazał ,w sposób syntetyczny d ynam ikę zm ian, jak ie dokonały się w szkolnictw ie pod staw ow ym n a ziem iach zachodnich i północnych w o k resie 35 la t Polski L u dowej. W p ra cy znalazły odbicie podstaw ow e elem enty w a ru n k u jąc e rozwój szkolnictw a podstaw ow ego, fu n k c ja środow iskow a szkoły oraz jej rola in te g racy jn a i polityczna. A naliza poszczególnych zjaw isk ośw iatow o-szkolnych dokonana została w po w iązan iu ze zm ieniającym i się w a ru n k a m i polityczny mi, gospodarczym i i dem ograficznym i. J e s t to szczególnie cenny w a lo r książ ki Szlufika. ,
W sposób p rzek o n y w ający ukazano rolę polskiej ludności rodzim ej w za k ład a n iu szkół podstaw ow ych w p ierw szych latach po zakończeniu II w o j n y św iatow ej. T rzeba pam iętać, że udział rodziców w u ru ch o m ian iu szkół był w pierw szych latach p ow ojennych niezbędny wobec ciężkiej sy tu acji fi n ansow ej polskiej adm inistracji. Słusznie też a u to r zw rócił szczególnie baczną u w agę n a rolę in te g rac y jn ą szkoły podstaw ow ej i nauczycieli n a ziem iach zachodnich i północnych. Z w yw odów W. Szlufika w ynika, że żadna kateg o ria pracow nicza n ie o d e g rała ta k w ażnej roli w zespalaniu ludności ty c h ziem w okół w spólnych ideałów , jak nauczyciele i pracow nicy ośw iaty. P ro b le m był ty m donioślejszy, że ja k w y k azu ją b a d an ia socjologiczne i etnograficzne, n ie rzadko n a w e t w m ałych m iasteczkach, a n a w e t wsiach, osiedlali się ludzie, sk ład ający się z dziesięciu i więcej różnych g ru p regionalnych. Jeśli do tego dodamy, że po zakończeniu II w o jn y św iatow ej przez blisko roczny okres cen traln e w ładze polskie n ie w y d ały odpow iednich a k tó w p raw nych, p o tw ie r dzających obyw atelstw o polskie ludności m iejscow ej n a ziem iach zachodnich i północnych — to łatw o zrozum ieć genezę n ajróżniejszych konfliktów , za drażn ień itp .5
' T rafn ie też i przekonująco uk a zał au to r ścisły zw iązek m iędzy p rzy ro stem liczbow ym dzieci, a rozw ojem szkolnictw a podstaw ow ego, zwłaszcza w y d a tk a m i finansow ym i, przy ro stem izb lekcyjnych i k a d ry nauczycielskiej. Ce chą ch arak tery sty czn ą w stosunkach dem ograficznych n a ziem iach n a d b ał tyckich i nad o d rzań sld eh był niezw ykle szybki i w ysoki p rz y ro st n a tu ra ln y ludności, którego w skaźnik w w ielu latach był znacznie wyższy aniżeli w po zostałych częściach k r a ju i nie zn ajdow ał p recedensu w sto su n k a ch dem ogra ficznych E u r o p y 8. P roblem ów n a b ie ra szczególnej w ym ow y w zestaw ieniu
5 W . M a r k i e w i c z , Z a s i e d l e n ie i z a g o s p o d a r o w a n ie z i e m z a c h o d n ic h , w : Z d z i e j ó w P o l s k i L u d o w e j , W a r s z a w a 1966, s s . 195—196. W p r a w d z i e p o l s k i e w ł a d z e l o k a l n e m . i n . >na Ś l ą s k u O p o l s k i m , W a r m i i i M a z u r a c h s t a r a ł y s i ę w c z e ś n i e j u r e g u l o w a ć s p r a w ę o b y w a t e l s t w a p o l s k i e g o l u d n o ś c i m i e j s c o w e j , a l e w b r e w p o z o r o m p r o b l e m n i e b y ł ł a t w y d o r o z w i ą z a n i a . N a O p o l - s z c z y ź n i e , m i m o w y s i ł k ó w w ł a d z t e r e n o w y c h l i c z b a s k ł a d a n y c h w n i o s k ó w o p r z y z n a n i e o b y w a t e l s t w a p o l s k i e g o b y ł a s t o s u n k o w o n i e w i e l k a . W O k r ę g u M a z u r s k i m w l i p c u 1945 r . w y d a n o z a l e d w i e 553 z a ś w i a d c z e n i a p o t w i e r d z a j ą c e p o l s k i e p o c h o d z e n i e . A l e t r z e b a p a m i ę t a ć , ż e w t y m j e s z c z e c z a s i e d o k u m e n t o p o s i a d a n i u o b y w a t e l s t w a p o l s k i e g o m i a ł : „ c h a r a k t e r t y m c z a s o w y i j e g o p o s i a d a c z m u s i a ł m i e ć ś w i a d o m o ś ć , ż e m o ż e g o b y ć p o z b a w i o n y ” . Z o b . s z e r z e j : A . M a - g i e r s k a , Z i e m i e z a c h o d n i e i p ó ł n o c n e , s . 138 i n . 6 N p . d l a z i e m z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h p r z y r o s t w y n o s i ł 29,2% w 1950 r . ( w o b e c 16,1% d l a r e s z t y k r a j u ) i c h o ć s p a d a ł s t o p n i o w o ( w 1960 r . w y n o s i ł 20% w o b e c 14,9% d l a r e s z t y k r a j u ) , t o n a d a l u t r z y m y w a ł s i ę n a b a r d z o w y s o k i m p o z i o m i e . Z o b . J . Z i ó ł k o w s k i , S p e c y f i c z n o ś ć p r o b l e m ó w e k o n o m i c z n o - d e m o g r a f i c z n y c h Z i e m Z a c h o d n i c h a s z k o l n i c t w o w y ż s z e , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1963, n r 1, s . 48.
279
ze stopniem zniszczeń zdem w ra cający ch do Polski, w yższym niż całego k r a ju 7.
W y d aje sdę, że szerszego p o trak to w a n ia w p ra cy w y m ag ał problem sto su n k u ogółu społeczeństw a polskiego do rozw oju ośw iatow ego d k u ltu ra ln eg o ziem odzyskanych 8. Szerzej należało podkreślić rolę Z w iązk u N auczycielstw a Polskiego w rozw oju szkolnictw a podstaw ow ego, a zwłaszcza w dokształcaniu i doskonaleniu nauczycieli. W ielka szkoda, że a u to r pom inął w sw ych roz w ażaniach p ro b lem szkolnictw a niem ieckiego. A przecież w k ońcu 1945 ro k u n a ty ch ziem iach m ieszkało 2036 tys. Niemców. B yła to n a d a l pow ażna iloś ciowo g ru p a ludności i tego p ro b lem u nie wolno h isto ry k o w i bagatelizow ać.
D odajm y, że z tej liczby ponad 36,0% — to dzieci i młodzież do la t 18 3. Z róż n orodnych przekazów źródłow ych i opraco w ań n au k o w y ch w y n ik a , że w w ięk szych sku p isk a ch ludności niem ieckiej tr w a ł przez p ew ien czas n acisk ze s tro n y tej g ru p y narodow ościow ej n a o tw iera n ie szkół niem ieckich. B ra k zezwo lenia ze stro n y w ładz polskich pow odow ał, że N iem cy zak ład ali szkoły tajne, k tó re w w ielu p rzy p ad k ach m ia ły w y b itn ie anty p o lsk i c h ara k te r, a ich p er sonel p row adził jaw n ą działalność polityczną przeciw ko w ład zy lu d o w e j10.
S um ując dotychczasow e rozw ażania stw ierdzić należy, że przedstaw ione uw agi k ry ty czn e m ają w większości c h ara k te r d y sk u sy jn y i, że czytelnik o trzy m ał stu d iu m am bitne i w artościow e, fo rm u łu jące z u m ia rem w iele no w y ch spostrzeżeń i rozw iązań, p odanych w w ielu p rzy p ad k ach może w fo r m ie zbyt skrótow ej czy ogólnikow ej, ale jasno i przejrzyście. Sądzę, że roz p ra w a W. S zlufika pozostanie przez długi o k res trw a ły m dro b k iem w pol skiej h istoriografii ośw iatow ej.
Jó ze f G r zy w n a
T r z y d z i e ś c i l a t A k a d e m i i R o l n i c z o - T e c h n i c z n e j w O l s z t y n i e 1950—1980. P o d r e d a k c j ą S . T a r c z y ń s k i e g o , W y d a w n i c t w o A k a d e m i i R o l n i c z o - T e c h n i c z n e j w O l s z t y n i e , O l s z t y n 1980, s s . 276.
W d n iu 1 paźd ziern ik a 1980 ro k u w olsztyńskiej A k ad em ii R olniczo-Tech nicznej odbyła się c e n tra ln a in au g u ra cja ro k u akadem ickiego 1980/1981. W uroczystości tej uczestniczyli re p rez en tan c i ak ad em ii rolniczych i innych szkół w yższych z całego k ra ju , przedstaw iciele społeczeństw a i w ładz z prof, dr. h ab. H e n ry k iem Jabłońskim , przew odniczącym R a d y P a ń s tw a P R L n a czele.
Po ra z pierw szy w po w o je n n ej h istorii szkół w yższych ta k a uroczystość odbyła się w szkole o p ro filu rolniczym . O kazję k u te m u stw orzył jubileusz, 30 lecie A R T w Olsztynie. J e d n ą z fo rm trw a łeg o uczczenia w spom nianego ju bileuszu stało sdę w y d an ie sp ecjaln ej księgi.
7 R o z w ó j g o s p o d a r c z y z i e m z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h P o l s k i , W a r s z a w a 1962, s s . 92 , 222. 8 J u ż w c z a s i e z j a z d u o ś w i a t o w e g o w Ł o d z i w 1945 r . s t w i e r d z o n o : „ S t a j e m y w o b e c o g r o m n e g o z a d a n i a o b j ę c i a w p o s i a d a n i e p r z e z n a r ó d p o l s k i Z i e m Z a c h o d n i c h — — . T o s ą o b e c n i e p u s t e t e r e n y , t o n a s z « d z i k i 2a c h ó d » , t o w s i e i m i a s t a g o t o w e d o z a m i e s z k a n i a i p r z e d n a m s t o i z a d a n i e , a b y j e z a l u d n i ć , a b y s t w o r z y ć t a m p o l s k i e ż y c i e . H i s t o r i a n i e s t a w i a ł a j e s z c z e p r z e d n a r o d e m t a k i e g o z a d a n i a ” . O g ó l n o p o l s k i Z j a z d O ś w i a t o w y го Ł o d z i 18—22 V I 1945, W a r s z a w a 1945, s . 77. Z i e m i e n a d b a ł t y c k i e i n a d o d r z a ń s k i e r e p r e z e n t o w a l i n a z j e ż d z i e k u r a t o r z y ś l ą s k o - d ą b r o w s k i i s z c z e c i ń s k i . 9 R o c z n i k S t a t y s t y c z n y 1947, s . 20. 10 S . K o ł o d z i e j , P i e r w s z e p o l s k i e d n i Z ą b k o w i c , w : T r u d n e d n i , t . 3, s . 381; A . M a g i e r s k a , Z i e m i e z a c h o d n i e i p ó ł n o c n e , s . 245.
