Beata Fornal-Pieniak, Czesław
Wysocki
Różnorodność gatunkowa drzew w
krajobrazie rolniczym na przykładzie
parków wiejskich krainy Kotlina
Sandomierska
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/1, 29-36
Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(1) 2010, 29-36
RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOW A DRZEW
W KRAJOBRAZIE ROLNICZYM NA PRZYKŁADZIE
PARKÓW W IEJSKICH KRAINY KOTLINA
SANDOM IERSKA
Beata Fornal-Pieniak, Czesław Wysocki
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Streszczenie. Drzewa stanowią istotny element w krajobrazie rolniczym. Celem ar tykułu jest określenie różnorodności gatunkowej drzew w krajobrazie rolniczym na przykładzie parków wiejskich Kotliny Sandomierskiej. Badane parki podzielo no na obiekty niepielęgnowane i pielęgnowane. W 51 parkach wiejskich wykonano 101 zdjęć fitosocjologicznych. Liczba gatunków drzew jest zróżnicowana w poszcze gólnych typach parków. Dominują gatunki rodzime, zgodne z siedliskiem grądowym. Słowa kluczowe: gatunki drzew, warstwa drzew, parki wiejskie, Kotlina Sandomierska
W S T Ę P
R óżnorodność gatunkow a drzew zależy od w arunków przyrodniczych, historycz nych, ja k i polityczno-gospodarczych danego regionu. L iczne badania w ykazały, iż drzew a są istotnym elem entem w krajobrazie rolniczym . R osną jak o solitery lub stanow ią podstaw ow y kom ponent parków lub lasów. W Polsce parki w iejskie bardzo często nie m ają zaktualizow anych inw entaryzacji składu gatunkow ego roślin. Brak danych na tem at różnorodności gatunkow ej m oże stanow ić barierę we w łaściw ym kształtow aniu krajobrazu rolniczego. C elem artykułu je s t określenie różnorodności gatunkow ej drzew w krajobrazie rolniczym na przykładzie parków w iejskich K o tli ny Sandom ierskiej.
Adres do korespondencji - Corresponding author: Beata Fornal-Pieniak, Katedra Ochrony Środowiska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, 02-776 Warszawa, ul. Nowoursynow ska 159, Poland e-mail: fornalb@op.pl
M E T O D Y K A P R A C Y
30 Beata Fornal-Pieniak, Czesław Wysocki
W K otlinie Sandom ierskiej znajduje się 166 parków w iejskich w stylu k rajo b ra zow ym , w pisanych do rejestru zabytków (dane na podstaw ie ew idencji zabytków). P arki te zróżnicow ane są ze w zględu na w ielkość pow ierzchni, w arunki siedlisko we oraz stan utrzym ania. P ow ierzchnia ich w ynosi od 0,37 ha do 33,0 ha. W ybrano 51 parków w iejskich w stylu krajobrazow ym (X V III i X IX w.) o pow ierzchni m i nim alnej 2 ha. O biekty te położone są na siedliskach grądów (Tilio-C arpinetum ) odm iany m ałopolskiej w K otlinie Sandom ierskiej. Z ałożenia dw orsko-parko- we w pisane są rów nież do rejestru zabytków . B adania terenow e przeprow adzono w p arkach w iejskich na pow ierzchniach zadrzew ionych niepielęgnow anych oraz o niew ielkiej intensyw ności pielęgnacji. W ykonano 101 zdjęć fitosocjologicznych w g m etody B raun-B lanqueta [1951] w latach 2 0 0 4 -2 0 0 5 na pow ierzchni 500 m 2. O kreślono udział gatunków drzew w g klasyfikacji historyczno-geograficznej g atu n ków roślin [Jackow iak 1990, C hm iel 1993, M atuszkiew icz 2001]. N a podstaw ie an a liz przestrzennych podjęto próbę określenia różnic w pokryciu pow ierzchni całkow i cie zadrzew ionych w różnych typach parków . W tym celu w ykorzystano m ateriały kartograficzne: plany katastralne w skali 1 : 2 880 z lat 1849-1896 i zdjęcia lotnicze w skali 1: 26 000 z lat 2 0 0 2-2004. P ow ierzchnie zadrzew ione obliczono za pom ocą planim etra.
W Y N IK I BADAŃ I D Y SK U SJA
W parkach w iejskich K otliny Sandom ierskiej w yróżniono 20 gatunków drzew (tab. 1). W obiektach pielęgnow anych tego regionu liczba gatunków drzew je st w iększa (20) niż w obiektach niepielęgnow anych (16) - tabela 1.
Tabela. 1. Gatunki drzew w parkach wiejskich Kotliny Sandomierskiej Table 1. Tree plant species in country parks of Sandomierska Basin
N azw a łaciń sk a L atin nam e
N azw a polska P o lish nam e
P arki niepielęgnow ane Parks w ith o u t antropic
pressure
P arki pielęgnow ane Parks w ith antropic
pressure
1 2 З 4
A c e r cam pestre klon polny ■ ■
A c e r p la ta n o id e s klon zw yczajny ■ ■
A c e r p se u d o p la ta n u s klon jaw o r ■ ■
A esculus h ip p o castan u m k asztan o w iec zw y czajn y ■ ■
A ln u s g lu tin o sa o lsz a czarna ■ ■
B e tu la p e n d u la b rzo za b rodaw kow ata ■
C arpinus betulus grab pospolity ■ ■
C orylus av ellan a leszczy n a p o sp o lita ■
F a g u s sylvatica b u k zw yczajny ■ ■
F ra x in u s exce lsio r je s io n w yn io sły ■ ■ L arix d ecid u a m o d rzew europejski ■
cd. tabeli 1 - cont. Table 1
1 2 3 4
P in u s sylvestris sosna zw yczajna ■
P o p u lu s alba to p o la b iała ■
P ru n u s sp in o sa śliw a tarn in a ■
Q uercus robur dąb szypułkow y ■ ■ R o b in ia p se u d o acacia ro b in ia p se u d o ak acia ■ ■
S a lix caprea w ierzb a iwa ■
Tilia cordata lip a d ro b n o listn a ■ ■
Tilia p la ty p h y llo s lip a sz ero k o listn a ■ ■
U lm u laevis w iąz sz ypułkow y ■ ■ ■ g a tu n e k d rzew a w y stę p u ją c y w danym ty p ie p ark ó w w iejsk ic h - tree specie so c cu rin g in c o u n try p arks
D rzew a typow e dla siedliska grądow ego (Tilio-C arpinetum ), np. grab pospolity
(C arpinus betulus), lipa drobnolistna (Tilia cordata), je s io n w yniosły (Fraxinus excelsior), b u k zw yczajny (Fagus sylvatica), klo n zw yczajny (Acer platanoides),
dąb szypułkow y (Q uercus robu) w ystęp u ją zarów no w p arkach niepielęgnow anych (rys. 1), ja k i pielęgnow anych (rys. 2). Grab pospolity m a najw iększy udział w w ar stw ie drzew ostanu parków niepielęgnow anych, tj. 29,3% . W parkach pielęgnow a nych pokrycie grabu pospolitego je s t natom iast m niejsze i w ynosi 18%.
%
Rys. 1. Średnie pokrycie drzew w warstwie A w parkach niepielęgnowanych Fig. 1. Mean cover of trees in A layer in parks without antropic pressure
32 Beata Fornal-Pieniak, Czesław Wysocki % 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2
Rys. 2. Średnie pokrycie drzew w warstwie A w parkach pielęgnowanych Fig. 2. Mean cover of trees in A layer in parks with antropic pressure
0
W edług b ad ań Sikorskiego [2002] lipa drobnolistna (Tilia cordata), je sio n w y niosły (F raxinus excelsior), klo n ja w o r (A cer pla ta n o id es), klo n górski (U lm us g la
bra) i czerem cha pospolita (P adus avium ), leszczyna pospolita (C orylus avellana) są
gatunkam i o najw iększej częstotliw ości w w arstw ie drzew ostanu parków w iejskich Podkrainy Z achodniom azurskiej. W K otlinie Sandom ierskiej średnie pokrycie drzew w w arstw ie drzew ostanu parków w iejskich je s t w iększe w p arkach niepielęgnow a- nych o 12,5% niż w pielęgnow anych (rys. 3). Pokrycie roślin w w arstw ie drzew je st m niejsze o 9% w parkach Podkrainy Z achodniom azurskiej niż w obiektach K o tli ny Sandom ierskiej. W drzew ostanie parków w iejskich K otliny Sandom ierskiej d o m inują gatunki rodzim e, zgodne z siedliskiem grądow ym (65% ), tj. grab pospolity
(C arpinus betulus), je s io n w yniosły (F raxinus excelsior), lipa drobnolistna (Tilia cordata). G atunki obce m ają 35% udział w w arstw ie A parków , np. kasztanow iec
zw yczajny (A esculus hippocastanum ), m odrzew europejski (Larix decidua), robinia p seudoakacja (Robinia pseudoacacia), w ierzba iw a (Salix caprea).
P arki są obiektam i, które ukształtow ano w sposób planow y, w g projektów . L icz b a sadzonych gatunków drzew i krzew ów nie je s t znana, ale w iadom o, iż wiele z nich było gatunkam i obcym i, które w prow adzili w łaściciele obiektów [Białobok 1966, D rzał i L eszczyński 1974, F ijałkow ski i K seniak 1982, P iórecki 1982, 1989, 1992, 1995, 1996, K ról 2002]. W b adanych p arkach zaobserw ow ano gatunki drzew, które nie są zgodne z siedliskiem grądow ym , np. sosna zw yczajna (Pinus sylvestris),
33 Rys. 3. Fig. 3. % 90 80 70 60 50 40 30 20 10 parki parki
n iepielęgnow an e pielęgnow ane parks w ithou t parks w ith antropic pressure antropic pressure
Porównanie pokrycia drzew w warstwie A w parkach wiejskich Compared tree stand cover in A layer in country parks
w ierzba iw a (Salix caprea), k asztanow iec zw yczajny (Aesculus hippocastanum ), śliwa tarnina (Prunus spinosa). O trzym ane w yniki bad ań dow odzą, iż do rozsiew ania n a sion drzew i krzew ów zaw leczonych z obszarów przyległych do założeń dw orsko- -parkow ych m ogły także przyczynić się zw ierzęta.
zadrzew ienia zbiorniki wodne dw orek
tree stand w ater b asin s m anor house
Rys. 4.
Fig. 4.
Porównanie powierzchni zadrzewionej w parku wiejskim Zawada: a - powierzchnia zadrzewiona wg planu katastralnego z XIX w., b - powierzchnia zadrzewiona wg zdjęcia lotniczego z XXI w.
Compared tree stand areas in Zawada country park; a - tree stand area in XIX century (cadastral plan), b - tree stand area in XXI century (aerial photo)
34 Beata Fornal-Pieniak, Czesław Wysocki
W aspekcie przestrzennym przeprow adzono analizy dotyczące pow ierzchni z a j m ow anej przez zadrzew ienia parków w iejskich obiektów niepielęgnow anych i p ie lęgnow anych. Porów nano pokrycie zadrzew ień w g planów k atastralnych z X IX w. z pow ierzchnią zadrzew ień z X X I w. na podstaw ie zdjęć lotniczych (rys. 4 - p rz y kład). W yniki bad ań w ykazały, iż we w szystkich parkach w iejskich zadrzew ienia zajm ują obecnie znacznie w iększą pow ierzchnię niż w X IX w ., bez w zględu na to czy obiekt b y ł pielęgnow any czy nie. R óżnice w pokryciu zadrzew ień w parkach w ynoszą od 24,3% do 314% (tabela 2).
Tabela 2. Porównanie powierzchni zadrzewionych w wybranych parkach wiejskich Kotliny Sandomierskiej
Table 2. Compared tree stand areas on selected country parks of Sandomierska Basin
N azw a zało żen ia d w orsko-parkow ego
N am e o f country parks
P o w ierzch n ia zad rzew ien ia w g p lanów k atastraln y ch
z X IX w. (w ha) Tree stand area in X IX c (ha) b ased on cadastral plan
O b ecn a p o w ierzch n ia zad rzew ien ia w g zd jęcia lotniczego z X X I w. (ha) Tree stand area in X X I c (ha) based on aerial photo
R ó ż n ic a w pokryciu po w ierzch n i z adrzew ionej (%) D ifferences in tree stand cover (%) H u ta K om orow ska 1,28 2 54 M edyka 3,58 4,45 24,3 R u d n a W ielka 2,19 2,8 27,8 W ysocko 2,68 3,49 30 Z aw ad a 3,60 4,42 22,7 Przew rotne 2,19 3,18 45,2 G rębów 1,35 2,73 100 C horzelów 2,5 3,7 48 Parkosz 1,2 2,2 83 Z b ydniów 0,7 2,9 314 P aw ło sió w 1,3 3,8 192 S ło cin a 1,7 3,51 106 Przew rotne 2,19 3,18 45,2
W drugiej połow ie X X w. zaszły ogrom ne zm iany we florze, ja k i w układach przestrzennych parków . Zaobserw ow ano to m .in w założeniu dw orsko-parkow ym w G rębow ie. N a katastrofalne zm iany w założeniach dw orsko-parkow ych miały w pływ reform a rolna oraz działalność A gencji W łasności Rolnej Skarbu Państw a i bezpraw ne zniszczenie resztek tego, co jeszcze pozostało. Z ałożenie dw orsko-par- kow e w P ełkini zachow ano w okresie pow ojennym , poniew aż uznano je za rezerw at przyrody. N ie w ykonyw ano tu przez w iele lat prac pielęgnacyjnych w drzew ostanie z w yjątkiem koszenia łąk i polan [Piórecki 1995].
W N IO S K I
35
1. Pielęgnacja, ja k i je j brak m a w pływ na pokrycie drzew w w arstw ie drzew o stanu.
2. D ow odem na m ało przekształcone siedlisko parków w iejskich je s t znaczny udział gatunków rodzim ych typow ych dla lasów grądow ych.
3. Pow ierzchnia badanych zadrzew ień zw iększyła się we w szystkich o b iek tach od X V III-X IX w ., pom im o licznych zniszczeń szaty roślinnej w okresie p o w ojennym .
P IŚ M IE N N IC T W O
Białobok S., 1966. Ochrona populacji rodzimych gatunków drzew. Chrońmy Przyr. Ojcz. 22 (5), 5-10.
Braun-Blanquet J., 1951. Pflanzensoziologie, 2 Aufl., Springer Verlang, Wien.
Chmiel J. 1993. Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Wyd. Sorsus. Prace Zakładu Tak sonomii Roślin UAM, Poznań
Drzał M., Leszczyński S., 1974. Ochrona i zagospodarowanie parków wiejskich w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 30(5), 60-72.
Fijałkowski D., Kseniak M., 1982. Parki wiejskie Lubelszczyzny. Stan, ochrona i rewaloryza cja biocenotyczna. PWN Warszawa
Jackowiak B. 1990. Antropogeniczne przemiany flory naczyniowych Poznania. Wyd. UAM, Poznań.
Król S., 2002. Problemy synantropizacji lasów a penetracja antropofitów dendroflory. Sylwan 1, 75-90.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN Warszawa.
Mirek Z. Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Pol. Bot. Stud., Guidebook 15, 1-303.
Piórecki J., 1982. Występowanie i rozmieszczenie drzew obcego pochodzenia w ogrodach zabytkowych w Polsce południowo-wschodniej. Rocz. Przem, Przemyśl 3, 25-35. Piórecki J., 1989. Zabytkowe ogrody i parki województwa przemyskiego. KAW Rzeszów. Piórecki J., 1992. Ogrody zabytkowe w widłach Sanu i Wisły w województwie tarnobrzeskim.
Arboretum Bolestraszyce 1, 145-185.
Piórecki J., 1995. Zapiski z dziejów ogrodów małopolskich. Ogrody w Krasiczynie, Pełki- niach, Zarzeczu i Łańcucie (część pierwsza). Arboretum Bolestraszyce 3, 25-35.
Piórecki J., 1996. Zabytkowe ogrody i parki województwa rzeszowskiego. Zakład Fizjografii i Arboretum w Bolestraszycach.
Sikorski P. 2002. Przekształcenia szaty roślinnej na przykładzie Podkrainy Zachodnioma- zurskiej. Praca doktorska. Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGW (maszynopis).
36 Beata Fornal-Pieniak, Czesław Wysocki
T R E E S P E C IE S D IV E R S IT Y IN A G R IC U L T U R A L L A N D SC A PE ON E X A M P L E O F C O U N T R Y P A R K S IN SA N D O M IE R SK A BA SIN
Abstract: Trees are very important elements in agricultural landscape in Poland. Tree stand is one of the most important element of parks. The main purpose of the article was characteristic of tree stand diversity in country parks on example of Sandomierska Basin. Researched objects were divided on two types: parks withount antropic pressure and with antropic pressure. It was made 101 phytosociolo- gical records in 51 country parks. Number of plant species are diversified in parks without antropic pressure and with antropic pressure. Typical plant species for oak- hornbeam site have got the highest percentage cover in tree stand.
Key words: tree species, tree stand, diversity, country park, Sandomierska Basin Zaakceptowano do druku - Accepted for print: 19.01.2010
