Renata Skutecka-Wilgosiewicz
Lyońska baza proweniencji
-poznańskie marzenia
Biblioteka 10 (19), 201-207
2006
RENATA W IL G O S IE W IC Z -SK U T E C K A
Lyońska baza proweniencji
poznańskie marzenia
A naliza proweniencji druków wchodzi w zakres b adań bibliote karzy i historyków książki od dawna. Jednak w ostatnich latach b adania cech własnościowych b udzą coraz większe zainteresowanie zarówno w środo wisku pracowników nauki jak i pasjonatów książki, co znajduje ni.in. odbicie w wielu sesjach naukowych i wystawach. T em atem konferencji Europejskie go Konsorcjum Bibliotek Naukowych ( C onsortium o f European Research L i
braries — CERL) w E dynburgu w 2004 było przedstaw ienie doświadczeń
i ustalenie wspólnych zasad opracow ania proweniencyjnego starych druków:
Books and theirs owners: provenance inform ation and the European cultu ral heritage [Książki i ich właściciele: opracowanie proweniencyjne starych
druków stanow iących część europejskiego dziedzictwa kulturow eg o|\ Kon ferencji tow arzyszyła wystawa The Private Lives o f Books |P ry w atne życic książek], prezentująca książki, rękopisy, m apy i nu ty należące do szkockiego dziedzictwa kulturowego i posiadające ciekawe losy udokum entow ane wpi sami prowcniencyjnym i. Internetow a stro n a w ystaw y2 prezentuje różne typy znaków własnościowy cli, od zapisków rękopiśmiennych i pieczęci po eksli brisy drukowane i superekslibrisy tłoczone na opraw ach (znalazły się tu m .in. ekslibrisy W ilhelm a IV — króla Wielkiej B rytanii i Irlandii w latach
1 M. C zapnik. Books and theirs owners: provenance in fo rm a tio n and, the European cultu
ral heritage. K onferencja, i zebranie sprawozdawcze Europejskiego Konsorcju/m B ibliotek N a ukowych (C E R L ), E B IB , n r 3/2005 (64), < h ttp ://c b ib .o s s .w ro c .p l/2 0 0 5 /6 4 /c z a p n ik .p h p > ,
[dostęp 6.06.2006].
2 W ystaw a d o stę p n a w Internecie n a stronie: < h ttp ://w w w .n ls .u k /p riv a te h v e 8 o fb o o k s/ in d e x .h tm l> , [dostęp G.06.2006].
202 RENATA WILGOSIEWICZ-SKUTECKA
1830-1837, filozofa D avida H uine’a czy pisarza R o b e rta Louisa Stevensona). K ażdy z „odwiedzających” może sarn spróbować rozszyfrować stare wpisy, rozpoznać herby widoczne n a pieczęciach czy tłoczeniach.
N ajnow sza technika i możliwości, jakie niesie in tern et, otw orzyły nowe perspektyw y przed badaczam i proweniencji. W śród wielu realizowanych już projektów elektronicznych k arto tek właścicieli książek wym ienić m ożna n a p rzy kład bazy tw orzone w Lyonie (Bibliothèque m unicipale de Lyon), wT B rukseli (Bibliotèque royale de Belgique) czy w W eim arze (Herzogin
A n n a A m alia Bibliothek). Również C E R L zam ierza w przyszłości uzupeł
niać opisy katalogowe stary ch druków w bazie H P B (H and Press Book - ok. 2 m in opisów druków z lat 1455-1830) o inform acje o właścicielach ksiąg.
Najciekawszą francuską realizacją tych poszukiw ań jest działająca już od kilku lat baza proweniencji starych druków Biblioteki Miejskiej w Lyonie -
Base Provenance des livres anciens de la Bibliothèque municipale de Lyon'.
Jest to projekt prekursorski, obserwowany przez inne biblioteki francuskie z dużym zainteresowaniem . Podobnego katalogu znaków własnościowych nie posiada nawet francuska biblioteka narodow a Bibliothèque nationale de
France. P o n ad to baza lyońska jest dostępna w internecie bez ograniczeń (bez
konieczności rejestracji i ponoszenia dodatkow ych kosztów, ja k w przypad ku wielu innych baz starych druków - VD 16, H PB ), co zwiększa jej a tra k cyjność dla polskich bibliotekarzy, historyków książki i pasjonatów .
P rzed prezentacją bazy proweniencji konieczne jest podkreślenie w ar tości historycznej zbiorów lyońskiej biblioteki. Polskie tłum aczenie nazwy
Bibliothèque m unicipale de Lyon „biblioteka m iejska w Lyonie” może suge
rować, że jest to jed n a z wielu regionalnych bibliotek publicznych. T rzeba jed n a k zaznaczyć, że francuskie biblioteki m iejskie pow staw ały najczęściej n a bazie starych księgozbiorów klasztornych. Również w Lyonie przy jezu ickim kolegium Collège de Trinité p o w stała b o g a ta biblioteka, k tó ra w 1765 zo stała przekazana m iastu. Zbiory liczące ju ż wówczas 40000 woluminów stanow ią niezwykle cenną część obecnej biblioteki, jed n ak o historycznym znaczeniu całej kolekcji d ecydują również księgozbiory przejm ow ane przez
Bibliothèque m unicipale w 2 poł. XX wieku. Znalazł się w śród nich m .in.
księgozbiór jezuitów z C hantilly przejęty w 1999 roku (500000 dzieł, w tym 200 inkunabułów , 800 rękopisów, 100000 rycin o tem atyce religijnej, wiele tysięcy starych druków), rękopisy i księgozbiory pisarzy i wydawców (m.in. Jean -Ja cq u e s’a Rousseau, Je a n a G eneta, M axa Jacoba, P ie rre ’a Molaine, Je a n a Reverzy), kolekcja lyońskiego bibliofila żyjącego w X V II wieku P ie rre ’a A dam oli (15000 dzieł - wiele rękopisów, inkunabułów i starych druków ilustrow anych), zbiór szklanych klisz fotograficznych z lat 1843-1945
(5000 szt. należących w większości do lyońskiego fotografa Ju le s’a Sylvestre dokum entującego życie m ia sta w 2 poi. XIX wieku) i wiele innych. Zbiory biblioteki stanow ią obecnie jed n ą z najw ażniejszych kolekcji, należących do francuskiego dziedzictw a narodow ego i są bogatym m ateriałem pozw alają cym śledzić niezwykłe losy poszczególnych książek.
Podstaw ow ym celem bazy Provenance des livres anciens de la bibliothèque
municipale de Lyo n jest pokazanie znaków prow eniencyjnych inkunabułów
i druków XVI wieku wchodzących w skład lyońskiej kolekcji. W bazie zgro m adzono ekslibrisy rękopiśm ienne i drukowane, pieczęcie, superekslibrisy i tłoczenia, różnego ro d zaju wpisy i n o tatk i dawnych właścicieli, przy czym nie przeprow adzono tu selekcji w artościującej - znaki proweniencyjne klasz torów lyońskich i regionu Rhône-A lpes czy księgozbiorów słynnych fran cuskich hum anistów , filozofów i pisarzy, z n a jd u ją się obok wpisów ludzi zupełnie nieznanych.
Pracę rozpoczęto od skanowania ok. 1000 znaków własnościowych. K ażdy z nich został odczytany i przypisany konkretnem u właścicielowi (osobie lub instytucji). W yniki prac umieszczono w bazie danych, k tó rą użytkownicy zew nętrzni m ogą przeszukiwać, k orzystając z tab e li zaw ierającej aktyw ne pola wyszukiwawcze (il. 1):
- nazwę w łaściciela (Possesseurs) ,
- opis osoby lub in sty tu cji (Info. Possesseur),
- opis znaków prow eniencyjnych - w pisany został „in crudo” tek st eksli brisu rękopiśm iennego, drukowanego lub pieczęci oraz dokładny opis w szystkich elem entów ikonograficznych wchodzących w skład herbów , ekslibrisów i superekslibrisów (Transcription),
- typ proweniencji (Marque du possesseur) ,
2 0 4 RENATA WILGOSIEWICZ-SKUTECKA
- okres używ ania znaków (Date),
- syg n atu rę dzieła, n a któ rym proweniencje w ystępu ją (Cote) — specjal
ne w iązania o d sy ła ją nas do pełnego katalogowego opisu dzieła. Bazę m ożna przeszukiw ać, w ybierając za p u n k t w yjścia dowolne pole. K ażde z nich pozw ala n a wpisanie własnej nazw y (np. jesuites [poi. jezu ici], również w formie niepełnej np. jesuit) lub w ybór ze znajdującego się po prawej stronie indeksu - dictionnaire (np. Résidence jésuite (Lille).
W pisanie słowa w pole nazw y właściciela lub opisu właściciela, pow odu je w yszukanie wszystkich nazw lub opisów zaw ierających p o d a n ą sekwen cję liter ( J e s u it e s ” w pisane w pole nazw y właściciela w yszukuje dwóch właścicieli: [1] Résidence des Missionnaires jé s u it e s (Laval, Mayenne) oraz [2] Noviciat des J é s u it e s (Chieri, Italie); to sam o słowo w pisane w pole opisu w łaściciela prowadzi do w yszukania 44 in stytucji np. do Collège de
la Sainte Trinité de la Compagnie de Jésus (Lyon) m ające w opisie infor
mację: collège des j é s u it e s de Lyon. Podobnie w pole nazw y właściciela możemy wpisać nazwisko np. U r fé lub jego część np. „Urf” (pisarz Honoré d ’Urfé, 1567-1625) lub w pole opisu właściciela é c r iv a in [poi. pisarz], co pozw ala n a d otarcie do znaków własnościowych poszukiw anego pisarza lub przejrzenie proweniencji należących do 10 pisarzy znajdujących się w bazie i opisów książek należących do każdego z nich.
W yniki poszukiw ań wyśw ietlać możemy w formie tab eli T A B L E A U (il. 2) zaw ierającej sy g n atu rę dzieła, właściciela, opis znaków proweniencyj- nych i ty p d esk ry pto ra lub jako mozaikę M O S A Ï Q U E (il. 3) czyli obrazy zeskanowanych znaków, które m ożem y oglądać, dowolnie w ybierać, powięk szać i drukować. Niezależnie od w ybranej opcji zawsze m am y możliwość
Ilu stra c ja 3
Ilu stra c ja 4
wejścia n a pole sy g n atu ry i w ybranie łącza prowadzącego do pełnego opisu znaków własnościowych (jednego lub wielu) należących do w ybranego w ła ściciela (il. 4). Po prawej stronie okna um ieszczono zeskanowane znaki pro- weniencyjne. Możemy je zaznaczać, przenosić do „koszyka” i przeglądać kolejne, zaznaczając te, które nas interesują. W rezultacie wyszukujem y interesujący nas zbiór znaków własnościowych, które m ożem y przeglądać i np. drukować.
Zupełnie inaczej może przebiegać pró b a odszukiw ania w łaściciela znaków, których sam i nie potrafim y rozszyfrować. Np. posiadając książkę opraw ioną w skórę ze złoconym superekslibrisem , zaw ierającym z a ta rty częściowo napis, otaczający widoczne litery IHS, w pisujem y IHS w pole
2 0 6 RENATA WILGOSIEWICZ-SKUTECKA
opisu proweniencji ( Transcription) i, w ybierając try b M O S A ÏQ U E , przeglądam y wszystkie pie częcie, ekslibrisy i superekslibrisy, których elemen tem są litery IHS (6 dokum entów). Możemy też przestudiować wszystkie tłoczenia (F E R -D E -R E -
L I U R E - 46) i superekslibrisy (R E L IU R E -A R M O R IE E - 87) opisane w bazie w ybierając w polu Marque du possesseur odpowiednie typy prowe
niencji. Jeżeli znajdziem y tłoczenie identyczne z naszym (ił. 5) klikamy na znajdującą się poniżej sygnaturę i otrzym ujem y pełen opis właściciela
Ilustracja 5 i jego znaków proweniencyjnych. Podobnie m ożna
szukać pieczęci, w której jedynym dobrze widocznym elem entem jest np. gwiazda. W pisujemy „étoile” [poi. gwiazda] w pole opisu proweniencji ( Trans
cription) i w ybierając try b M O S A Ï Q U E przeglądam y w ybrane przez
system znaki (24 dokum enty) szukając „naszej pieczęci”. Również ekslibrisy rękopiśmienne możemy przeszukiwać w ten sposób wpisując odczytany frag m ent wpisu (np. E x bibliotheca Petri...) i porównując wyniki wyszukiwania z ekslibrisem widniejącym n a książce (w bazie: „Ex b ib lio th e c a P e tr i Guil- lemin doct. med. Lugd.” - ekslibris rękopiśmienny należący do lyońskiego le karza P ierre’a Guillemin, żyjącego n a przełomie XVI i X V II wieku).
Jest rzeczą oczyw istą, że skuteczność tych poszukiw ań zależy od wielko ści bazy, różnorodności m ate ria łu wyjściowego, a także od dokładności i fa chowości sporządzonych opisów.
B aza proweniencji Bibliothèque m unicipale w Lyonie nie jest pro jektem zam kniętym i może być stopniowo rozszerzana, w m iarę skanow ania kolej nych znaków proweniencyjnych i prow adzenia dalszych prac badawczych. M onique Hulvey - główny tw órca i a d m in istra to r bazy - prezentując ka talog 4, p o dk reślała ogrom pracy włożony w przygotow anie bazy, szczegól nie w tran sk ry p cję tekstów rękopiśm iennych (w większości łacińskich) oraz w identyfikację nazwisk i funkcji właścicieli starych druków. Czas i wysiłek wdożony w, trw ające wiele miesięcy, opracow anie bazy pozwoliły stworzyć narzędzie pracy, z którego k o rzy stają teraz n a co dzień nie tylko pracow ni czy lyońskiej biblioteki, ale również bibliotekarze z całej Francji. Fachowość i rzetelność opisów oraz wielorakie możliwości wyszukiwawcze bazy lyoń skiej b u d zą podziw i m arzenia o zainicjow aniu podobnego projektu.
W Polsce b ad an ia znaków własnościowych, początkowo obejm ujące zbiory rękopiśm ienne, później również kolekcje stary ch druków, rzadko
pro-4 P re z e n ta c ja m ia ła m iejsce w listopadzie 2002 w trak cie m ojego sta ż u w Bibliothèque
wadzone były system atycznie. W iększość bibliotek posiada w łasne katalogi proweniencji, ale zazwyczaj obejm ują one tylko niewielki fragm ent zbiorów, często są to druki n ajstarsze lub kolekcje dla biblioteki najcenniejsze - n a j częściej in k u nab uły i polonica XVI w. Stanow ią one podstaw owe źródło wiedzy o historii księgozbioru i niezw ykłą pom oc przy opracow yw aniu dal szych katalogów.
Siedząc proweniencje druków francuskich XVI wieku znajdujących się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu nieustannie korzystam z wcześniej opracowanych katalogów starych druków: Katalogu druków pol
skich X V I wieku w oprać. Józefa Cybertow icza i H enryka Kowalewicza3 oraz
z K a ta logu inkunabułów w oprać. W iesław a W ydry6. Porównuję odczyty wane przez nich proweniencje z w idniejącym i n a drukach francuskich. Nie zwykle interesująca i pom ocna byłaby możliwość oglądania i przeszukiw ania opracowanych wcześniej znaków proweniencyjnych. M ożna by nawet pójść dalej i pokusić się o stworzenie wspólnej bazy proweniencji starych druków naukowych bibliotek Poznania - Biblioteki Uniwersyteckiej, Biblioteki Po znańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Biblioteki Kórnickiej i Biblioteki Raczyńskich. K ażda z nich m a odm ienną historię i odm ienne są losy kolekcji trafiających do ich księgozbiorów. Jed n ak porów nując proweniencje poloni ków XVI wieku w dwóch z nich - w Bibliotece Uniwersyteckiej i Bibliotece P T P N 7 - znaleźć m ożna egzemplarze z biblioteki benedyktynów z Lubinia, cystersów z P aradyża, dom inikanów z Poznania czy bernardynów z Byd goszczy, Kobylina, Sierakowa. Z darzają się też druki z kolekcji pryw atnych np. J a n a Rym arkiew icza (1811-1889, profesora G im nazjum M arii M agdale ny w Poznaniu) czy A ndrzeja Rychlickiego (1561-1616, biskupa sufragana poznańskiego), które trafiały do zbiorów obu bibliotek.
Stworzenie początkowo niewielkiej, ale otw artej bazy proweniencji, k tó rą m ożna by stopniowo poszerzać i uzupełniać, stanow iłoby ogrom ną pom oc przy dalszym opracow aniu stary ch druków. W ieloletnie dośw iadczenia w spółkatalogow ania (CKHWT, NUKAT) pokazują ja k ciekawa i owocna jest w spółpraca z innym i bibliotekam i w tw orzeniu wspólnego katalogu, jak szybko zw raca się początkow y wysiłek u sta la n ia w spólnych reguł, w ypraco w ania jednakow ych p rocedur i nauki nowych systemów.
,J ,J. C ybcrlow icz, II. Kowalewicz, Katalog druków polskich X V I wieku B iblioteki G łów nej
U niw ersytetu im . A d a m a M ickiew icza w P oznaniu, P o zn ań 1963.
0 W . W ydra, Katalog inkunabułów Biblioteki U niw ersyteckiej w P oznaniu, P oznań 2002. ' E. Stelm aszczyk. Katalog starych druków B iblioteki Poznańskiego Tow arzystw a P rzy
ja c ió ł N auk: polonica X V I wieku, prow eniencje o d c z y ta ł i indeks sp o rząd ził prof. R y szard
