Krzysztof Mastykarz
Charakterystyka materiału
źródłowego oraz dotychczasowy stan
badań nad miejscami i formami
rozrywki w miastach ziemi
chełmińskiej (Toruń, Chełmno,
Grudziądz, Brodnica) w okresie od
XIV do XVI wieku
Meritum 2, 27-37
K r z y sz to f M astykarz (K ielce )
CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁU ŹRÓDŁOWEGO
ORAZ DOTYCHCZASOWY STAN BADAŃ
NAD MIEJSCAMI I FORMAMI ROZRYWKI
W MIASTACH ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ
(TORUŃ, CHEŁMNO, GRUDZIĄDZ, BRODNICA)
W OKRESIE OD XIV DO XVI WIEKU
B a z a źró d ło w a do badań nad m iejsca m i oraz form am i rozryw ki na tere n ie m iast ziem i ch ełm iń sk iej je s t bardzo b ogata, a zarazem bardzo z r ó ż n ic o w ana, p o n iew a ż op rócz kronik, p am iętn ik ó w i r o c zn ik ó w w y stęp u ją ró w n ież inne typ y źródeł takie ja k k się g i rachu n kow e, p od atk ow e, ła w n ic z e , k się g i p rosk ryb ow anych, w ilk ie r z e m iejsk ie, statuty organizacji korporacyjnych, skrypty d łu żn e oraz u ch w a ły rad m iejsk ich , S tan ów Prus K rzy ża ck ich i Sta n ó w Prus K rólew sk ich .
Przy o p raco w y w a n iu zagad n ień d o ty cz ą cy ch organizacji czasu w o ln e g o i rozryw ki na terenie z iem i ch ełm iń sk iej n iezb ęd n e je s t p rzea n a lizo w a n ie regulacji praw n ych S tan ów Prus K rzy ż a ck ich 1 i K ró lew sk ich 2, które p o z w a lają na p ozn an ie p rze p isó w p o rząd k ow y ch n orm u jących ż y c ie cod zien n e n ie ty lk o elity sp o łeczn ej, ale ró w n ież p rzeciętn y ch m ie sz k a ń c ó w zarów n o w ie lk ic h m iast pruskich, ja k i m n iejsz y ch o śro d k ó w m iejsk ich p o ło ż o n y c h na badanym terenie. D o p iero p o zap ozn an iu się z p o w y ż sz y m i tekstam i źró d ło w y m i m o żn a p rzystąpić do an alizy m ateriałó w źr ó d ło w y ch , które p rzed staw iają form y sp ęd zan ia czasu w o ln e g o na teren ie Starego M iasta Torunia, N o w e g o M iasta Torunia, C hełm na, G rudziądza i B rodnicy.
N a jb o g a tszy m m ateriałem źró d ło w y m przydatnym do o p raco w yw an ia zagad n ień d o ty cz ą cy ch form i m iejsc rozryw ki na terenie m iast ziem i c h e ł m ińskiej w o k resie od X I V do X V I w iek u d ysp on u jem y w przypadku Stare g o M iasta Torunia (d o 1454 roku) i toru ń sk ieg o ośrodka m ie jsk ie g o p o 1454 roku. N a j e g o p o d sta w ie m o żn a op racow ać form y i m iejsca sp ęd zan ia czasu w o ln e g o p rzez p o sz c z e g ó ln e grupy sp o łe czn e, fu n kcjon ujące na terenie śre d n io w ie c z n e g o i w c z e s n o n o w o ż y tn e g o Torunia.
1 Acten der Ständetage Preussens unter der Herschaft des Deutschen Ordens, hrsg. v. M. Toeppen, Bd. I-V, Leipzig 1814-1886.
2 Akta Stanów Prus Królewskich, t. I-III (1419-1501), red. M. Biskup, K. Górski, Toruń 1955-1963.
D o op racow ania zagad n ień zw ią z a n y c h z m iejscam i i form am i ro z ryw ki patrycjatu Starego M iasta Torunia i to ru ń sk iego ośrodka m iejsk ieg o p o 1454 roku m o g ą p o słu ż y ć p rzede w sz y stk im p am iętn iki toruńskie z lat 1 3 4 5 -1 5 4 7 3. N a le ż y jed n a k za u w a ży ć, ż e relacje p o ch o d z ą ce z lat 1346, 1348, 1351, 1355, 1 3 5 7 -1 3 6 7 , 1369, 1370, 1372, 1376, 1377, 1398, 1452, 1453, 1534 i 1546 n ie zo sta ły z a m ie sz c z o n e lub zaw ierają je d y n ie m a ło zn a cz ą c e inform acje. N a p o d sta w ie w sp o m n ia n e g o o p racow an ia ź r ó d ło w e g o m o ż n a op racow ać za gad n ien ia zw ią za n e z ż y c ie m co d zien n y m na terenie toru ń sk iego D w o ru A rtusa, p rzeb ieg iem u ro cz y sto ści rod zin nych patry cjatu toru ń sk iego, u c z t organ izow a n ych w ratuszu dla osób zasiad ających w radzie m iasta. P on adto p am iętn iki toruń sk ie zaw ierają m ateriał źródłow y, na p od staw ie k tórego m o żn a u sta lić lo k a liza c ję i op ra cow a ć d zieje ogrodu p a try c ju sz o w sk ie g o w Toruniu. P o za tym do op racow ania w y żej w y m ie n io n y ch zagad n ień n a le ży ró w n ież w y k o rz y sta ć kronikę toruńską4, statuty dom u k o m p an ijn ego w Toruniu5 oraz h istorię Torunia w św ietle źródeł opra co w a n ą p rzez Juliusa E m ila W ernick e6, który p rzy to czy ł w niej n ieistn ieją ce ju ż o b ecn ie m ateriały ź r ó d ło w e i opatrzył j e kom entarzem . O pracow an ie W ernick e zaw iera tak że in form acje d o ty cz ą ce p rzeb iegu tu rn iejów rycer sk ich i strzeleck ich organ izow an y ch na teren ie toru ń sk ieg o ośrodka m iej sk ie g o dla p rzed sta w icieli elitarnych grup sp ołeczn ych .
Z agad n ien ia zw ią z a n e z organizacją rozryw ki o charakterze korpora cyjn ym i rod zin nym średnich i n iż sz y c h grup sp o łe czn y ch na teren ie to ru ń sk iego ośrodka m ie jsk ie g o w X IV - X V I w iek u m o żn a op racow ać na p od staw ie statu tów toruńskich organizacji c e c h o w y c h i cz e la d n ic z y c h 7 oraz ordynacji tanecznej toruńskich cz ela d n ik ó w p iek arsk ich 8. N a p o d sta w ie w y żej w y m ie n io n y c h te k stó w źr ó d ło w y c h m o żn a przyjrzeć się bliżej p ro b le m om zw ią z a n y m z ob y czajam i i ż y c ie m co d zien n y m o sób n a le żą cy c h do tych organizacji, p rzeb ieg iem spotkań brackich, tan eczn ych i u ro cz y sto ści rod zin n ych o rgan izow an ych p rzez sto w a rzy szen ia c e c h o w e i czela d n icze. N a to m ia st lo k a liza cję m iejsc rozryw ki o charakterze o g ó ln o d o stęp n y m na teren ie śre d n io w iecz n e g o Torunia m o żn a u sta lić na p odstaw ie: p am iętn ik ów 3 Thorner Denkwürdigkeiten von 1345-1547, hrsg. v. A. Voigt, Mitteilungen des Copperni-
cus Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn (dalej: MCV) H. 13, Thorn 1904. 4 J. H. Zernecke, Tornischen Chronicke, Thorn 1711.
5 Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: APT), Bractwo Artusowe, sygn. 1.
6 Geschichte Thorns aus Urkunden, Dokumenten und Handschriften, Bd. I—II, Die Jahre 1230-1840, hrsg. J. E. Wernicke, Thorn 1839-1842.
7 APT, Bractwo czeladników piekarzy w Toruniu, sygn. 3; APT, Cech piwowarów w To runiu, sygn. 1; APT, Cech złotników w Toruniu, sygn. 4; Statuty toruńskiego rzemiosła
artystycznego i budowlanego z XVI-XVIII w., wyd. B. Dybaś, J. Tandecki, M. Farbiszew-
ski, Warszawa-Toruń 1990, s. 1-42; XVI- wieczne statuty toruńskiego cechu garncarzy
i zdunów, oprac. J. Tandecki, Rocznik Toruński, t. XVII, 1986, s. 267-280; Statut toruń skiego cechu murarzy z 1593 r., oprac. K. Ciesielska, Zapiski Historyczne, t. XXVII, z. 2,
1962, s. 213-228.
8 Die Tanzordnung für die Weihnachtzehrung der Beckknechte in Thorn von 1591, hrsg. M. Prove, MCV, H. 39, 1931, s. 175 n.
C harakterystyka m ateriału źródłow ego oraz dotychczasow y stan badań 29 toruńskich, k się g i ła w n iczej Starego M ia sta Torunia z lat 13 6 3 - 1 4 2 8 9, k sięg i szo su Starego M iasta Torunia z 1394 roku10, które są sp isem p o w in n o ści p od a tk o w y ch u w zg lęd n ia ją cy ch m ie sz k a ń c ó w Starego M iasta Torunia oraz inform acji zaw artych na tab liczk ach w o sk o w y c h , które zo sta ły o d czytan e i op isan e p rzez W itold a S z c z u c z k o 11. P o za tym inform acje ź r ó d ło w e zaw ar te w p am iętn ikach toruńskich, w ilk ie rzu toruńskim z 1523 roku12 i k sięd ze ła w n iczej Starego M iasta Torunia z lat 1 4 5 6 - 1 4 1 9 13 p o zw a la ją na o p ra cow a n ie za gad n ień zw ią z a n y c h z form am i rozryw ki w gosp o d a ch , ła źn ia ch oraz m iejsk ich ogrod ach strzeleck ich u sy tu o w a n y ch na teren ie Torunia w ok resie od X IV do X V I w iek u . P on adto na p od sta w ie z a p isk ó w zn ajd u jących się w k się d z e d łu g ó w m iasta Torunia z okresu w o jn y trzyn astoletn iej14 i w k s ię d ze k am larii15 m iasta Torunia16, m o żn a u sta lić w yd atk i na u czty o charakte rze korporacyjnym i rodzinnym .
N a to m ia st tem atyk ę zw ią za n ą z p rzeb ieg iem p obytu w ła d c ó w i d o sto j n ik ó w zarów n o p olsk ich , ja k i k rzyżack ich i ich g o śc i w Toruniu m ożn a op racow ać na p od sta w ie kroniki Jana D łu g o s z a 11, kroniki toruńskiej, opra co w a n ia autorstw a Juliusa E m ila W ernicke oraz rachu n ków za m ie szcz o n y c h w M arienburger T resslerbu ch 18.
N ie w ie lk im za so b em m ateriałó w źr ó d ło w y c h d ysp on u jem y do op raco w a n ia k w estii zw ią z a n y c h z rozryw ką na teren ie C h ełm n a do 14 22 roku, które p ozw alają je d y n ie na w y r y w k o w e op ra cow an ie n iek tórych zagadnień. N a p o d sta w ie w ilk ie rza c h e łm iń sk ie g o 19 p o c h o d z ą c e g o z o k o ło 140 0 roku m o ż n a o m ó w ić p rzeb ieg u ro cz y sto ści o charakterze rod zin nym za m o żn ie j szy c h m ie sz k a ń c ó w m iasta n a le żą cy c h do patrycjatu i p o sp ólstw a . Ponadto 9 Liber scabinorum Veteris Civitatis Thorunensis 1363-1428, wyd. K. Kaczmarczyk, To ruń 1936; Toruńskie księgi ławnicze z XIV-XV wieku ze względu na kompletność oraz objęcie długiego okresu - w sumie 93 lata - są cennym źródłem nie tylko dla toruńskiego ośrodka staromiejskiego, ale również dla innych miast, w których obowiązywało prawo chełmińskie.
10 Księga szosu Starego Miasta Torunia i przedmieść Torunia z 1394 roku, [w:] Księgi szosu
i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394-1435, wyd. K. Mikul
ski, J. Tandecki, A. Czacharowski, Toruń 2002, s. 1-86.
11 Tabliczki woskowe miasta Torunia ok. 1350 - 1poł. XVI w., wyd. K. Górski, W. Szczucz ko, Warszawa 1980.
12 APT, Willkür der Stadt Thorn, Katalog II I, sygn. 4.
13 Księga ławnicza Starego Miasta Torunia (1456-1479), wyd. K. Kopiński, J. Tandecki, Toruń 2001.
14 Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska, I. Ja- nosz-Biskupowa, Toruń 1964.
15 Kamlaria - urząd zajmujący się całokształtem spraw finansowych miasta. W Toruniu nie było podziału tak jak w Elblągu na kamlarię zewnętrzną i wewnętrzną.
16 Księga kamlarii miasta Torunia z lat 1453-1495, wyd. K. Kopiński, K. Mikulski, J. Tan- decki, Toruń 2001.
11 J. Długosz, Annales seu Cronicae inclicti Regni Poloniae, l. X, Warszawa 1985.
18 Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399-1409, hrsg. E. Joachim, Königsberg 1896.
19 Die Willkür der Stadt Kulm zu etwa 1400, hrsg. A. Semrau, MCV H. 35, 1921, s. 29 58.
organ izację u ro cz y sto ści c e c h o w y c h i spotkań brackich oraz o b y c z a jo w o ść c z ło n k ó w c e c h ó w ch ełm iń sk ich m o żn a p ozn a ć an alizując w ilk ie rz cechu tk aczy w e łn ia n y c h z 1446 roku, który o d w o łu je się do c z a só w sprzed 1422 roku i zo sta ł op u b lik ow an y p rzez Franza S ch u lza 20. P o za tym lo k a lizację m iejsc rozryw ki na teren ie C h ełm n a przed 142 2 rokiem m o żn a u sta lić na p o d sta w ie k się g i c z y n s z ó w fary ch ełm iń sk iej21. O w ie le sk ro m n iejszy m m a teriałem źr ó d ło w y m d ysp on u jem y w przypadku penetracji zag ad n ień z w ią za n y ch z rozryw k ą m ięd zy X IV a X V I w ie k ie m na teren ie średnich i m ałych m iast z iem i ch ełm iń sk iej (N o w e g o M iasta Torunia, C h ełm n a p o 142 2 roku, G rudziądza i B rod n icy).
K w e stie z w ią z a n e z u ro cz y sto ścia m i o charakterze rod zin nym patry- cjatu i p o sp ó lstw a m o żn a o p racow ać je d y n ie na p o d sta w ie z a p isk ó w zn aj d ujących się w w ilk ie rza c h n ow otoru ń sk ich 22 i aktach S tan ów Prus K rzy żack ich . P on adto tem atyk ę zw ią za n ą z organizacją u ro cz y sto ści ce c h o w y c h i spotkaniam i brackim i c z ło n k ó w bractw i organizacji c e c h o w y c h i c z e la d n ic z y c h m o ż e m y je d y n ie n a św ie tlić na p o d sta w ie c h e łm iń sk ie g o w ilk ierza p iw o w a ró w z 1471 roku23, statutu B ractw a N a jśw iętszej M arii Panny w N o w y m M ie ś c ie w Toruniu z 1409 roku24 oraz na p o d sta w ie n ie za c h o w a n e g o p rzyw ileju Z ygm u n ta III dla cech u k ra w iec k ieg o 25 z 1604 roku, który był od p isem w c z e ś n ie js z e g o dokum entu p o c h o d z ą c e g o z 1426 roku. N atom ia st lo k a liza c ję m iejsc i form rozryw ki o charakterze korporacyjnym i o g ó ln o d ostęp n ym na terenie m ałych i średnich o śro d k ó w m iejsk ich ziem i ch ełm iń skiej m o żn a u stalić na p o d sta w ie relacji zaw artych w k ron ice gru d ziąd z k iej26, k ron ice b rod n ick iej27, k się d z e c z y n s z ó w fary ch ełm iń sk iej, k sięd ze ła w n iczej Starego M ia sta Torunia z lat 1 4 2 8 -1 4 5 6 , k się d z e ła w n iczej N o
20 Wilkierz został omówiony i opublikowany w: F. Schulz, Die Stadt Kulm im Mittelal
ter, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins (dalej: ZWG), H. 23, 1888,
s. 1-251.
21 Księga czynszów fary chełmińskiej (1435-1496), wyd. Z. Nowak, J. Tandecki, Toruń 1994.
22 Die ältesten Willküre der Neustadt Thorn (c. Vom Jahre 1300) nebst einigen Urkunden
und einen Zinsregister, hrsg v. G. Bender, ZwG, H. 1, 1882, s. 160-202.
23 Chełmiński wilkierz cechu piwowarów z roku 1471, oprac. z. Zdrójkowski, Zapiski Histo ryczne, t. XV, z. 3-4, 1949, s. 155-160.
24 Statut Bractwa Najświętszej Marii Panny w Nowym Mieście w Toruniu z 1409 roku, oprac. I. Czarciński, J. Przeracki, Acta Universitatis Nicolai Copernici (dalej: AUNC), Historia XVII, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 111, 1980, s. 130 n.
25 Przywilej został omówiony w artykule Antoniego Chudzińskiego Cech krawiecki
w Brodnicy (Przyczynek do historii cechów w Polsce), Wisła. Miesięcznik Geograficzno-
Etnograficzny, t. XI, 1891, s. 503-528.
26 Chronik der Stadt Graudenz, hrsg. X. Froelich, Graudenz 1891.
C harakterystyka m ateriału źródłow ego oraz dotychczasow y stan badań 31 w e g o M ia sta Torunia28, n o w o m iejsk iej k się d z e p rosk ryb ow an ych 29 oraz na p o d sta w ie ta b liczek w o s k o w y c h m iasta Torunia.
P o m im o te g o , ż e d o ty c h c z a so w e b adania d o ty cz ą ce czasu w o ln e g o i ro z ryw ki w różn ych m iastach ziem i chełm iń skiej w X I V - X V I w iek u b y ły p o d ejm o w a n e zarów n o p rzez u c z o n y c h n ie m iec k ich ja k i p o lsk ich w ok resie od X IX w ie k u do c z a só w w sp ó łc z e sn y c h , n ie zo sta ły o n e d o ty c h c z a so w o ujęte w c a ło ś c io w e op racow ania p rezen tu jące o m aw ia n y p roblem na tle w s z y s t k ich grup sp o łe czn y ch fu n k cjon u jących w badan ych ośrodkach m iejskich . D o ty c h c z a so w e prace i artykuły om aw iają je d y n ie p o s z c z e g ó ln e za g a d n ie nia i prezentują n iektóre m iejsca rozryw ki. N a le ż y jed n a k za u w a ży ć, ż e nie przedstaw iają on e sy n tety c zn eg o u jęc ia om aw ianej problem atyki. P o za tym w y p a d a dodać, ż e n ie całk iem satysfak cjon u jące w y n ik i d o ty ch cz a so w y ch badań m o g ą w y n ik a ć z te g o , ż e niektóre za ga d n ien ia n ie d o czek a ły się d o ty c h c za s in n y ch op racow ań, n iż te p o ch o d z ą ce z X IX lub z p o czą tk ó w X X w iek u .
Spośród b ad aczy ży ją cy ch w X IX i na p oczątku X X stu lecia, którzy w sw o ich pracach om aw ia li m iejsca oraz form y rozryw ki na teren ie m iast ziem i ch ełm iń sk iej n a leży w y r ó żn ić m ięd zy innym i: Franza S ch u lza30, X a- vera F ro elich a 31, H an sa P leh n a 32 oraz S tan isław a K ujota33. Franz S ch u lz je st autorem m on ografii p o św ięco n ej ch ełm iń sk iem u ośrod k ow i m iejsk iem u w ok resie śred n iow iecza. W sp o m n ia n y badacz o m ó w ił m ięd zy in n ym i or ga n iza cję ż y c ia co d z ie n n e g o na teren ie dom u k o m p an ijn ego, organizację u ro cz y sto ści c e c h o w y c h oraz form y rozryw ki o charakterze o g ó ln o d o stę p nym na teren ie C hełm na. N a to m ia st X a v er F ro elich op racow ał m o n ografię p o św ię c o n ą ziem i grudziądzkiej i gru d ziąd zk iem u ośrod k ow i m iejsk iem u . O m ó w io n e w niej zo sta ły m iejsca oraz form y rozryw ki na teren ie m iasta. W sp o m n ia n y b ad acz je s t ró w n ież autorem pracy m ó w ią cej o zam ku gru dziądzkim . W n in iejszej pracy bardzo p o b ież n ie zo sta ła o m ó w io n a tem a ty ka zw ią za n a z ż y c ie m tow a rzy sk im na teren ie zam ku gru d ziądzkiego.
N a p rzeło m ie X IX i X X w iek u badania d o ty cz ą ce d z ie jó w B rod n icy p rzep row ad ził H ans P lehn. E fek tem j e g o pracy b y ła m on og rafia p o ś w ię c o na d ziejom te g o m iasta. B a d a c z o m ó w ił w niej m ięd zy in n ym i zagad n ien ia d o ty cz ą ce ż y c ia c o d zien n eg o , organizacji c e c h ó w b rod n ick ich oraz s p o łe cz eń stw a B rodnicy. B adan ia p rzep row ad zon e p rzez H an sa P leh n a d otyczą 28 Księga ławnicza Nowego Miasta Torunia (1387-1450), wyd. K. Ciesielska, Warsza-
wa-Poznań 1973.
29 APT, Liber Proscriptorum Novae Civitatis Thoruniensis 1358-1412, Katalog II, VIII. sygn. 1.
30 F. Schulz, op. cit., s. 1-251.
31 Geschichte des Graudenzer Kreises, Bd. I, hrsg. X. Froelich, Graudenz 1868; idem, Der
Schloßberg bei Graudenz, insbesondere die Entstehung, Beschaffenheit und Bewohner schaft des ehemaligen Schlosses daselbst, der Verfall und die Zerstörung desselben unter Benuzung von Geschichtsquellen, besprochen X. Froelich, Graudenz 1895.
32 H. Plehn, Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Leipzig 1900.
33 S. Kujot, Toruń. Praca uwieńczona na konkursie rozpisanym przez Towarzystwo Nauko
okresu od X IV do X V I w iek u , w którym B ro d n ica p rzyn ależała za r ó w n o do p aństw a k rzyża ck ieg o , ja k i do K orony. N a to m ia st S tan isław K ujot w sw ojej pracy p o św ięco n ej d ziejom Torunia p rzedstaw ił ż y c ie to w arzy sk ie m iesz cza n . Jednak w pracy K ujota w ię k s z o ś ć p rzyk ła d ów p o ch o d zi z X V I i X V II w iek u i d o ty cz y g łó w n ie z a m o żn ie jszy c h grup sp o łeczn y ch . N a le ż y ró w n ież za u w a ży ć, ż e w X IX i na p oczątk u X X w iek u badania d o ty czą ce form i m iejsc rozryw ki na teren ie m iast n ie znajdujących się na teren ie ziem i ch ełm iń sk iej p row ad zili rów n ież T heodor H irsch i M a x T oeppen. B adan ia H irsch a d o ty c z y ły g łó w n ie G dańska za ś T oeppena E lbląga.
W ok resie m ięd zy w o jen n y m om a w ian ą tem atyk ą zajm o w a li się m ięd zy innym i: Artur Sem rau34, M arian M a gd ań sk i35, B ertha Q u a sso w sk i36, Stani sła w H erbst37, A lfo n s M a ń k o w sk i38 oraz M arian S y d o w 39. B adan ia Artura Sem raua d o ty cz ą ce m iejsc oraz form rozryw k i p o ś w ię c o n e b y ły p rob lem a ty c e D w o r ó w A rtusa w m iastach pruskich oraz o m ó w ie n iu roli patrycju- sz o w sk ic h o g ro d ó w strzeleck ich ja k o m iejsc rozryw ki patrycjatu w ielk ich m iast pruskich na p rzyk ład zie Starego M ia sta E lb lą g a w X I V - X V w iek u . N a to m ia st M arian M agd ań sk i w sw ojej pracy p o św ięco n ej h an d low i toruń sk iem u o m ó w ił g e n e z ę oraz rolę d o m ó w k om p an ijn ych k om p anii k u p iec k ich w co d zien n y m ż y c iu k u p có w toruńskich. P on adto B ertha Q u a ssow sk i p rzed staw iła w sw o im artykule ż y c ie co d zien n e oraz p rob lem atyk ę z w ią z a ną z rozryw ką na teren ie m iast pruskich. W artykule w sp om n ian ej autorki zo sta ły o m ó w io n e zarów n o form y rozryw ki o charakterze korporacyjnym , ja k i rod zin nym na teren ie ośro d k ó w n a le żą cy c h do grupy w ie lk ic h m iast pruskich. W o k resie m ięd zy w o jen n y m d ziejam i c e c h ó w toruń sk ich za jm o w a ł się S tan isław H erbst, a badaniam i d o ty cz ą cy m i d z ie jó w Torunia, ży c ia co d z ie n n e g o oraz m iejsc rozryw ki o charakterze o g ó ln o d o stę p n y m i k orp o racyjnym M arian Sydow .
P o II w o jn ie św iatow ej b adania nad interesującym nas tem atem d o ty cz ą ce m iejsc i form rozryw ki na teren ie m iast zn ajd u jących się na ob szarze p aństw a k rzy ża ck ieg o i z ie m i ch ełm iń sk iej n ie c ie s z y ły się d użym za in te resow an iem n au k ow ców . D o p iero w latach o siem d ziesią ty c h i d z ie w ię ć d ziesią ty ch w z n o w io n o prace nad tą p rob lem atyk ą i p row ad zo n e są on e do dnia d z isie jsz e g o . W om aw ian ym ok resie badaniam i d o ty czą cy m i m iejsc oraz form rozryw ki w m iastach ziem i ch ełm iń skiej zajm o w a li się m ięd zy
34 A. Semrau, Zur ältesten Geschichte des Artushofes in Thorn, MCV, H. 28, 1920, s. 83-92; idem, Die beiden Schiessgärten in der Altstadt Elbing, MCV, H. 29, 1921, s. 21-49. 35 M. Magdański, Organizacja kupiectwa i handlu toruńskiego do 1403 roku, Toruń 1939. 36 B. Quassowski, Obrigkeitliche Wohlfahrtspflege in den Hansestädten des Deutschorden
slandes (Braunsberg, Elbing, Königsberg, Kulm und Thorn) bis 1525, ZWG, H. 61, 1921,
s. 103-141.
31 s. Herbst, Toruńskie cechy rzemieślnicze. Zarys przeszłości, Toruń 1933.
38 A. Mańkowski, Dzieje bractwa strzelców chełmińskiego, Zapiski Towarzystwa Nauko wego w Toruniu, t. V, nr 2, 1920, s. 11-32.
39 M. Sydow, Najciekawsze osobliwości miasta Torunia z dawnych i nowszych czasów, To ruń 1933.
innym i: G rażyna K ab aciń sk a40, R om an C zaja41, E lżb ieta P ileck a 42, Janusz T andecki43, Z d z isła w K ro p id ło w sk i44, Ireneusz C zarciń ski45, S ław om ir Jóź- w ia k 46, Jerzy Przeracki47, T om asz Jasińsk i48, A n ton i R om u ald C h od yń sk i49,
C harakterystyka m ateriału źródłow ego oraz dotychczasow y stan badań ... _______ 33
40 G. Kabacińska, Zwyczaje i obyczaje rodzinne w średniowiecznym Toruniu, Rocznik To ruński, t. XIV, Toruń 1919, s. 305-315.
41 R. Czaja, Życie codzienne mieszczaństwa toruńskiego w X V wieku, Toruń 1983, praca magisterska, Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; idem, Korpora
cyjne formy organizacji grup rządzących w miastach nadbałtyckich, Zapiski Historyczne,
t. LXIX, z. 2-3, 2000, s. 1-23; idem, Uczty rady miejskiej w średniowiecznym Elblągu, [w:] Archeologia et historia urbana, red. idem, G. Nawrolska, M. Rębkowski, J. Tandec ki, Elbląg 2004, s. 263-261.
42 E. Pilecka, Średniowieczne Dwory Artusa w Prusach. Świadectwo kształtowania się no
wej świadomości mieszczańskiej, Toruń 2005.
43 J. Tandecki, Cechy rzemieślnicze w Toruniu i Chełmnie. Zarys dziejów, Toruń 1983; idem,
Gospody i szynki dawnego Torunia (do 1793 r.), Rocznik Toruński, t. XVIII, 1988, s. 113
191; idem, Pozazawodowe funkcje i powinności korporacji rzemieślniczych w Prusach
Krzyżackich i Królewskich w XIV-XVIII wieku, Zapiski Historyczne, t. LX, z. 1, 1995,
s. 1-38; idem, Struktury administracyjne i społeczne oraz formy życia w wielkich mia
stach Prus Krzyżackich i Królewskich w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych,
Toruń 2001; idem, Średniowieczne korporacje mieszczańskie w pruskich miastach han-
zeatyckich, [w:] Prusy - Polska - Europa. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wcze- snonowożytnych, red. A. Radzimiński, J. Tandecki, Toruń 1999, s. 313-326; idem, Upra wa winorośli oraz handel winem w średniowiecznym Toruniu, Rocznik Toruński, t. XIII,
1918, s. 199-215; idem, Polacy i tzw. cechy polskie w rzemiośle Torunia i Chełmna
w XIV-XVIII w., Rocznik Toruński, t. XXI, 1992, s. 231-251; idem, Zarys dziejów ce chów i rzemiosła brodnickiego (do 1772 r.), [w:] Szkice brodnickie, t. II, red. K. Grą-
żawski., Brodnica 1993, s. 111-184; J. Tandecki, Kultura, życie religijne i codzienne
XIV-wiecznego miasta, [w:] Historia Torunia. W czasach średniowiecza (do roku 1454),
t. I, red. M. Biskup, Toruń 1999, s. 221-248.
44 Z. Kropidłowski, Samopomoc w korporacjach rzemieślniczych Gdańska, Torunia i Elblą
ga (XIV-XVIIIwiek), Gdańsk 1991.
45 I. Czarciński, J. Przeracki, Społeczne funkcje bractwa Najświętszej Marii Panny w No
wym Mieście Toruniu, AUNC, Historia VII, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 111,
1980, s. 109-114; I. Czarciński, Bractwa w wielkich miastach państwa krzyżackiego
w średniowieczu, Toruń 1993.
46 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Organizacja życia na zamku w Malborku w czasach wielkich
mistrzów (1309-1457), Malbork 2001; s. Jóźwiak, Polowania Wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego w X IV -X V wieku, Zapiski Historyczne, t. LXVII, z. 2, Toruń 2002.
41 I. Czarciński, J. Przeracki, op. cit., s. 109-149.
48 T. Jasiński, Rzemiosła kowalskie średniowiecznego Torunia, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XXIII, nr 2, 1915, s. 225- 235; idem, Was assen die Hochmeister des
Deutschen Ordens und ihre Gäste am anfang 15 Jhs?, Studia Historica Slavo-Germanica,
t. XVIII (1991-1992), Poznań 1994, s. 15-25.
49 A. Chodyński, Życie codzienne w gdańskim Dworze Artusa w XV-XVI wieku, Porta Aurea. Rocznik Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego, t. I, Gdańsk 1992, s. 51-65; idem, Uzbrojenie turniejowe z Dworu Artusa w Gdańsku. Turnieje rozgrywane w mia
stach w XIV-XVI wieku, Porta Aurea. Rocznik Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu
Gdańskiego, t. I, Gdańsk 1992, s. 61-95; idem, Styl i formy życia świeckiego na dworze
wielkich mistrzów w Malborku, [w:] Zamek i dwór w średniowieczu odX I do X V wieku. Materiały XIX Seminarium Mediewistycznego, red. J. Wiesiołowski, Poznań 2001.
Janusz Trupinda50, Stephan S elzer51, W erner P aravicin i52, Gerard K uchar sk i53, Jarosław M ariu sz G ruzla54, Andrzej N o w a k o w sk i55, P a w e ł D o b r o w o l sk i56, M arian B isk u p 57 oraz K a zim ierz G rążaw sk i58.
B ad an ia p rzep row ad zon e p rzez R om an a C zaję w zak resie problem atyki zw iązanej z m iejscam i oraz form am i rozryw ki d o ty c z y ły p rzeb iegu oraz or ga n izacji u czt o charakterze k orporacyjnym i elitarnym w w ie lk ic h m iastach pruskich na p rzyk ład zie Starego M iasta E lb lą g a oraz Starego i N o w e g o M ia sta Torunia. P o za tym w sp o m n ia n y b ad acz zajm ow ał się organizacją form ż y c ia n a jza m o żn iejszy ch m ie sz k a ń c ó w w ie lk ic h m iast pruskich. N a le ż y r ó w n ież za u w a ży ć, ż e tem atyk ę d o tyczą cą p rzeb iegu u r o cz y sto ści o charak terze rod zin nym w X I V - i X V - w ie c z n y m Toruniu p odjęli zarów n o G rażyna K abacińsk a, ja k i R om an Czaja. D z ie jo m i organizacji ż y c ia co d zien n eg o na teren ie D w o r ó w A rtusa oraz d o m ó w k u p ieck ich na ob szarze m iast han- z ea ty ck ich i zn a czą cy ch ośro d k ó w m iejsk ich p aństw a k rzy ża ck ieg o w X X i X X I w iek u p o ś w ię c ili sw e studia E lżb ieta P ileck a, Stephan S elzer oraz A n ton i R om u ald C h od yńsk i. N a to m ia st organizacją ż y c ia co d z ie n n e g o osób z r zesz o n y c h w cech a ch za jm o w a li się Janusz Tandecki i Z d z isła w K ropi- d ło w sk i. B adan ia Z d z isła w a K ro p id ło w sk ieg o d o ty c z y ły G dańska, Torunia i E lb ląga, a Janusza T a n d eck iego organizacji c e c h o w y c h zn ajd u jących się w C h ełm n ie, Toruniu oraz B rodnicy. P on adto Janusz Tandecki je s t autorem publikacji p o św ię c o n y c h fu n k cjon ow an iu go sp ó d toruńskich w o k resie od X IV do X V I w iek u oraz ż y c iu co d zien n em u i kulturalnem u w śre d n io w ie c z n ym i w c z e sn o n o w o ż y tn y m Toruniu.
F u n k cjon ow an iem bractw na teren ie śre d n io w iecz n e g o Torunia in te reso w a li się Irenusz C zarciński i Jerzy Przeracki, n atom iast tem atyk ę d o ty c zą cą d z ie jó w c e c h ó w toruńskich w śre d n io w ieczu p o d ejm o w a ł T om asz 50 s. Jóźwiak, J. Trupinda, op. cit.
51 s. Selzer, Artushöfe im Ostseeraum. Ritterlich-höfische Kultur in Städten des Preussen-
landes im 14. und 15. Jahrhundert, Kieler Werkstücke, Reihe D: Beitrage zur Geschichte
des späten Mittelalters 8, Frankfurt/M 1996.
52 W. Paravicini, Die Preussenreisen des Europäischen Adels, t. I, Sigmaringen: Jan Thor becke 1989.
53 G. Kucharski, Życie codzienne i dworskie wielkich mistrzów krzyżackich w świetle Ma
rienburger Tresslerbuch z lat 1399-1409, Roczniki dziejów społecznych i gospodar
czych, t. LXI, Toruń 2001, s. 171-207.
54 J.M. Gruzla, Udział książąt śląskich w rejzach krzyżackich na Litwę w XIVwieku, Rocz nik Elbląski, t. XVIII, 2002, s. 68-94.
55 A. Nowakowski, Toruńskie zjazdy króla Władysława Jagiełły z wielkim mistrzem Kon
radem von Jungingenem, Archeologia Historica Polona, t. V, red. J. Olczak, Toruń 1997,
s. 249-258.
56 P. Dobrowolski, „Miles Christianus” czy turysta? Uwagi o wyprawie Henryka hrabiego
Derby do Prus w r. 1390-1391, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Sprawozdania
nr 100 (za 1982), Wydział Nauk o Sztuce, 1984.
57 M. Biskup, Król Jan Olbracht i jego związki z Prusami Królewskimi i Toruniem, Rocznik Toruński, t. XXVHI, Toruń 2002.
58 K. Grążawski, Życie codzienne na ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej w średniowieczu, Włocławek 2003.
C harakterystyka m ateriału źródłow ego oraz dotychczasow y stan badań 35 Jasiński, który tak że przeprow adzał badania d o ty cz ą ce p rzeb ieg u u c z t orga n iz o w a n y ch dla w ie lk ic h m istrzó w krzyżack ich. O prócz n ie g o tem atyk ę d o ty c zą cą organizacji u c z t i form sp ęd zan ia cza su w o ln e g o p rzez d ostojn ik ów k rzyżack ich i ich g o śc i ek sp lorow ali ró w n ież Gerard K u ch ciń sk i, W erner P aravicin i oraz Andrzej N o w a k o w sk i. P on adto W erner P aravicini, P aw eł D o b ro w o lsk i oraz Jarosław M ariu sz G ruzla a n alizo w a li k w e stie d o ty cz ą c e sp ęd zan ia czasu w o ln e g o p rzez rycerzy eu rop ejsk ich p rzyb yw ających do Prus na rejzy krzyżack ie. Z k o lei badania S ław om ira Jóźw iak a, Janusza Trupindy i A n to n ie g o R om u ald a C h o d y ń sk ieg o d o ty c z y ły organizacji ży c ia d w o rsk ieg o w M alborku na d w orze w ie lk ic h m istrzów . P ozo sta ją c w kręgu tej problem atyki dodajm y, ż e S ław om ir J ó źw ia k w je d n y m z e sw o ic h arty k u łó w o m ó w ił p rzeb ieg p o lo w a ń orga n izo w a n y ch dla d osto jn ik ó w k rzy ża c k ich i ich g o śc i. P on adto badania d o ty cz ą ce p rzeb iegu w iz y t Jana O lbrachta w Toruniu przeprow ad ził M arian B isk u p . K azim ierz G rążaw ski sw o je stu dia p o ś w ię c ił ż y c iu co d zien n em u i kulturze m ie sz k a ń c ó w z iem i ch ełm iń skiej w ok resie od X do X V I w iek u .
O m aw iając d o ty ch cz a so w y stan badań d o ty cz ą cy m iejsc i form rozryw ki na teren ie w yb ran ych o śro d k ó w m iejsk ich ziem i chełm iń skiej n iezb ęd n e je s t p rzed staw ien ie d o ty c h c z a so w e g o dorobku d o ciek ań socjo to p o g ra ficzn y ch w h istoriografii p olsk iej i n iem ieck iej, b y n astęp n ie p rzejść do stanu b a dań so cjo to p o g ra ficzn y ch d o ty cz ą cy ch Torunia, C hełm na, G rudziądza oraz B rodnicy. P rzed staw ien ie tych o sią g n ię ć je s t n ie zb ęd n e do o m ó w ie n ia p o d sta w o w y ch c z y n n ik ó w takich ja k struktura sp o łe czn a oraz ro z m ie sz c z e n ie lu d n ości na teren ie d an ego m iasta, które d ecy d o w a ły w k resie od X IV do X V I w iek u o form ach sp ęd zan ia czasu w o ln e g o p rzez m ie sz k a ń c ó w ośrod k ó w m iejskich .
Z a sto so w a n ie badań so cjo to p o g ra ficzn y ch w h istoriografii n iem ieck iej za p o czą tk o w a n o ju ż w X IX w iek u , k ied y to z a c z ę ły p o ja w iać się p ierw sze prace łą c z ą c e inform acje o strukturze sp ołeczn ej z m ateriałam i kartogra ficzn y m i. O pracow an ia te jed n ak n ie w y k ra cza ły p o za sta ty sty czn o -o p iso - w e p rzed sta w ien ie m iejsc zam ieszk a n ia osób n a le żą cy c h do różn ych grup z a w o d o w y c h lub m ajątkow ych . W polskiej h istoriografii m ięd zy w o jen n ej w sk a z y w a n o w ielo k ro tn ie na zw ią z k i sp o łeczn o -p rzestrzen n e w średn io w ie c z n y c h m iastach. Z n a czą cy m p ostęp em w d zied zin ie socjotopografii b y ło p o d jęcie tem atyk i d otyczącej p rzed m ieścia k ra k o w sk ieg o Garbary p rzez K rystyn ę P ieradzką59.
D o p iero w X X w iek u p o w sta ły prace, w których socjo to p o g ra fię p o traktow ano ja k o o d d zieln ą d y scy p lin ę i m eto d ę b ad aw czą. N ajbardziej zn a nym p rzyk ładem za sto so w a n ia tejże m etod y b adaw czej je s t praca Fritza R origa d o ty czą ca g e n e z y patrycjatu i organizacji handlu w średn iow iecznej L u b ece. N a le ż y jed n ak za u w a ży ć, ż e in ten sy w n y rozw ój badań so cjo to p o - gra ficzn y ch nastąpił dopiero w latach sied em d ziesią ty c h u b ie g łe g o w iek u i p rzy czy n ił się do p ow stan ia kilk u prac, w których w sk a za n o n o w e za sto 59 K. Pieradzka, Garbary, przedmieście Krakowa 1363-1587, Kraków 1931.
so w a n ie w y żej w y m ie n io n y c h badań. Z te g o w z g lę d u na sz c z e g ó ln ą u w a g ę zasłu gu ją op racow ania autorstw a D ietrich a D e n e c k e oraz m on og rafia R o l fa H am m ela d o ty cz ą ce L ubeki. P rzed staw iają o n e n o w a to rsk ie z a sto so w a n ie badań so cjo to p o g r a ficz n y c h 60. S zersze za in tereso w an ie socjotop ografią o śro d k ó w m iejsk ich w śród p o lsk ich h isto ry k ó w n astąp iło dopiero w latach sied em d ziesią ty c h X X w iek u . D o n a jciek a w szy ch publikacji p o św ię c o n y c h socjoto p ografii śre d n io w iecz n y c h i w c z e s n o n o w o ż y tn y c h m iast p olsk ich n ie znajd u jących się na terenie ziem i chełm iń skiej n a leży z a lic z y ć prace autorstw a R om an a C zai61, Jacka W ie s io ło w s k ie g o 62, U rszu li S o w in y 63, M a te u sza G o liń sk ie g o 64 oraz F ran ciszk a L eśn iak a 65.
P ier w sze prace p o św ię c o n e tem a ty ce top ografii i socjotop og ra fii Toru nia p o w sta ły w X IX w iek u . N ajbardziej zn an ym i u czo n y m i zajm u jącym i się dziejam i m iasta w tym za k resie byli: Karl G o th e lf Pratorius66, G eorg B e n der67 oraz Artur Sem rau68. Karl G o th e lf Pratorius ja k o je d e n z p ierw szy ch przep row ad ził badania n au k ow e w zak resie top ografii m iasta i sporządził p ie rw sz e p lany Starego i N o w e g o M iasta Torunia. P o za tym autorem p ierw sz e g o op racow ania d o ty c z ą c e g o N o w e g o M iasta Torunia, które p o w sta ło w 1929 roku b y ł Arthur Sem rau, a k o m p le k so w e op racow an ia w zak resie top ografii z u w zg lęd n ie n ie m za jęć lu d n o ści o charakterze z a w o d o w y m i po- za z a w o d o w y m p rzy g o to w a ł G eorg Bender, który zajm ow ał się tak że struk turą m ajątkow ą sp o łe cze ń stw a śre d n io w iecz n e g o Torunia.
60 R. Czaja, Socjotopografia miasta Elbląga w średniowieczu, Toruń 1992, s. 9; D. Denecke,
Socialtopographische und sozialräumliche Gliederung der spätmittelalterlichen Stadt. Problemstellung, Methoden und Betrachtungweisen der historischen Wirtschafts-und So zialgeographie, [w:] Über Bürger. Stadt und städtische Literatur im Spätmittelalter, hrsg.
v. J. Fleckenstein, K. Stackmann, Göttingen 1980, s. 161-202; R. Hammel, Hauseigen
tum im spätmittelalterlichen Lübeck. Methoden zur sozial und wirtschaftsgeschichtlichen Auswertung der Lübecker Oberstadtbuchregesten, Lübecker Schriften zur Archäologie
und Kulturgeschichte, Bd. 10, 1981, s. 85-300. 61 R. Czaja, Socjotopografia miasta Elbląga....
62 J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1991. 63 U. Sowina, Sieradz: układ przestrzenny i społeczeństwo miasta w XV-XVI w., Warszawa
1991.
64 M. Goliński, Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia: (przestrzeń, podatnicy,
rzemiosło), Wrocław 1991; idem, Wokół socjotopografii późnośredniowiecznej Świdnicy,
cz. 1-2, Wrocław 2000-2003.
65 F. Leśniak, Socjotopografia Krosna (1512-1630): studia i materiały, Kraków 2005. 66 K. G. Prätorius, Topografisch-historisch-statistiche Beschreibung der Stadt Thorn und
ihres Gebietes, die Vorzeit und Gegenwart umfassend, H. 1-3, Culm 1832.
61 G. Bender, Archivalische Beiträge zur Familien-Geschichte des Nicolaus Copernicus.
Nebst Beilagen, MCV, H. 3, 1881, s. 116-123, idem, Weitere archivalische Beiträge zur Familien- Geschichte des Nikolaus Coppernicus, MCV, H. 4, 1882, s. 99-116.
68 A. Semrau, Der Markt nach kulmischem Rechte im 13. Jahrhunderte, MCV, H. 28, Thorn 1920, s. 12-83, idem, Die Neustadt Thorn während ihrer Selbständigkeit 1264-1454, MCV, H. 31, Thorn 1929, s. 11-88; idem, Thorn im 13. Jahrhundert, MCV, Bd. 38, 1930, s. 1-64; idem, Katalog der Geschlechter der Schöffenbank und des Rathsstuhles in der
C harakterystyka m ateriału źródłow ego oraz dotychczasow y stan badań 37 Spośród p o zo sta ły ch ośro d k ó w m iejsk ich om a w ia n y ch w n in iejszym artykule badania d o ty cz ą ce rozw oju p rzestrzen n ego m iasta b y ły p ro w a d zo ne w X IX i p ierw szej p o ło w ie X X w iek u je d y n ie dla m iasta G rudziądza. B a d a c zem zajm u jącym się zagad n ien iam i z zakresu top ografii te g o m iasta b y ł X aver F ro elich 69. W przypadku C h ełm n a i B ro d n icy badania w zak resie socjoto p ografii z te g o okresu ogran iczają się je d y n ie do o m ó w ie n ia za g a d n ień z d zied zin y top ografii, struktury sp ołeczn ej oraz za w o d o w ej w pracach 0 charakterze m o n o g ra fic zn y m 70. P o 1945 roku sp ośród o m a w ia n y ch o śro d k ó w m iejsk ich je d y n ie w przypadku Torunia i C h ełm n a d okon an o badań so cjoto p ograficzn ych . E ksp loracją toru ń sk ieg o ośrodka m ie jsk ie g o w śre d n io w iec zu za jm o w a li się m ięd zy in n ym i T om asz Jasińsk i71, K r z y sz to f M ik u lsk i72, A n ton i C zach a row sk i73, a p rob lem atyk ę p o św ię c o n ą so c jo to p o grafii C h ełm n a p o d ejm o w a ł T om asz74. N a to m ia st w przypadku G rudziądza 1 B rod n icy z p o w o d u braku o d p o w ie d n ie g o m ateriału ź r ó d ło w e g o przepro w a d z o n o je d y n ie badania w zak resie top ografii i ro zw oju przestrzen nego ty c h ośro d k ó w m iejsk ich 75.
69 X. Froelich, Graudenz vor 150 Jahren, Altpreussische Monatschrift, H. XVI, Königsberg 1879, s. 558-584; idem, Der Schloßberg bei Graudenz... .
70 F. Schulz, op. cit, s. 1-78, 105-158; H. Plehn, op. cit., s. 42-72, 103-116.
71 T. Jasiński, Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań 1982; idem,
Z zagadnień topografii społecznej średniowiecznego Torunia, cz. I, Zapiski Historyczne,
t. XLVIII, z. 3, 1983, s. 5-47.
72 K. Mikulski, Topografia i hodonomastyka Nowego Miasta Torunia w XIV-XVIII wieku, Zapiski Historyczne, t. LXII, z. 1, 1997, s. 7-38; idem, Przestrzeń i społeczeństwo Toru
nia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999; idem, Socjotopografia Torunia i Elbląga w późnym średniowieczu, [w:] Colloquia mediaevalia Pragensia, t. V, Socialm
svet stredovekeho mesta, red. M. Nodl, Praha 2006, s. 107-117.
73 A. Czacharowski, Ze studiów nad strukturą społeczną mieszczaństwa toruńskiego na
przełomie XIV/XV w., AUNC, Historia IX, Nauki Humanistyczno-Społeczne, Toruń 1973,
s. 89-97; idem, Zagadnienia socjotopografii późnośredniowiecznego Torunia, [w:] Mia
sta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej. Przemiany społeczne a układy prze strzenne, red. A. Gieysztor, t. Rosłanowski, Warszawa-Poznań-Toruń 1976, s. 137-146.
74 T. Jasiński, Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna..., s. 123-134.
75 M. Biskup, Rozwój przestrzenny miasta Grudziądza, Rocznik Grudziądzki, t. V, Gru dziądz 1960, s. 9-29; J. Frycz, Układ urbanistyczny i architektura Grudziądza, Rocznik Grudziądzki, t. I, Grudziądz 1960, s. 31-71; s. Reszkowski, Rozplanowanie i zabudowa
Grudziądza - przemiany przestrzenne po lokacji, Rocznik Grudziądzki, t. VIII, 1983,
s. 33-45; idem, Lokacja i polokacyjne przemiany miasta Grudziądza, Rocznik Gru dziądzki, t. IX, 1985, s. 5-31; J. Wultański, Brodnickie ulice, Brodnica 2002; A. Matczak, D. Szamańska, Studia nad strukturą przestrzenno- funkcjonalną miasta - przykład Brod
nica, Toruń 1997, J. Sobieszczyk, Mieszczaństwo średniowiecznej Brodnicy, [w:] Szkice
