Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny z czasów biskupa Marcina Kromera (1581)

Jan Wiśniewski, Jadwiga

Kalinowska

Najstarszy warmiński formularz

wizytacyjny z czasów biskupa

Marcina Kromera (1581)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 139-164

A R T Y K U Ł Y

i

M A T E R I A Ł Y

Jadwiga Kalinowska, Jan W iśniewski

NAJSTARSZY WARMIŃSKI FORMULARZ WIZYTACYJNY

Z CZASÓW BISKUPA MARCINA KROMERA (1581)

W s t ę p

1. K I L K A U W A G O W I Z Y T A C J A C H

U rząd biskupi n a k ła d ał n a każdego o rd y n ariu sza diecezji obowiązek i p r a ­

wo w izytow ania podległego jego w ładzy te re n u k o śc ieln o -ad m in istra c y jn e g o l.

Jed n ak że biskupi diecezjalni niek ied y zan iedbyw ali obow iązki w yn ik ające

z ich urzędu. Dotyczyło to m iędzy in n y m i obow iązku w izytow ania p a rafii

sw ojej d ie c e z ji2. W praw dzie w izytacje by ły znane w Polsce od n a jd a w n ie j­

szych czasów, to jed n a k szczególny rozkw it tej czynności n a stąp ił po re fo rm i-

stycznym soborze w T rydencie (1545— 1563). W spom niany sobór dokonał p rze­

w ro tu w dziedzinie w izytacji. N akazał b iskupom diecezjalnym , ta k o rd y n a­

riuszom ja k i ad m in istrato ro m p ra w n ie ustanow ionym , w izytow ać podległy

sobie te re n osobiście, a w razie niedyspozycji, p rz y n ajm n ie j k a te d rę i p arafie

kolegiackie istn iejące n a tere n ie ju ry sd y k cy jn y m . Pozostałe p a rafie m ieli w i­

zytować, n a specjalne polecenie biskupa, archidiakoni, jako osoby delegow a­

ne przez rządcę diecezji. W każdym p rz y p ad k u b isk u p i b y li odpow iedzialni za

p rzeprow adzenie w izytacji w sw ojej d ie c e z jis. N ajogólniej m ów iąc w izytacji

kanonicznej b isk u p a diecezji (to sam o należy odnieść do w izy tato ró w dele­

gow anych przez biskupa) podlegały osoby, in sty tu cje i rzeczy n a te re n ie ob­

jęty m w izy tacją *. W izytacje b y ły ak tem w p ro w ad zający m do m ającego się

odbyć w diecezji synodu, k tó ry zajm ow ał się rozstrzyganiem w ażniejszych

sporów i u su w an iem różnych w ykroczeń, u jaw nionych w trak c ie w izytow a­

nia poszczególnych p a rafii6.

W ynikiem przeprow adzonej w izy tacji b y ły zawsze protokoły sporządza­

ne przez no tariu sza publicznego, którego do b ierali sobie członkow ie kom isji

w izytacyjnej. P ro to k o ły w izy tacy jn e przekazyw ano do k an celarii biskupiej,

gdzie po zakończeniu p ra c przez w izy tato ró w by w ały one dość często w no­

szone do ksiąg czystopisowych. P rotokoły poszczególnych akcji w izy tacy j­

nych o p raw iano zw ykle w osobne księgi *.

1 P . M e l c h e r s , D e c a n o n i c a d i o e c e s i u m v i s i t a t i o n e , C o l o n i a e 1893; S . L i b r o w s k i , W i z y t a c j e d i e c e z j i w ł o c ł a w s k i e j , A r c h i w a , B i b l i o t e k i i M u z e a K o ś c i e l n e , 1964, t . 8, s . 13; A . T o m c z a k , K a n c e l a r i a b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h w o k r e s i e k s i ç p i w p i s ó w ( X V — X V I I I w . ) , T o r u ń 1964, s. 45. 2 A . T o m c z a k , o p . c i t . , s. 45. 3 I b i d e m , s . 47; S . L i b r o w s k i , o p . c i t . , s . 105. 4 H . E . W y c z a w s k i , W p r o w a d z e n i e d o s t u d i ó w u> a r c h i w a c h k o ś c i e l n y c h , W a r s z a w a 1958, ss. 79— 83, 144— 148. 5 S . L i b r o w s k i , o p . c i t . , s. 106. 8 A . T o m c z a k , o p . c i t . , s s . 59— 60. K o m u n ik o ty M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1979, n r 2 (144)

140

Ja dw ig a Kalinowska

-

Jan Wiśniewski

2. W E W N Ę T R Z N A B U D O W A W I Z Y T A C J I K R O M E R O W S K I C H

Z apoznanie się z w ew n ętrzn ą budow ą w izytacji M arcina K ro m era z prze­

łom u la t 1581 i 1582 jest konieczne b y stw ierdzić, czy k rom erow ski fo rm u ­

larz w izytacyjny znalazł odbicie w p rotokołach i był rzeczyw iście wzorcem

dla p rac kom isji biskupiej w poszczególnych parafiach. Celem uzyskania mo­

żliwie pełnej odpowiedzi na powyższe zagadnienie w y b ra n o trzy protokoły

w izytacyjne, aby przeanalizow ać ich treść i porów nać z form ularzem . P ro to ­

koły pochodzą z p a rafii F ro m b o rk (F ra u e n b u rg )7, P łoskinia (P la stw ig k )8, Tol-

kow iec (Tolksdorf) *. Poniższy w ykaz zaw iera spis głów nych i ważniejszych

części poszczególnych protokołów w izytacyjnych w y b ran y ch p arafii;

F r o m b o r k

1. C yborium

2. C hrzcielnica

3. O łtarze

4. In w e n tarz kościoła

5. S praw ozdanie z dochodów

kościelnych

6. In fo rm acja o o łtarzu

św. K atarzy n y

7. Dochód z beneficjum k a p ła ń ­

skiego tegoż ołtarza

8. O b ractw ie kapłanów

9. O dochodach b ra ctw a

10. In w e n tarz b ractw a

11. O k aplicy św. Jerzego

12. In w e n tarz tejże kaplicy

13. B adanie p a rafian

14. B adanie proboszcza

15. Dochody parafialn e

16. In w e n tarz dom u p arafialnego

17. B adanie nauczyciela

18. M etoda w ychow aw cza w szkole

p arafialn ej

19. O b ractw ie ry b ack im

20. In w e n tarz tegoż b ractw a

21. W izytacja szpitala

22. O dochodach szpitala

23. In fo rm acja o kaplicy

św. Jerzego

24. W izytacja w ikariuszy

kościoła kated raln eg o

P ł o s k i n i a

1

.

Cyborium

2. Chrzcielnica

3. O łtarze

4. In w e n tarz kościoła

5. Z akrystia

6. Chór

7. Badanie proboszcza

8. Dochody proboszcza

9. B adanie dzw onnika

10. B adanie p arafian

11. Spraw ozdanie z dochodów

kościelnych

T o l k o w i e c

1

.

C yborium

2. C hrzcielnica

3. In w e n tarz kościoła

4. K sięgi kościelne

5. Badanie p a rafian

6. Dochody kościelne

7. B adanie proboszcza

8. In w e n tarz plebanii

9. O dochodach proboszcza

10. B adanie nauczyciela

Z powyższego zestaw ienia, porów nanego z treścią i schem atem fo rm u la­

rza krom erow skiego, w ynika, że w zasadniczym zrębie protokoły odzw ier­

ciedlały ten form ularz. W p rzy p ad k u p a rafii from borskiej był on ja k gdyby

za m ało szczegółowy, bo nie zaw ierał np. p u n k tu o b ad an iu nauczycieli, o czym

7 A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O l s z t y n i e ( d a l e j A D W O ) , A r c h i w u m B i s k u p i e , В 2, A c t a V i s i t a t i o n i s g e n e r a l i s E c c l e s i a r u m E p i s c o p a t u s V a r m i e n s i s 1581, к . 1—24.

8 I b i d e m , к . 99—103 a . 9 I b i d e m , k . 104—108.

Najstarszy warmiński formu larz wizytacyjny

141

n ajw y raź n ie j in fo rm u je from borski protokół w izytacyjny. N ato m iast w od ­

niesieniu do pozostałych dw óch p a rafii fo rm u larz w y d aje się być za bardzo

szczegółowy, gdyż nie w szystkie jego p a ra g ra fy zostały w y k o rzy stan e przy

opracow yw aniu protokołu. Je s t to m im o wszystko rzecz dość złudna, gdyż

s tu d iu ją c szczegółowo zdanie po zdaniu poszczególnych protokołów stw ierdza

się, że zostały one ta k opracow ane, i że n iem al w całości w yczerp u ją treść

i poszczególne zagadnienia, poruszane w fo rm u larzu . N ależy b ra ć jed n a k pod

uw agę, że fo rm u la rz jest o brazem p a ra fii fu n k c jo n u jąc e j wzorcow o. S tą d też

w stosunku do p a rafii dużych bądź nietypow ych, jak k a te d ra w e F ro m b o rk u

czy kolegiata w D obrym Mieście, fo rm u larz te n siłą rzeczy m ógł spełniać

rolę jedynie przew odnika w izytacyjnego. Z kolei w odniesieniu do p arafii

m ałych: w iejskich czy też kościołów filialnych, m usiał być o krojony do tych

zagadnień, k tó re rzeczyw iście w ystępow ały w ram ach tej k o n k re tn e j p la­

ców ki duszpasterskiej. P rzeg ląd ając protokół w izy tacy jn y np. p a rafii Tolko-

wiec zauw aża się, że kolejność schem atyczna fo rm u larza krom erow skiego nie

zawsze była ściśle przestrzegana. W każdym jed n ak p rzy p ad k u w izytację

rozpoczynano od d o kładnego o bejrzenia tab e rn ak u lu m i całego kościoła. W i­

zytacja tzw. w ew n ętrzn a w protokołach w izytacji 1581/1582 jest nieco w y ­

m ieszana z d ru g ą częścią w izy tacji zew nętrznej, k tó ra dotyczyła dochodów

kościelnych.

W k rom erow skim fo rm u la rzu w izy tacy jn y m tzw. w izytację zew nętrzną

zatytułow ano De visitatione ecclesiarum parochialium (W izyta cja kościołów

parafialnych); w izytacja w ew n ętrzn a nosi ty tu ł: V isitatio dom us parochialis,

parochi et parochianorum (W izytacja d o m u parafialnego, proboszcza i para­

fian), zaś trzecią częścią w izytacji zostały objęte te instytucje, k tó re nie były

ściśle związane z działalnością czy oddziaływ aniem duszpasterskim Kościoła,

m ianow icie biblioteki, szkoły i szpitale 10. M ożna zatem powiedzieć, że schem at

w izy tacji krom ero w sk iej z przełom u la t 1581/1582 b y ł ta k i sam, ja k w diecezji

krakow skiej, k tó rą to w izytację przeprow adzono za rządów bp. F. P ad n iew -

skiego (1560— 1578) u . Z resztą w arm iń sk i fo rm u larz w izy tacy jn y w zasadni­

czym zrębie nie odbiegał też od k rak o w sk iej Form y w izy ta cji kościołów, k le ­

ru i św ieckich, szpitali i klasztorów z r. 1546 12. A n alizując w a rm iń sk i fo r­

m u larz w izytacyjny, w arto przytoczyć opinie ks. Tadeusza G lem m y o kw e­

stio n ariu szu k rak o w sk im z 1546 roku: „K w estionariusz w izyty kościołów

p a rafialn y c h każe kontrolow ać sta n dom u Bożego, ołtarzy , naczyń i p a ram en ­

tów litu rg iczn y ch oraz cm entarza, po czym w 13 p y tan iach zajm uje się ży­

ciem re lig ijn y m i m o raln y m proboszcza i jego w spółpracow ników , w dalszych

13 życiem «owieczek i wilków», tj. k atolików i niek ato lik ó w (w tym i Żydów).

Osobno m ieli w izy tato rzy b adać sta n szpitali, istniejących wów czas w każdej

p raw ie p arafii, i stw ierdzić, czy przeb y w ający w nich doznaw ali n ależytej

opieki d la ciała i duszy. S tan em klasztorów m ęskich i żeńskich, o ile podlegały

w izytacji b iskupa diecezjalnego, zajm ow ały się oddzielne kw estio n ariu sze” ls.

K w estionariusze k lasztorów stan o w iły in te g ra ln ą część całej F o rm y im zytacji

10 N a t ę o d r ę b n o ś ć w s k a z u j ą s ł o w a f o r m u l a r z a : „ p o u k o ń c z e n i u w i z y t a c j i k o ś c i o ł ó w p a r a ­ f i a l n y c h i p a r a f i a n n i e w y ł ą c z a j ą c p r o b o s z c z a ” o r a z „ w i z y t o w a ć n a l e ż y t a k ż e s z p i t a l e ” , „ j e ż e l i s ą b i b l i o t e k i , p o w i n n y b y ć r ó w n i e ż w i z y t o w a n e " , „ p o w i n n o s i ę t a k ż e w i z y t o w a ć k l a s z t o r y ” . 11 T . G l e m m a , W i z y t a c j e d i e c e z j i k r a k o w s k i e j z l a t 1510— 1570, N a s z a p r z e s z ł o ś ć , t . 1, 1946, s s . 67—68. 12 I b i d e m , s s . 88—92. 13 I b i d e m , s. 51.

142

Ja dw ig a Kalinowska - Jan Wiśniewski

z 1546 roku, ale p rak ty czn ie były trzecim e tap em w izytacji p a rafialn e j, poza

częścią zew nętrzną i w ew n ętrzn ą 14.

Słowem, w arm iń sk i fo rm u larz w izy tacy jn y znalazł niem al stu p ro cen to ­

w e odbicie w p rotokołach w izytacyjnych, przy czym w głów nej m yśli prze­

w odniej nie odbiegał od krakow skiego fo rm u larza w izytacji z ro k u 1546, o p ra ­

cowanego za czasów b iskupa Sam uela Maciejowskiego.

3. C Z A S P O W S T A N I A W A R M I Ń S K I E G O F O R M U L A R Z A W I Z Y T A C Y J N E G O

O m aw iany w arm iń sk i fo rm u larz w izy tacy jn y znajd u je się w rejestrze

sp ra w duszpasterskich, zaty tu ło w an y m Liber processuum ad parochos dioece­

sis Varm iensis IB. Owe a rty k u ły w izytacyjne noszą ty tu ł następujący: Ratio

visitandi ecclesias dioecesis Varm iensis (Sposób w izyto w a n ia kościołów die­

cezji w a rm iń s kie j) ie. N iezm iernie jed n ak tru d n e i chyba niem ożliw e jest u sta ­

lenie dokładnej daty pow stania tego kw estionariusza. P ew ne d a ty ram ow e

w yznaczają dw a pism a M arcina K ro m era do duchow ieństw a diecezji w a r ­

m ińskiej w sp raw ie przyszłej w izytacji. Zapow iedzią przyszłej w izytacji jest

E d ictu m ad parochos de fu tu r a visitatione, et m o r u m reform atione (Zarządze­

nie do proboszczów o przyszłej w izyta cji i reform ie życia moralnego) z 15 listo­

pada 1580 ro k u ” . D ru g im d o k u m en tem je s t Promulgatio visitationis (P ro m u l-

gacja w izytacji) z 20 k w ietn ia 1581 roku, w k tó ry m K ro m e r zapow iada, iż w i­

zytacja rozpocznie się z końcem m aja lu b początkiem czerwca, a w iz y ta to ra ­

mi będą: J a n K reczm er — kanclerz o ra z J a n Schonnovius — jezuita z B ra ­

niew a 18. W ynika z tego, że k w estionariusz pow inien pow stać pom iędzy

15 listopada 1580 ro k u a 20 k w ietn ia 1581 roku. I ta k chyba było istotnie.

Został on bow iem um ieszczony pom iędzy ty m i dw om a dok u m en tam i k rom e-

row skim i oraz z w cześniejszym form u larzem py tań , jakie należało postaw ić

kan dydatom do św ięceń w szystkich stopni 19. Poniew aż w p isy do L ib e r p r o ­

cessuum są bardzo rzadkie, bow iem w ciągu la t 1580 i 1581 w pisano tylko

11 dokum entów , należy zatem przyjąć, że fo rm u larz w izy tacy jn y został o p ra ­

cow any w pierw szym k w a rtale 1581 roku. W skazuje n a to nie tylko jego

um iejscow ienie w księdze L ib er processuum , ale także fak t, iż K ro m er og ła­

szając term in przyszłej w izytacji m u siał m ieć już opracow any fo rm u larz w i­

zytacyjny, aby w izy tato rzy mogli się z n im szczegółowo zapoznać. K oniec roku

1580 nie wchodzi t u w rachubę, gdyż należy wziąć pod uw agę, że rozpoczynał

się ad w en t i okres św iąt Bożego N arodzenia, k tó ry n ie sp rzy jał w ytężonej

p racy w k an celarii biskupiej. P onadto potrzebny był rów nież czas n a opraco­

w anie zestaw u p y tań d la k an dydatów do święceń.

4. A U T O R S T W O F O R M U L A R Z A

F o rm u larz w izy tacy jn y mógł opracow ać sam bisk u p o rd y n ariu sz lub k a n ­

celaria biskupia, albo w yznaczeni uprzednio do tego zadania w izytatorzy.

W ro zp atry w an y m p rzy p ad k u należy au to rstw o w arm ińskiego fo rm u larza w i­

14 I b i d e m , s s . 91—92. 15 A D W O , A k t a K u r i i , A 88, k . 400. 10 I b i d e m , k . 98—104v, L i b e r p r o c e s s u u m a d p a r o c h o s d i o e c e s i s V a r m i e n s i s . 17 I b i d e m , k . 92— 93. 18 I b i d e m , k . 105— 106. 19 I b i d e m , k . 93—97.

Najstarszy warmiński formu larz wizytacyjny

143

zytacyjnego z 1581 ro k u przypisać w całości biskupow i M arcinow i K ro m e­

rowi. Z a tak ą tezą p rzem aw ia fakt, że M arcin K ro m er m iał w ty m względzie

w ielkie dośw iadczenie i nie u lega w ątpliw ości, że skorzystał z niego w od­

n iesieniu do w łasnej diecezji, w k tó rej p rzeprow adzał w izytacje. P rz e d p rz y ­

byciem n a W arm ię b y ł on ak ty w n y m d o stojnikiem Kościoła krakow skiego,

biorąc udział w w ażniejszych akcjach, przep ro w ad zan y ch n a teren ie diecezji.

Na przy k ład w ro k u 1550 został, w raz z k an clerzem Przecław skim , m iano­

w any w iz y ta to re m kościoła i k laszto ru w P iń c z o w ie 20. W praw dzie do te j w i­

zytacji n ie doszło, a le mim o to sam i w izy tato rzy m usieli poczynić p ew ne

przygotow ania w ty m k ieru n k u . N ie obeszło się bez dokładnego przestudio­

w ania F o rm y w izyta cji z 1546 roku, a także p rzeglądnięcia protokołów wcześ­

niejszych w izy tacji krakow skich. Poza ty m będąc w K rak o w ie do 1569 ro k u

zapew ne żyw o in tereso w ał się akcją w izytacyjną, przep ro w ad zan ą za b iskupa

Filip a Padniew skiego. Z ostaw szy w 1569 ro k u k o ad iu to rem w arm iń sk im , przy ­

stępuje do zakończenia w izytacji, rozpoczętej przez S tan isław a k a rd y n a ła H o-

zjusza. W szystkie te przesłanki, ja k rów nież fak t, ja k to w ykazano wcześ­

niej, że w arm iń sk i czyli kro m ero w sk i fo rm u la rz w izy tacy jn y z 1581 ro k u jest

w sw oim g łów nym schem acie n iem al identyczny z k w estio n ariu szem k rak o w ­

skim z 1546 roku, sk ła n ia ją do przy zn an ia au to rstw a k w estionariusza M arci­

now i K rom erow i.

M ożna rów nież snuć p ew ne przypuszczenia, że kan clerz K ro m era, Jan

K reczm er, m ógł w spom agać b isk u p a w arm ińskiego w jego p racy n a d fo rm u ­

larzem . Dokonał on bow iem osobistego w p isu fo rm u larza do re je s tru k an cela­

ryjnego, ale n ie w całości. W pis rę k ą przyszłego w iz y ta to ra szacuje się n a

trzecią część całości. R eszta została w p isan a in n ą ręką, ale i w tej części w i­

doczna jest rę k a kan clerza n a m arginesie a rty k u łó w w izytacyjnych. T e w łaś­

n ie u w agi m arg in aln e m ogą przem aw iać za pew nym ud ziałem K reczm era

w p o w staniu f o r m u la r z a 2).

5. C H A R A K T E R Y S T Y K A 2 R O D Ł O Z N A W C Z A

O m aw iane a rty k u ły w izy tacy jn e M arcina K ro m era z 1581 ro k u należą

do n a js ta rsz y ch w Polsce. Z achow anym do naszych czasów, starszy m od nich,

jest jedynie kw estio n ariu sz w izy tacy jn y d la diecezji k rak o w sk iej z 1546 ro k u 22.

Z arów no więc z tego w zględu, jak i z uw agi n a fakt, że je s t najw cześniejszym

w arm iń sk im fo rm u larzem w izytacyjnym , zasługuje n a w ydobycie go n a św ia­

tło dzienne i udostępnienie szerszem u g ro n u historyków .

P rzed e w szystkim jed n a k należy podkreślić w ielką przydatność tego fo r­

m u la rza w k w erendzie n ad dziejam i W arm ii w d ru g iej połow ie XV I w ieku.

Ów fo rm u larz w izy tacy jn y jes t n iejako szczegółow ym spisem treści tego, co

zostało zebrane w p rotokołach w izytacyjnych. W izytacje b y ły p rzeprow adza­

n e n a podstaw ie wcześniej przygotow anego kw estionariusza. S tąd też fo rm u ­

larze w izy tacy jn e są podstaw ow ym źródłem , z k tó ry m należy się zapoznać

p rzed rozpoczęciem studiów n ad sam ym i protokołam i w izytacyjnym i. Z ap o ­

znaw szy się z fo rm u larzem w izy tacy jn y m m ożna n a w stępie stw ierdzić, że

w izy tacja zew n ętrzn a dotyczy sp raw m aterialn y ch , społecznych i zw iązanych

z należy ty m fu n kcjonow aniem w szelkich in sty tu c ji przykościelnych, nato m iast

20 T . G l e m m a , o p . c i t . , s . 49.

21 A D W O , A k t a K u r i i , A 88, k . 97—104v. 22 T . G l e m m a , o p . c i t . , d o d a t e k , s s . 88—92.

144

Ja dw ig a Kalinowska

-

Jan Wiśniewski

w izytacja w ew n ętrzn a skupia się n ad życiem m oralno-obyczajow ym kleru.

W łaściw ie w izytacje przed try d en ck ie i potrydenckie nie różnią się m iędzy so­

bą pod w zględem z ak resu spraw , k tóre podlegały ko n tro li w izy tato ró w w p a­

rafii, gdyż sobór try d en ck i podniósł bardziej rangę tej instytucji, a nie zaj­

m ow ał się kw estią tego, co m a być w izytow ane 2S.

Ja k ą zatem treść i rodzaj inform acji k ry je k rom erow ski fo rm u larz w izy­

tacyjny z 1581 roku? Całość spraw podlegającą b adaniom w izytatorów można

zgrupow ać najogólniej w dziesięciu głów nych zagadnieniach: 1. B eneficja,

2. B ractw a, 3. S p raw y gospodarcze, 4. L itu rg ia-k u lt, 5. K lasztory, 6. K o n tr­

reform acja, 7. P ersonalia, 8. S ty p en d ia lipskie, 9. Szkoły, 10. S z p ita le 21.

Każdy protokół w izytacyjny k o n k re tn e j p a rafii rozpoczynał się w stępem ,

o k reślającym jej przynależność adm inistracyjną. W praw dzie kro m ero w sk i fo r­

m u larz w izytacyjny nie zaw iera takiego w stępu, jed n ak był on oczyw isty

i stanow ił podstaw ow y elem ent, którego nie sposób było pom inąć i przejść

do dalszych zagadnień, że w idać uznano za rzecz zbędną um ieszczanie go

w kw estionariuszu. Z atem a k ta w izy tacy jn e sta ją się doskonałym źródłem do

opracow ania sieci p a rafialn e j i przynależności do a rch ip rezb iterató w “ . Dalej

a k ta w y m ien iają poszczególne w sie w ram ach p arafii, co stw a rza możliwość

b adań nad osadnictw em w arm iń sk im II połowy XVI wieku.

N astępne zagadnienie to beneficja i sp raw y gospodarcze, które można n a ­

zwać ogólnie uposażeniem . Rozróżnia się t u uposażenie proboszcza i kościoła

p arafialnego od in n y ch in sty tu c ji kościelnych. P ro to k o ły w izytacyjne nie

ograniczają się tylko, w m yśl polecenia fo rm u larza w izytacyjnego, do opisu

aktu aln eg o sta n u posiadania danego beneficjum , ale sięgają do źródeł, k tóre

spow odow ały pow stanie tego uposażenia, a także o m aw iają k w estię p raw nego

k orzystania z uposażenia, łączenia beneficjów oraz spełnienia woli fundatorów .

Dalej, zajm u ją się stan em zachow ania budynków sak raln y ch , m ieszkalnych

i gospodarczych oraz tym , w jak iej form ie te dochody n a p ły w ają do korzy­

stającego z uposażenia. B ardzo ważne dla h istoryków sztuki są uw agi w izy­

tato ró w o w yposażeniu kościoła.

Osobne zagadnienie stanow ią b ractw a: h istoria ich pow stania o raz kw e­

stia zachow ania pew nych zw yczajów i obrzędów, obow iązujących członków

danego bractw a. K w estionariusz porusza rów nież sp raw ę dochodów b ra ctw

i opisuje ich a k tu a ln y stan posiadania.

Bodajże najobszerniej krom erow ski form ularz w izytacyjny tr a k tu je sp ra ­

w y litu rg ii i k u ltu bożego. W edług k w estionariusza w izytatorzy pow inni

skupić się nad zachow aniem odpow iednich przepisów w czasie sp raw o w an ia

poszczególnych sak ram en tó w i o d p raw ian ia nabożeństw , a także n ad stanem

poszczególnych p aram en tó w kościelnych, co jest nie tylko w ażne dla h isto ­

ry k a litu rg ii, ale i h isto ry k a sztuki.

Szczególnie dokładnie kw estionariusz poleca zająć się duchow ieństw em .

B iskupa interesow ało pochodzenie proboszcza i innych duchow nych — w szyst­

kie d an e personalne, w ykształcenie, sta n życia religijno-m oralnego, posłu­

szeństw o wobec przełożonych (zwłaszcza biskupa) o raz jego najbliższe oto­

czenie i k o n tak ty tow arzyskie. Do g ru p y sp raw p ersonalnych należy wliczyć

opinie o obyczajach, w ierze i w ynagrodzeniu służby kościelnej: m inistrantów .

23 S . L i t a k , A k t a w i z y t a c y j n e p a r a f i i z X V I — X V I I I w i e k u j a k o ź r ó d ł o h i s t o r y c z n e , Z e s z y ­ t y N a u k o w e K U L ,, t . 5, 1962, n r 3, s. 43.

24 P o r . t ł u m a c z e n i e f o r m u l a r z a — S p o s ó b w i z y t o w a n i a k o ś c i o ł ó w d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j . 25 W y k o r z y s t a ł a t o ź r ó d ł o A . O l c z y k , S i e ć p a r a f i a l n a b i s ł c u p s t u i o w a r m i ń s k i e g o d o r o k u 1525, L u b l i n 1961.

kościelnych, zarządców dochodów p a rafialn y c h oraz in n y ch pom ocników

przykościelnych. P a ra fia n ie by li bad an i pod w zględem uczestnictw a w e mszy

św. i nabożeństw ach. W izytatorów in tereso w ało to, czy n a tere n ie p a rafii są

heretycy, czy p ra k ty k u je się ob rzęd y zabobonne i jak ie je s t m o rale parafian.

A kcja k o n trrefo rm ac y jn a w y rażała się w ścisłej k o n tro li bib lio tek i k sią ­

żek nauczycieli oraz pieśni w y k o n y w an y ch w czasie nabożeństw . O ile w izy­

tato rzy n a tk n ę li się n a książki lub pieśni zag rażające w ierze, m ieli obowiązek

usunąć je. R ato w an iu W arm ii przed zalew em in n o w ierstw a służyć m iały im ien ­

n e spisy herety k ó w , aby później podjąć w obec n ich odpow iednią akcję.

K lasztory. W czasie w izy tacji zw racano u w agę n a ćwiczenia duchow ne,

w a ru n k i m ieszkaniow e, liczbę zakonnic.

S zpitale — ich w izy tacje o b razu ją s ta n ówczesnego lecznictw a, opieki nad

chorym i i w a ru n k i przyjęcia do z ak ład u leczniczego. P ro to k o ły w izytacyjne

p rz ed sta w iają dość szczegółowo s ta n uposażenia szpitali.

Osobną k a rtę stanow i szkolnictw o: sty p e n d ia lipskie i szkoły parafialn e.

F o rm u larz zalecał spisać w szystkich uczniów k o rzystających ze sty p en d iu m

oraz w skazać źródło pochodzenia tego sty p e n d iu m dla biednych stu d en tó w

w arm iń sk ich w Lipsku, ja k rów nież inform acje o tym , k to ich ta m w y słał

i jak ie b y ły e fek ty ich nauki. H istorycy szkolnictw a p a rafialn eg o m ogą sporo

dow iedzieć się z protokołów w izy tacy jn y ch o liczbie uczniów, sposobie n a u ­

czania i obyczajach nauczycieli.

F o rm u larz w izy tacy jn y dla diecezji w a rm iń sk iej z 1581 ro k u w skazuje,

że protokoły w iz y ta cy jn e 1581/1582 są w szechstronnym źródłem d la b adań

historycznych. Mogą posłużyć do szczegółowego przed staw ien ia w ielu sp ra w

W arm ii II połow y X V I w ieku, przede w szystkim zagadnień re lig ijn o -m o ral­

nych, ale nie tylko. U w idacznia się ta m przecież p ro b lem aty k ę ad m in istracy j-

no-osadniczą, gospodarczą, bibliotekoznaw czą, szkolną, dotyczącą szpitalnic­

tw a (jego sieci) oraz budow nictw a sak raln eg o i sztuki.

P oniew aż n ajstarsze — obok k rak o w sk ich — a k ta w izy tacy jn e p o try -

denckie w Polsce b yły d otąd m ało w y k o rzy stan e w p u b lik acjach , postu lu je

się podjęcie w y d an ia protokołów w izytacyjnych, p rzy n ajm n iej w izy tacji p rze­

prow adzonej przez S tan isław a Hozjusza w lata ch 1565—1572 oraz M arcina

K ro m era z p rzełom u 1581 i 1582 roku. W praw dzie protokoły k rom erow skiej

w izytacji by ły już w części w ykorzystane, chociażby w a rty k u łac h biskupa

J a n a O błąka i in n y ch a u to r ó w 2*, ty m n iem n iej w iele zagadnień z nim i zw ią­

zanych oczekuje n ad al n a sw ego badacza.

6. Z A S A D Y E D Y T O R S K I E

K ro m ero w sk i fo rm u larz w izy tacy jn y pochodzi z d ru g iej połow y X V I w ieku,

wobec tego za podstaw ę w ydaw niczą p rz y ję to a k tu a ln ie obow iązującą I n ­

stru kcję w yd a w n iczą z 1953 r o k u 27. S ą jed n a k p e w n e odstępstw a od tej

instrukcji.

26 J . O b ł ą k , K a p l i c e p o l s k i e M a r c i n a K r o m e r a n a W a r m i i , s t u d i a W a r m i ń s k i e , t . 2, 1965, ss. 7—30; t e n ż e , Z ż y c i a e u c h a r y s t y c z n e g o n a W a r m i i w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w i e k u , i b i d e m , t . 6, 1969, s s . 5—23; t e n ż e , Z a g a d n i e n i a d u s z p a s t e r s t w a l u d n o ś c i p o l s k i e j n a W a r m i i w I I p o ł o w i e w i e ­ k u X V I , i b i d e m , t . 7, 1970, ss. 9—33; H . G u l b i n o w i c z , G e n e z a K o n s t y t u c j i H o z j a ń ś k i c h S e m i n a ­ r i u m D u c h o w n e g o w B r a n i e w i e , i b i d e m , t . 5, 1968, s s . 43—65; W . N o w a k , G e n e z a A g e n d y b i s k u ­ p a M a r c i n a K r o m e r a , i b i d e m , t . 6, 1969, s s . 173—210; E . P r z e k o p , P o w s t a n i e 4 o r g a n i z a c j a p r a w ­ n a k a p i t u ł y k o l e g i a c k i e j w D o b r y m M i e ś c i e d o r o k u 1429, i b i d e m , t . 6, 1969, s s . 78— 82. 27 I n s t r u k c j a w y d a w n i c z a d l a ź r ó d e ł h i s t o r y c z n y c h o d X V I d o p o ł o w y X I X w i e k u, o p r . K . L e p s z y , W r o c ł a w 1953.

Najstarszy wa rmiński formu larz wizytacyjny

145

146

Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski

W publikow anym k rom erow skim fo rm u larzu w izy tacy jn y m z 1581 roku

zm odernizow ano pisow nię łacińską, a także rozw iązano sk ró ty paleograficzne.

W naw iasach klam ro w y ch z n ajd u ją się u zu pełnienia w ydaw cy. F o rm u larz za­

w iera znaki tekstow o-m arginalne, k tó re w Ratio visitandi (Sposobie w iz y to ­

wania) zostały oznaczone p ierw szą lite rą a lfa b etu — „a”, a dalszym i wszelkie

zm iany pism a i ręki. Od początku tek s tu do m iejsca, w k tó ry m umieszczono

literę „d” , te k s t pisan y jes t rę k ą J a n a K reczm era. Owe znaki tek sto w o -m ar­

g in aln e posiadały zapew ne, spisane n a luźnych k artk ach , w y jaśn ien ia i uzu­

pełnienia, k tó re czyniły sam fo rm u larz bardziej szczegółow ym i doskonal­

szym. Niestety, nie odnaleziono ty ch luźnych notatek, stąd niem ożliw e jest

bhższe om ów ienie znaczenia ty ch znaków.

P rzy p isy tekstow e umieszczono pod tek stem łacińskim , a przypisy rze­

czowe przy tłum aczeniu.

D rukow any te k s t fo rm u larza w izytacyjnego nie odtw arza jego układu

graficznego. Został on pom inięty dlatego, aby lepiej w ydobyć treść kw estio­

nariusza. S tąd też znaki in te rp u n k cy jn e i a linea podano zgodnie z w ym ogam i

logiki. Pozostaw iono jed n a k zasadniczy o ry g in aln y podział fo rm u larza na

głów ne jego części, k tó re ob ejm u ją p ew n ą całość zagadnień zw iązanych z k o n ­

tro lą każdej p arafii, np. w izytację biblioteki, szkół czy szpitali.

Pow yższe zasady, k tó re zostały przy jęte przy pub lik o w an iu tek stu , po­

zwolą, m iejm y nadzieję, n a w łaściw sze zrozum ienie in ten cji a u to ra tego kw e­

stionariusza.

O r y g . n i e z n a n y K o p i a w s p ó ł c z . ; O l s z t y n , A D W O , A r c h i w u m B i s k u p i e A 88 k . 97—I 0 4 v . T o m A D W O , A 88 o w y m i a r a c h 3 1 X 2i X 7 c m , o p r a w a t e k t u r o w a , t w a r d a , k a r t p a p i e r o w y c h 400, z a t y t u ł o w a n y „ L i ­ b e r p r o c e s s u u m a d p a r o c h o s D i o e c e s i s V a r m l e n s i s 1554—1612” z a w i e r a k o p i e w s p ó ł c z e s n y c h r ó ż n y c h r o z p o r z ą d z e ń K u r i i B i s k u p i e j , o d p i s y l l s t ó u ; i d o k u m e n t ó w w j ę z . ł a c i ń s k i m — p i s m o k i l k u r ą k .

[k. 97r] RATIO VISITA NDI ECCLESIA S DIO ECESIS VARM IENSIS

In p rim is sacris canonibus consentaneum e ra t inchoasse v isitatio n em ab

ecclesia c ath ed ra li e t collegiata ac inde ad m o n asteria v iro ru m e t m ulierum

(si q u a essent) necnon parochiales, capellas seu orato ria, scholas, bibliothecas

ac postrem o ad h ospitalia transivisse. Sed quia hic ordo hoc tem p o re se rv ari

commode non potest, u b i e t qua ra tio n e comm odius ac compendiosius vide­

b itu r, ad visitationem huiusm odi p rocedetur.

De visitatio n e ecclesiarum p aroehialium

In sp iciatu r ciborium seu locus, in quo V enerabile S a cram en tu m E ucha-

ristae e ta sacru m chrism a a sserv atu r. C o nsideretur q u a custodia, secu ritate

ac m u n d itie id fiat. E t quis solitus sit ap erire et s e rare ciborium , et quis ad

id claves servet. Q u a e ra tu r qu an d o et quoties sacra E u ch aristia re n o v etu r, et

qu o t hostiae p leru n q u e pro usu in firm o ru m a sserv ari soleant* ”notab en e sa­

cru m chrism a e t oleum b. S im iliter p e rq u ira tu r de quo anno sacri liquores, et

ubi consecrati sint, et unde allati, e t p er quos, et an pro pretio, [k. 97v] et

quanto, a u t gratis. E t quid [cum] veterib u s liquoribus factu m sit. A n perenne

a Z n a k t t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

Najstarszy warmiński formu larz wizytacyjny

147

lum en dies noctesque in d esin en ter, vel quibus tem poribus, et q u a n d iu singulis

tem poribus a n te S a c ram en tu m E u ch aristiae ardeat.

B ap tisteriu m 0. In sp iciatu r b a p tisteriu m , "qua clau su ra e t m u n d itie asser­

v e tu r et q u a e ra tu r, q u is claves ad hoc ten eat. Ite m a n aq u a bap tism i conse­

c ra ta sit, a quo, quando, e t an sa c ru m chrism a in fu su m sit. V id e atu r q u am

d e ce n te r et religiose s e rv e n tu r reliq u iae sanctorum , q u a ru m principaliores,

q u ae sin t cognoscibiles, no m in atim d escrib an tu r, p ra ese rtim si au ro e t a r ­

gento inclusae re p erian tu r. De capsulis ac thecis re liq u iaru m , de vasis au reis

e t argenteis, p ra ese rtim calicibus, an ii in te g ri sin t a u t p ro fan ati, d eque cor­

poralibus, sacris v estibus e t o rn am en tis h a b e a tu r inquisitio, e t q u a m n itid e

et in te g re ea om nia c o n serv en tu r atq u e in v e n ta riu m d esu p er conscribatur,

vel alias conscriptum d e sc rib a tu r e t cum eo in v e n ta co n fera n tu r.

°A ltare m aiu s0. Q uae o m nia in sacrario seu ad a lta re m aius fieri p rim u m

convenit. Ubi et pallae, m appae, tab u la e ta m p ictae q u a m sculptae, candela­

b ra et alia n ecessaria in alta rib u s in sp ician tu r, an om nia satis m u n d a sint,

n itid a e t non lacera.

Im agines0. E adem ra tio h a b e a tu r in dispiciendis im aginibus quibuscunque,

si quae re p e ria n tu r m inus religiosae, m inusve decentes, elim in e n tu r0.

°Lotio co rp o raliu m 0. C irca lotionem co rp o raliu m d o c ea n tu r p arochi cau­

tionem hanc adhibere, u t p rim a a b lu tio p e r ip su m sacerdotem , a u t eo absen­

te, p e r diaconum , vel saltem subdiaconum fiat, et postea d e n tu r honestis fe­

m inis ad lavandum , hoc tam en proviso, u t p rim a ablutionis aqua, in qua

n u llae aliae p allae lav a ri debent, in b a p tiste riu m m erg a tu r, a u t saltem eo

im m itta tu r, quo v etu s aq u a b ap tism i effundi consuevit, [k. 98] A d m o n ean tu r

iidem p arochi post lotionem ead e m co rporalia reconciliare secundum form am ,

quae illis tra d e tu r a D ominis V isitatoribus.

M issalia0. In sp ic ia n tu r m issales libri, an sin t in teg ri, et quales p raesertim ,

si h a b e a n t canonem in teg ru m , item : g rad u alia, a n tip h o n aria, p salteria, b re v ia ­

ria, n o tu la e e t alii lib ri ecclesiae ac a lta riu m singulorum . A gendae potissi­

m um in sp icia n tu r e q u a ru m n o rm a e t p raescrip to sac ra m en ta ad m in istran tu r.

C o n sid eren tu r cerei, can delabra, cruces, vexilla, o rg an a et alia o rn am en ta

ecclesiae.

°A ltaria m in o ra0. Ab a lta ri m aio re p ro c ed a tu r ad a lia m inora. Investige­

tu r ad singula a ltaria, n u m sin t a liq u a erecta seu fu n d a ta sacerd o tia in illis,

q u a e e t quot, sub quo titu lo e t de cuius iu re p a tro n a tu s vel collatione, seu

dispositione. Quis sit cuiuslibet sacerdotii v icariu s seu a lta ris ta e t a quo p ro ­

visus. O sten d at lite ras in v e s titu ra e seu provisionis a u t comm endae.

Inv estig atio 0. Si n u lla s h a b e t q u a e ra tu r ex eo, an solitum d e b ita e oboe­

d ien tiae Episcopo V arm iensi, O rdinario suo u n q u a m p r a e s tite rit iu ram en tu m ,

et d icat q uam diu d e tin u e rit illu d sacerdotium , e t q u a a u th o rita te ingressus

sit, e t an om nes e t singulos p ro v en tu s sibi u su rp a v erit, a u t quos e t quantos,

et in q u em usum eos co n v erterit. Si e st e x tra n e u s a u t ignotus sacerdos, q u ae­

r a tu r etiam de ord in ib u s lite ris fo rm atis e t dim issoriis illius.

S acerd o tia0. Si n u llu s e x ta t beneficiatus, in q u ira tu r q uam diu v acet illud

sacerdotium , quis p ro v en tu s p ercipiat, e t qu o n am ii c o n v ertan tu r, a u t ubi e t

q u a se c u ritate asserv en tu r, et q u a n tu m e x ta t in n u m e ra ta p ecunia d e

collec-a Z n a k i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

с N a m a r g i n e s i e r ą k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

c - c N a m a r g i n e s i e r ą k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

d S t ą d d o k o ń c a p i s m o i n n e j r ę k i

148

Ja dw ig a Kalinowska

-

Jan Wiśniewski

tis p ro v en tib u s huiusm odi. R o g etu r e tia m v icarius seu sacerdos; n u m anne­

x u m ' seu alias n o n ' suppressum e t ex tin ctu m , vel q uot vicarias, seu sacerdo­

tia sim ul obtineat, e t q u a e a u t u b i consistentia e t quo titulo, e t quis ea un i-

v e rit e t e x tin x e rit, qua a u th o rita te e t e x q u a causa, et quis fru ctu s p ercipiat

de annexo, unito e t suppresso sacerdotio huiusm odi et qu o n am co n v ertan tu r,

a u t [k. 98v] ubi asserventur.

O bligationes0. F un d atio ac dotatio cuiusquam sacerdotii e x ig a tu r e t ex h i­

b ita d ilig en ter p e rp en d a tu r, ac certo cognoscatur n u m fu n d a to ru m piae vo­

lu n ta ti in dicendis missis aliisque p er eosdem fu n d ato res ordinatis officiis sa­

tisfiat. Si lite rae fun d atio n is a u t copia illa ru m non e x ta n t, q u a e ra tu r nihilo­

m inus, quoties et quibus diebus p er hebdom adam in eodem a lta ri missas, et

quas m issas celebrare, e t quom odo alias illi sacerdotio d e se rv ire solitus sit.

R editus0. Q u an tu m h a b ea t in red itib u s annuis, ubi et in quibus consistant

huiusm odi reditus, e t a quo, vel q u ib u s exigendi. S pecificentur fu n d i bona

stabilia, census fixi e t pecu n iarii ac re stan tes p e cu n iaru m h a e re d ita ria ru m

sum m ae nondum persolutae, cum designatione perso n aru m , q u alitatu m , loco­

ru m et tem p o ru m e t a lia ru m circ u m s tan tia ru m necessariarum . A n aliquid

eorum sit alienatum , a u t p e rm u tatu m , vel in em phiteos datu m : quibus, cum

quibus, p e r quos, ad quod tem pus, q u a n ti et q u a re et qu o ru m consensu. An

om nes p ro v e n tu s huiusm odi sin t salvi e t p e rcip ia n tu r etiam n u m integre: an

v ero aliqui ex iis p e rie rin t; q u i e t q u an ti, ubi, qua occasione, a quo tem pore

e t cuius culpa p erierin t.

°De exactione p ro v e n tu u m 0. A n tem pore constituto p e rso lv an tu r, si m inus,

q u a e ra tu r cuius culpa id fiat, an non culpa e t neg lig en tia eorum , q u o ru m in ­

te re s t pro v en tu s huiusm odi in tem pore exegisse, v el an iidem de non solutione

huiusm odi u n q u a m coram m ag istra tu seu p refecto questi sint. A n e x te t aliqua

sum m a n u m era ta e pecuniae, q u a n ta , un d e collecta e t ubi ea serv etu r.

F ra te rn ita te s 0. S im iliter fia t inquisitio de fra te rn ita tib u s, earu m q u e fu n ­

dationibus altaribus, sacerdotiis, p ro v en tib u s e t facu ltatib u s. A n fra te rn ita s

sit a n tiq u a vel nova, a quo erecta vel confirm ata. An ex te n t lite ra e erectionis

vel confirm ationis fra te rn ita tis huiusm odi. Q uae ostensae d ilig e n te r inspician-

t u r e t p e rq u ira tu r an fra te rn ita tis iu ra se rv e n tu r e t pie erectioni satisfiat,

[k. 99] Quoties in anno vigiliae et exeq u iae f ra te rn ita tis p e ra g a n tu r e t quibus

tem poribus. Q uam fre q u e n te r illis in te rs in t fra tre s e t a n a n im a d v e rta tu r in

absentes et quomodo. C irca officium sep u ltu rae, q u am diligentes et religiosi

existant, et quae alioqui p ieta tis officia exerceant. Q uoties conveniant fra tre s

in anno ad com potandum et q u a n tu m cerevisiae singulis vicibus e x h au riatu r,

q u a n tu m q u e fra tre s singuli quotannis co n tribuant, ta m pro su sten tatio n e f r a ­

te rn ita tis q u am com potatione. Q u an tu m inde colligatur et quonam co n trib u tio ­

nes huiusm odi p erv en ian t. Quis elig at e t c o n stitu at seniores seu provisores,

q uibus tem p o rib u s et quoties. Quando, quoties, cui e t in q u o ru m p raesen tia

seniores ra tio n em ad m in istrati officii red d an t. In q u ira tu r in s ta tu ta f r a te r n ita ­

tum , q u alia sin t et a quo condita e t confirm ata. Si quid fo rte p a ru m religio­

sum, Christianae ch arita ti adversum , ino rd in atu m , inducens ad p eccatum a u t

scandalosum in illis re p e ria tu r, m u te tu r si commode fieri potest, sin m inus ad

a Zn a k i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ą k ą

с N a m a r g i n e s i e r ą k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

c - c N a m a r g i n e s i e r ę k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

Najstarszy wa rmiński formu larz wizytacyjny

149

Illu strissim u m D om inum C ard in alem re fe ra tu r. De fundis, censibus, p ro v e n ti­

bus e t re stan tib u s sum m is q u a e ra tu r u t supra, tan d em de om nibus ad vicariae

seu f ra te rn ita tis a lta re p e rtin en tib u s. In v e n ta riu m , si quod ex ta t, p ro fera tu r.

In v e n ta in sp icia n tu r et cum in v en ta rio c o n fe ra n tu r ac conscribantur.

'C e re i a lta ris '. P ra e te re a in q u ira tu r, an cerei tam in alta rib u s q u a m ante

ea, e t p ra e se rtim artificu m e t f r a te rn ita tu m p ro c u re n tu r, d ebitisque tem p o ri­

bus h o ra ru m seu d iv in o ru m officiorum accendantur.

'A q u a ben ed icta'. A n aq u a b en ed icta te n e a tu r p ro aspersione e t usu chris-

tifid eliu m e t quibus diebus ea benedicatur.

'F a b ric a ecclesiae'. In v e stig e n tu r p o rtae e t c lau stra sa c ra rii e t tem pli. An

vitrici seu provisores ecclesiarum tem p lu m s a rtu m tectu m curent. A nne fe­

n e strae sin t lacerae, v e n tisq u e nym bis e t nivibus perviae. A n quid alicubi

ruinosum , vel re s ta u ra n d u m ap p are at, vel an q uid s it aliud, quod p a ru m de­

ceat, quodve oculos in g red ien tiu m offendat.

[k. 99v] V isitatio dom us parochialis, parochi e t paro ch ian o ru m

A bsoluta v isitatio n e ecclesiastica p ro c ed a tu r ad v isitatio n em dom us p a ro ­

chialis, parochi e t paro ch ian o ru m u t seq u itu r:

P a ro c h u s'. Q u a e ra tu r de nom ine, cognom ine ac a etate pastoris, et insuper

si ignotus sit vel e x tran eu s, de p a tria , natalib u s, o rdinibus, dim issoriis ac

fo rm atis lite ris illius. N um ipse p rincipalis re cto r sit, an vicarius m ercen a­

rius, quo casu c o n sid eretu r causa ab sen tiae prin cip alis rectoris, quo titu lo

p raesit, an h a b e a t in v e s titu ra m au t com m endam : osten d at lite ra s insuper.

Si nu llas h a b e t p e rq u ira tu r nihilom inus, an solitum debitae oboedientiae iu ra -

m en tu m Episcopo O rdinario suo u n q u a m p ra e s tite rit e t quam d iu p ra efu e rit,

quis ei c u ram an im a ru m co m m iserit e t qua a u th o rita te se ingesserit, e t an

n esciat talem , q u i n o n sit legitim e vocatus, m issus au t designatus, non h ab ere

fa cu lta tem lig an d i e t solvendi, e t q uid causae fu erit, c u r in v e s titu ra m im p e t­

r a re non cu rav e rit, a u t cur illi n eg ata sit. P e r q u ir a tu r de vita, m oribus ac

d o ctrin a parochi; n u m sit v ag abundus, aleator, ebriosus, ta b e rn a ru m fre q u e n ­

tato r, rixosus, percussor, n otorius concubinarius vel alias scandalosus, an h a ­

b itu m clericalem decen tem ” e t to n su ra m d e fe ra t3, an h a b e a t b re v ia riu m , ru b -

ricellam ” e t horas canonicas u n a cum cursu B eatae V irginis quotidie, au t

quibus diebus re c ite t e t secundum cuius ecclesiae seu dioecesis ritum .

'F a m ilia p aro ch i'. E x p lo re tu r eius fa m iliaris conversatio e t h onestas fa ­

m iliae, p ra ese rtim cuiusm odi "focariam e tb fem inas e t pueros e t qu o t eorum

n u m ero dom i suae a la t3. In v e stig e tu r an non c lan d estin u m a liq u o t coniugium

in te rce d a t ipsi cum dom estica aliq u a a u t alia fem ina et a quo tem p o re3, [k.

100] N um om nia calleat, quae ad officium su u m sp ectan t, et an h a b e a t e t le ­

g a t s ta tu ta synodalia dioecesis V arm ien sis3.

M issa'. Q uibus diebus et quoties p e r hebdom adam M issas c eleb ret vel p er

eapellanum celeb rari faciat, cum c an tu vel p riv atim sine cantu, et q u em o rd i­

nem ac m odum se rv et in electione. M issarum celeb ran d aru m . A n e t quoties,

e t quibus tem p o rib u s solitus s it co n fiteri peccata sua an te q u am accedat ad

altare, ubi et cui sacerdoti3. A n n o rit in legenda Missa, quid secrete, q u idque

a lta et intellig ib ili voce p ro n u n tia n d u m sit.

a Z n a k i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ę k ą

c - c N a m a r g i n e s i e r ę ł c ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

150

Ja dw ig a Kalinowska — Jan Wiśniewski

Collectae'. E x am in etu r e t do ceatu r de im positione collectarum . Si im p eri­

tio r v idebitur, p e rq u ira tu r etiam quom odo circa p ro n u n tiatio n em canonis,

fractionem , sum ptionem e t fractatio n em sacram en ti ac oblutionem se g erat.

A n non Credo m u tilu m e t d e tru n c atu m d ecantetur. A n non aliquoties P raefa­

tio a u t Oratio Dominica vel p enitus o m m itta n tu r, vel sub silentio re cite n tu r

in M issa cantata. A n aliquas e t quas orationes canoni im m iscere p riv atim

solitus sit p ra ese rtim circa comm unionem . Iu b e a tu r canonem q u am sim plicis­

sim e sine additam ento, len te ac devote p ro ferre, suam que specialem devotio­

nem ag en d aru m g ra tia ru m et p riv a ta ru m p recu m d ice n d aru m in tem pus,

quod peracto sacro im pendere illi officio co n stitu erit, differre.

'M in ister alta ris e t aed itu u s'. An m in istran s ad a lta re sive sit clericus,

sive laicus u ta tu r superpelliceo. S im iliter a n aeditui quoties sacram enta:

E ucharistiae, unctionis et baptism i m in istra n tu r e t in celebrationibus M issa­

rum , d iv in o ru m officiorum ac processionibus, quibuscunque superpelliceis sint

induti.

'C an tio n es G erm an icae'. An cantiones aliquae G erm anicae c a n a n tu r a po­

pulo, an te vel post contionem, vel in sacro M issae a u t post, a u t quando et

quae. L u th e ran a e vel alias recens in tro d u ctae a n tiq u itu sq u e m inim e receptae,

abrogentur", [k. lOOv] D oceatur parochus adm onere populum in sacris con­

tionibus, u t ad recitatio n em sancti E vangelii s u rg a t et e rig a t corda, m u n iat

se signo san ctae C rucis co n tra insidias inim ici et a tte n te cum devotione aud iat

te x tu m sancti E vangelii, q u a e adm onitio incredibilem atte n ta tio n e m p arat.

'O ratio n es post contionem '. A n u n q u a m vel quibus tem poribus e t diebus

ex suggesto Orationem Dominicam, S a lutationem A ngelicam , S y m b o lu m A p o ­

stolorum, Decalogum, C onfessionem G eneralem sim ul absolutione cum populo

recitet.

'F e sta [et] ieiu n ia'. An dies festos om nes p e r totius anni circulum cele­

b randos e t ieiunia observanda n o rit observandosque et ob serv an d a diebus Do­

m inicis indicat.

L ib r i' In q u ir a tu r e quibus lib ris concionetur, quos au th o res h a b e a t et

legat, qui om nes e ru n t inspiciendi. Si qui noti a u t suspecti e ru n t auferendi

et tollendi sunt.

N eg ligentia'. A n ipse a u t eius capellanus u n q u am deses a u t negligens

fu e rit in ad m in istran d is sacram entis; p ra ese rtim baptism i, p o enitentiae ac

E ucharistiae. A n non aliquando in fan tes absque baptism o e t adultos absque

confessionibus e t E uch aristia ipsius vel capellam culpa decedere contingat.

P a tr in i'. “In q u ira tu r, qu o t com parentes in susceptione in fan tis ad su m ­

m um e t m inim um ad m ittat. M on eatu r de ad m ittendo uno a u t a lte ro e t non

plu rib u s iu x ta d e cre tu m sacri Concilii T ridentini. M on eatu r q u ilib et paro­

chus, u t h a b e a t pecu liarem codicem, in quo diem , m ensem , annum , nom en

b ap tisa ti e t nom ina susceptorum conscribat iu x ta d e cretu m p ra efa ti Concilii.

Cuius d e cre ti exem plum d escriptum illi p ra e se n te tu r ad hoc, u t e x p raescripto

eiusdem d ecreti D om inorum V isitato ru m m an d a tu m huiusm odi commodius

ex eq u i v aleat. A tq u e in iu n g a tu r illi, u t d ecreti eiusdem exem plum codici con­

ficiendo praefigat, u t successor parochus p riv ata au th o ritate id in tro d u ctu m

ita esse n e putet.

'B a p tism u m in causa necessitatis'. M oneatur docere plebem , p raesertim

a Z n a k i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

с N a m a r g i n e s i e r ę k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

Najstarszy warmiń sk i fo rm ul arz wizytacyjny

151

o bstetrices e t m atronas, quom odo se g e rere d e b ea n t si quando bap tisan d u m

s it in casu necessitatis, u t n o v e rin t m ate ria m 0, fo rm am bap tism i quocunque

idiom ate. Ne tam en p ra esu m a n t b ap tisare nisi evidens necessitas postulet, et

tu n c [k. 101] nonnisi ab sente sacerdote, a u t aliquo in sacris ordinibus consti­

tuto, q u i p ra e caeteris p e r se ipsum m u n u s exequi possit et d e b ea t“. A n in ­

fan tes sine baptism o et adultos sine poenitentia*1 et com m unione decedentes,

schism aticos bvel h aereticos e tb excom m unicatos sacro loco condere solitus sit.

'S a c ra m e n tu m poen iten tiae'. Idem si ru d io r v id eb itu r, e x am in etu r circa

sa c ra m en tu m p oenitentiae, oirca d iffere n tia m in te r peccata m o rtalia e t v e n ia ­

lia ac circa fo rm am absolutionis, q u am si non noverit, d o ceatu r d e tu rq u e illi

in scriptis.

Confessio'. Idem si vid eb itu r, ad m o n eatu r de in terro g atio n ib u s, quas ad ­

h ibere d eb eat in confessione uniuscuiusque peccatoris, p ra ese rtim illius, qui

sim plicior e t v erecu n d io r appareat. P rim o cognito s ta tu et conditione confi-

tentis, in te rro g e t eum ; ex quo tem pore non s it confessus, qu ia unusquisque

te n e tu r saltem sem el in anno, cum ad annos discretionis p e rv e n e rit co n fiteri

peccata sua e t com m unionem suscipere, alioqui peccav it m o rtaliter. P u e ri t a ­

m en vel puellae, qui post annos discretionis non fu e rin t d e hoc in stru cti, non

su n t tem e re condem nandi de peccato m ortali, sed d e b en t a crite r rep reh en d i.

Ite m in te rro g et, an in u ltim a confessione m alitiose re ticu it aliquod p eccatum

m ortale, vel quod cred id it esse m ortale. Q uia peccavit m o rta lite r violando

sa cram en tu m poen iten tiae cum absolutio facta sit p ro p te r eius m alitia m su p er

in d eb ita m a te ria e t indisposita, e t ideo te n e tu r re ite ra re confessionem illam

et omnes procedentes confessiones im perfectas, q u ia in illis, quas hoc modo

fecit non fu it v e re sa c ra m en tu m poenitentiae. Item in te rro g et, si com plevit

p o en iten tiam a sacerdote iu n cta m pro peccatis m o rtalib u s confessis, q u ia si

non com plevit eam ex dolo, peccavit et te n e tu r eam adim plere, si eam re ­

cordatur. C onfessarius tam en p o terit eam com m utare, si peccator illam reco r­

d a tu s fu erit, dum m odo non fuisset illi im posita a superiore, n im iru m ab ep is­

copo p ro p te r peccata e t casus, a quibus ipse vel alias in ferio r non posset

absolvere. Item in terro g et, an peccator sit excom m unicatus aliq u a excom m u­

nicatione m aiore, vel m inore. Q uia si sit, d eb et p riu s absolvi ab excom m uni­

catione q u am a peccatis, eo quod excom m unicatus non est p articep s sa c ra ­

m entorum . [k. lOlv] Item in te rro g e t etiam , an c allea t Orationem Dom inicam,

S a lutationem A ngelicam , S y m b o lu m A postolorum , Decem praecepta et alia,

quae su n t fidei ac sa lu ti necessaria. Si nescit, a rg u a t eum e t in iu n g a t ei, u t

discat omnino. Item in v estig a t d iligenter, an g e ra t odium, ran co rem vel in im i­

citiam con tra aliquem , et an p a ra tu s p a rce re sit seu condonare illis, q u i ip ­

sum offenderunt, vel in ipsum vel suos peccaverunt. Item an v elit ab stin ere

a peccatis, quae hacten u s commisit, et an v e lit satisfacere ac em endare, si

quid alicui ab stu lit, ta m in fam a q u am in rebus. Q uibus om nibus exploratis

n o v e rit pro modo culpae condignam p o en iten tiam im ponere.

'C asus re s e rv a ti'. Q u a e ra tu r an novit casus reservatos, in qu ib u s6 ipse

absolutionem im pendere non possit et confitentes ad episcopum re m itte re de­

beat, e t an u n q u a m in talib u s casibus aliquos absolverit, vel ad episcopum

rem iserit.

a Z n a k i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ę k ą b - b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ą k ą с N a m a r p i n e s i e r ę k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a c - c N a m a r g i n e s i e r ą k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

152

Ja d wi g a Kalinowska - Jan Wiśniewski

'D elatio E u ch aristiae'. P e r q u ir a tu r qua re v ere n tia et qu ib u s caerem oniis

d e fe ra tu r E uch aristia p e r p lateas ad infirm os, a n cum superpelliceo e t stola,

necnon praeced en te lu cern a a rd en te et tin n itu cam panulae ad m inus, au t

quomodo. A d m o n eatu r docere p opulum ex suggesto, u t tali casu assuescat

com itari V enerabile S acram en tu m cum vel sine cereis. Qui tam e n possunt, u t

cereos ard en tes p ra efe rre non negligant, nec erubescant. S im iliter qua re v e ­

re n tia v iaticu m re fe ra tu r e x tra p e r campos ad infirm os, a d m o n eatu r parochus

h ab ere d ep en d en tem sto lam a collo m ore sacerdotum g e stare q u e secum tin tin ­

nabulum , quod commodo aliquo loco ap p en d atu r, ita u t in te r eu n d em sponte

tin n itu m edat. D oceaturque populus, u t talib u s signis adm oniti in v ia e t agris

statim Deo p raesen ti d eb itu m cu ltu m et re v ere n tia m exhibeant. Si tam e n ali­

quod periculum , scandalum a u t irre v e re n tia S acram ento in via im m in ere v e ri­

sim iliter tim e a tu r post habitis sdgnis supradictis sim pliciter sub silentio S a c ra ­

m en tu m d e feratu r.

'C om m unicandi m odus'. M oneatur parochus com m unicaturis re cita re Ge­

neralem C onfessionem eisque absolutionem im penderi. D einde quoque re citare

trib u s vicibus: [k. 102] D om ine non sum dignus etc. iubens eos singulis vicibus

tu n d ere pectus. In q u ir a tu r an aliquos u n q u a m com m unicaverit sub u tra q u e

specie e t quot, quos, e t quoties, vel an aliqui p arochiani ex istant, q u i talem

com m unionem ab eo p e rtin a c ite r flag itarin t, e d a t nom ina eorum".

M atrim onium '. A n n o rit tem pora in te rd icti sollenisandi m atrim onii. Iu b ea-

t u r tem p o ra in sta tu tis synodalibus expressa observare, p ra e te rq u a m quod

tem pus Septuagesim ae u sque ad feriam q u a rta m C inerum exclusive decreto

Concilii T rid en tin i deinceps sit re la x atu m , ita u t p e r id tem pus de caetero

solennes copulae fieri licite possint, reliq u is tem poribus prohibitis, in suo

vigore perm an en tib u s. A n n o rit im pedim enta co n trah en d i be t dirim en d i11 m a­

trim onii. De quibus, si satis in stru ctu s non fu erit, vel aliquod dubium h ab u erit,

o ccu rren te casu, p o terit V icarium G en eralem consulere. An solitus sit sollen-

n isa re aliq u a clandestina m atrim onia, non praem issis d e m ore trin is proclam is

seu ban n is ex suggesto. A n scien ter u n q u a m in g radibus pro h ib itis sponsum

v el sponsam copulavit e t quos. M o n eatu r non copulare sponsos aliquos absque

speciali O rd in arii licentia, nisi saltem a lte r eorum d e ipsius parochia fuerit.

S im iliter m oneatur, u t iu x ta d e cretu m su p rad icti Concilii h a b e a t p eculiarem

librum , in quo cum an n o tatio n e diei, m ensis et anni ac tes tiu m saltem d u o ru m

h o n o ratio ru m tu n c praesen tiu m , nom ina eorum , quos so llen n iter co p u lav erit

ex ordine conscribat".

U nctio'. A n e tia m sa c ra m en tu m ex tre m a e unctionis im pendat, quoties

id petitu r.

'M in istri ecclesiae'. Cuiusm odi m inistris u ta tu r parochus, p ra ese rtim ca-

pellanis, ludim agistris, cantoribus, collaboratoribus, aedituis, organistis; sintne

catholici et bonae famae", [k. 102v] E x am in etu r vita eorum et in q u ira tu r sim ul

de salario e t su sten tatio n e eorum dem . A n ipse parochus, vel eius cappellani

aliquid ex ig an t et accipiant p ro sacram en to ru m ad m in istratio n e vel sepulturis

a u t etiam Missis. Quid illud sit et quantum ".

'S e p u ltu ra in ecclesia'. An ipsius parochi tem pore, vel ab annis aliquot,

a Z n a k i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ę k ą

b - b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ę k ą

с N a m a r g i n e s i e r ę k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a

Najstarszy wa rmiński fo rm ul arz wizytacyjny

153

aliqui laici sep u lti fu e rin t in p arochiali ecclesia et qui, e t an iidem aliquid

ecclesiae leg av erin t, e t quid. Q u a n tu m q u isq u e eo ru m p e rso lv erit pro iu re

se p u ltu ra e e t q u a n tu m ecclesiae, q u a n tu m episcopo, q u a n tu m parocho ex

huiusm odi iu re sep u ltu ra e cedat. Quis p a rte m episcopi percep erit, a u t quonam

ea versa sit, cuius m an d ato et perm issu. Quoties id fa ctu m sit, quod episcopo

vel eius m an d a tario p a rs su a non fu e rit consignata, a u t tran sm issa e t qua de

causa seu cuius culpa.

'V isitatio scholae a parocho'. M on eatu r parochus v isita re scholam saltem

singulis q u a tu o r- duodecim diebus semel, p ra e se rtim im m in en tib u s aliquibus

festiv itatib u s m aio rib u s ad quas potissim um in c a n tu e t caerem oniis ecclesia­

sticis in stitu e n d i sunt, u t su n t tem p o ra e t festiv itates: N atalis Dom ini [25X11],

P u rificatio n is B eatae M ariae [ 2 II], P a lm a ru m , H ebdom adae S an ctae et P a -

schatis, P enthecostes, C orporis C hristi, A ssum ptionis B eatae M ariae [15 VIII]

etc. U bi etiam sim ilite r in q u ire re non negligat, quom odo p u e ri in lite ris in ­

s titu a n tu r, qui lib ri e t p raecip u e qui eathechism i eis tra d a n tu r, quom odo tem ­

pore Q uadragesim ae de confessionibus e t ' sacram en to E u ch aristiae in stitu a n tu r.

'D om us p arochialis'. E x p lo re tu r, n u m paro ch ialem dom um in bono sta tu

conservet eiusque ru in is o c cu rra t. I n q u ir a tu r de in v en tario dom us parochialis,

in v en ta c o n fera n tu r et d escrib an tu r.

'R ed itu s p a ro ch i'. N um de rebus ecclesiae alienationes faciat, a u t consen­

su seu scientia s u a ' fieri p e rm itta t. N um illi necessarius victus su ppetat. Q u an ­

tu m h a b e t in decimis, offerto riis, stren is e t aliis re d itib u s annuis. A n illi

ex so lv an tu r, an u n q u a m q uestus sit p ra efe cto vel m a g is tra tu i d e non exso­

lutione huiusm odi e t f ia t percontatio, q u a m diligens fu e rit [k. 103] p raefectu s

vel m ag istra tu s in com pellendis parochianis ad solutionem iu riu m p arochialium

h u iusm odi'. Q uot m ansos h a b e a t pro dote p lebanali, an ii culti sint, vel inculti

seu d e se rti in toto vel i n p arte. A n ipse eos colat, vel aliis colendis locet, in

toto, vel in p arte, ad quod tem p u s e t quo p retio seu pacto in terv en ien te, an

aliquid a lie n atu m sit de agris suis huiusm odi.

'P lu re s ecclesiae'. In v e stig e tu r etiam , an u nam , duas v el p lu res ecclesias

parochiales reg en d as obtineat, quo titulo, cuius comm issione e t quam diu. Quam

commode e t d ilig e n te r om nibus deserv iat. A n cap ellan u m aliq u em ad hoc

ala t et q u a n tu m ex om nibus pro v en iat, e t q u a m procul eae parochiales eccle­

siae ab invicem disten t.

'F ilia lis ecclesia'. S im ilite r fia t in q u isitio de annexis, connexis m em bris

a ttin en tiis e t iu rib u s cuiu slib et parochialis. Si q u a alia parochialis sit u n ita

seu inco rp o rata, q uam filiam appellant. Q ua a u th o rita te e t a quo tem p o re id

factu m sit, e t n u m etiam illi sa tis fia t in d iv in is officiis e t adm in istratio n e

sacram en to ru m e t quom odo, an p e r ip su m solum a u t etiam cap ellan u m vel

vicinum p aro ch u m aliquem .

P a ro c h ia n i'. Q uam freq u e n tes sin t p arochiani in sacris e t divinis concio­

nibus audiendis, p ra ese rtim ii, qui su n t p rim a rii vel n o tab ilio res'. A n om nes

sacram en ta ecclesiae p a rtic ip a n t saltem sem el in anno. A n om nes festi dies

et ieiunia ab Ecclesia indicta o b serv en tu r, e t sp ecialiter in q u ira tu r d e festis:

V isitationis B e a ta e ' M ariae [2 VII], Jacobi A postoli [25VH1, L a u re n tii [10 VIII],

A ssum ptionis B eatae M ariae [15 V III], B artholom aei [24 V III], N a tiv ita tis B eatae

a Z n a l c i t e k s t o w o - m a r g i n a l n e

b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ę k ą

b - b N a d p i s a n e n i e z n a n ą r ę k ą

с N a m a r g i n e s i e r ę k ą J a n a K r e c z m e r a , s e k r e t a r z a M a r c i n a K r o m e r a