Mi
҄dzy reportaӐem a feature. Teoria i praktyka
PaweÙ Spyra, pawels254@wp.plUniwersytet Rzeszowski al. Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów
Streszczenie
ArtykuÙ stanowi prób¿ porównania reportaČu jako gatunku z pogranicza literatury i publicystyki oraz formy feature uksztaÙtowanej na gruncie amerykaÚskim w latach mi¿dzywojennych. W tekïcie zawarto waČkie rozwaČania teoretyczne o wyznacznikach reportaČu i feature, a takČe poetyce noweli jako tertium comparationis. PrzywoÙano przykÙady praktycz-nych realizacji tych form w tekstach wspóÙczespraktycz-nych polskich twórców (Anny StroÚskiej, Jagienki Wilczak, Magdaleny Mazur). ArtykuÙ zamyka podkreïlenie najistotniejszych róČnic pomi¿dzy reportaČem a feature.
SÙowa kluczowe: reportaČ, feature, nowela, Anna StroÚska, Jagienka Wilczak, Magdalena Mazur Beetween reportage and feature. Theory and practice
Abstract
The article aĴ empts to provide comparison reportage (the literary and journalistic writing form) with feature (the form molded in USA before the Second World War). This work includes the most important theoretical ascertainments about the determinants of reportage and feature. Short story serves as tertium comparationis. The output of the contemporary Pol-ish writers (Anna StroÚska, Jagienka Wilczak, Magdalena Mazur) uses of reportage and feature’s form. The article ends the essential diě erences between these forms.
Key words: reportage, feature, short story, Anna StroÚska, Jagienka Wilczak, Magdalena Mazur
ReportaČ uwaČany jest za gatunek z pogranicza literatury i publicystyki. Wywodzi si¿ z literatury, a jego twórcy korzy-staj ze wzorów literackich w celu opisu rzeczywistoïci. BliČszy publicystyki, dokumentarnoïci jest feature, który moČna uzna° za odmian¿ reportaČu.
Tematem artykuÙu jest porównanie poetyki reportaČu i formy feature. Celem niniejszych rozwaČaÚ jest wskazanie podobieÚstw i róČnic pomi¿dzy wymienionymi wyČej formami, a takČe podkreïlenie, iČ na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat forma feature staÙa si¿ coraz bardziej popularna. W koÚcowej cz¿ïci artykuÙu zawarto prób¿ odpowie-dzi na pytanie o przyczyny wypierania tradycyjnej formy reportaČu przez feature. Wczeïniej przywoÙano istotne teoretyczne rozwaČania na temat wyznaczników obu form. OdwoÙano si¿ równieČ do przykÙadów praktycznych realizacji reportaČu i feature w twórczoïci Anny StroÚskiej oraz Jagienki Wilczak i Magdaleny Mazur. Przedmiotem badaÚ obj¿to teksty wspóÙczesnych polskich reportaČystek powstaÙe w drugiej poÙowie XX w. oraz na pocztku wieku XXI.
Kazimierz Wolny-ZmorzyÚski w celu porównania reportaČu z feature1 wykorzystuje poj¿cie noweli jako tertium
comparationis2. Christoph Martin Wieland na pocztku XIX w. zaliczyÙ do gatunku nowelistycznego utwory
odzna-czajce si¿ prostot planu, gdzie losy bohaterów tocz si¿ w ïwiecie rzeczywistym, a nie wyimaginowanej, Þ kcyjnej przestrzeni3. Zadaniem noweli byÙo wi¿c przedstawia° realn rzeczywistoï°. GÙówne zaÙoČenia poetyki noweli moČna
by uj° w nast¿pujcych konstatacjach:
• zwi¿zÙoï° (niewielka obj¿toï°, maÙa liczba bohaterów, ograniczony czas wydarzeÚ, caÙa akcja zogniskowana
wokóÙ jednego wydarzenia);
• powizanie wydarzeÚ przez osoby lub rzeczy (bohaterowie tÙumacz wydarzenia bdĊ przyczyniaj si¿ do ich
wyjaïnienia);
1 Zob. K. Wolny-ZmorzyĔski, ReportaĪ a feature, [w:] TegoĪ, ReportaĪ – jak go napisaü?, Warszawa 2004.
2 Tertium comparationis to ,,trzecia rzecz sáuĪąca za punkt odniesienia porównania dwu innych pojĊü”; tutaj: nowela jako gatunek posiadający cechy wspólne zarówno reportaĪu, jak i feature.
3 Zob. B. von Wiese, Novelle, Stuttgart 1967.
• ukazywanie wydarzeÚ z uwzgl¿dnieniem przebiegu wypadków, opisu sytuacji i ïrodowiska (wartka akcja, plastyczne opisy)4.
Z kolei najwaČniejsz funkcj reportaČu, który jako gatunek funkcjonuje od pierwszej wojny ïwiatowej, byÙo informo-wanie odbiorcy o czymï, czego nie byÙ on ïwiadkiem5. Do podstawowych cech gatunkowych reportaČu, podobnych do
wyznaczników noweli, zaliczy° moČna:
• relacjonowanie rozmaitych cigów zdarzeniowych, prezentacja postaci i ich losów wedÙug klucza
przyczyno-wo-skutkowego;
• ukazywanie w opisowy i obrazowy sposób konkretnych ludzi z okreïlonych ïrodowisk;
• wykorzystywanie ïrodków artystycznych charakterystycznych dla tego gatunku (np. dialog, relacja,
obrazo-wanie)6.
Podstawow funkcj reportaČu jest informacja. Obcujc z reportaČem, czytelnik jest przekonany, Če ma do czynie-nia z rzeczywistymi faktami. Podobnie teoretycy noweli domagali si¿ eliminowaczynie-nia z niej Þ kcji. ReportaČ kreuje rzeczy-wistoï°, bazujc na obserwacji i badaniu faktów przez samego reportera. Okreïlonym faktom wchodzcym w zakres materiaÙu fabularnego zebranego od rzeczywistych ludzi egzystujcych w realnej czasoprzestrzeni odpowiadaj uj¿cia dostrzeČonych problemów. Zdarzenia w reportaČu zmierzaj zazwyczaj do punktu kulminacyjnego, czyli momentu, któ-ry decyduje o losie bohatera lub przedstawianego ïrodowiska7. Omówione powyČej cechy i funkcje pisarstwa
reportaČo-wego wykazuje bogata i róČnorodna twórczoï° Anny StroÚskiej.
Anna StroÚska to pochodzca z Przemyïla ,,pierwsza dama polskiego reportaČu”, wielokrotnie nagradzana i odzna-czana. W jej reportaČowej twórczoïci wyodr¿bni° moČna kilka gÙównych obszarów tematycznych:
• reportaČe o polskiej wsi i prowincji peÙne prozaicznych problemów codziennej ludzkiej egzystencji, wyrazistych ïwiadectw wielce niepoČdanych zachowaÚ spoÙecznych czy elementów ludowoïci, regionalizmu i sztuki jar-marcznej;
• reportaČe podejmujce problemy spoÙeczne i penetrujce ïrodowiska wielkich dzielnic przemysÙowych (np.
Kraków-Nowa Huta, Górny glsk);
• reportaČe o kresach i pograniczach peÙne pami¿ci ich mieszkaÚców o bolesnej przeszÙoïci tych ziem;
• reportaČe podróČnicze b¿dce nieomal fotograÞ cznym zapisem wielu wojaČy autorki po republikach byÙego
ZSRR oraz Niemiec, Danii i Anglii, przedstawiajce Čycie codzienne, obyczaje i kultur¿ mieszkaÚców oraz pro-blemy mniejszoïci narodowych, ale podejmujce równieČ wtki trudnej przeszÙoïci czy wspóÙczesnych wy-zwaÚ i zagroČeÚ.
Wiele tekstów reportaČystki z Przemyïla poïwi¿conych jest polskiej wsi i prowincji. Autorka nie stroni od podejmo-wania trudnych, palcych spraw. Tworzy liczne reportaČe fabularne i problemowe. Punktem wyjïcia w nich jest zwykle skarga, obserwacja okreïlonych nieprawidÙowoïci albo informacja budzca wtpliwoï° reportera.
W tekïcie Niewolnicy z NiepoÙomic w lapidarny sposób autorka ukazuje, jaki los spotyka osob¿ skazan na Ùask¿ i nieÙa-sk¿ gospodarza, u którego pracuje i mieszka. StroÚska wskazuje dokÙadnie czas ustalania faktów w terenie i jednoczeïnie reakcj¿ gminu na przyjazd reportera: ,,Lato 1953 roku. Kleszczowa, gmina Pilica. Nasz wóz mknie przez gliniane dno jaru, szukajc furtki na Ùagodny, pomarszczony grzbiet pÙaskowyČu. (…) Przez dÙug chwil¿ jesteïmy w Kleszczowej sami, mħ a sporo czasu, zanim wieï zdecyduje si¿ na pierwszy dyplomatyczny zwiad: z chaÙupy wypada i kÙusuje przy »warszawie« ogromny tabun dzieci”8. Anna StroÚska wspomina wydarzenia, nadajc narracji reportaČowej charakter historyczny.
Jednoczeïnie niemalČe w naturalistyczny sposób przedstawia wygld jednej z bohaterek reportaČu, przywoÙujc jej na-zwisko: ,,W pi¿°dziesitym pierwszym OmyÙowie mieli czas. Anna Orczyk stan¿Ùa przed komisja nakarmiona, wymyta, wyczesana z wszy”9.
W reportaČu Klatka A. StroÚska przedstawia nieludzki i poniČajcy sposób traktowania osób psychicznie chorych. Oto Krystyna Róg od pi¿tnastu lat przetrzymywana jest przez swojego brata w zamkni¿tej klatce. Jej dramat rozgrywa si¿ w zupeÙnie zwyczajnej wsi, wïród normalnych ludzi, którzy niejako przyzwalaj na taki stan rzeczy. Klatka to powtarzaj-cy si¿ w tekïcie motyw – przestrzeÚ symbolizujpowtarzaj-cy skal¿ zÙa i okrucieÚstwa: ,,(…) przy ïcianie pod powaÙ jest wykonana
4 Zob. TamĪe.
5 Termin ,,reportaĪ” pochodzi od áaciĔskiego sáowa reporto, co znaczy ,,odnosiü coĞ do czyjejĞ ĞwiadomoĞci”. 6 Zob. K. Wolny-ZmorzyĔski, dz. cyt.
7 Zob. TamĪe.
8 A. StroĔska, Niewolnicy z Niepoáomic, [w:] TejĪe, Niewolnicy z Niepoáomic, Kraków 1965, s. 19. 9 TamĪe , s. 20.
z desek klatka dÙuga 1,4 m, szeroka 1 m, wysoka 1,3 m. Boki i spód tej klatki posiadaj szczeliny mi¿dzy deskami. Klatka ta jest pobielona wapnem na biaÙo, wewntrz ïciany s brudne… drzwiczki zamykane na skobel i zamykane na kÙódk¿… w klatce tej znajduje si¿ kobieta bez odzieČy… obok klatki po stronie lewej jest druga klatka w rogu ïciany, dla kur…”10.
Autorka w celu uwiarygodnienia opisywanego problemu cytuje dokumenty urz¿dowe i sdowe, np. fragment protokoÙu wst¿pnego przesÙuchania brata pokrzywdzonej. Spotyka si¿ z nim w areszcie ïledczym i, przyjmujc poz¿ uwaČnego sÙuchacza, poznaje motywy, jakimi kierowaÙ si¿ w swoim nieludzkim post¿powaniu. Obszerne fragmenty relacji oskarČo-nego zamieszcza w reportaČu.
Nierzadko przeci¿tna polska wieï staje si¿ miejscem makabrycznej zbrodni. ReportaČ Wielka woda traktuje o brutal-nym morderstwie kobiety dokonabrutal-nym przez jej syna domagajcego si¿ od niej przekazania w testamencie ziemi. Autorka dokÙadnie opisuje zachowanie mordercy tuČ przed tragicznymi wypadkami: ,,Genka pami¿ta, Če wieczorem Grzegorz zachowywaÙ si¿ spokojnie, chociaČ z matk nie rozmawiaÙ. Parokrotnie zbliČaÙ si¿ do okna, obserwujc spadajca mgÙ¿. PaliÙ duČo papierosów i bawiÙ si¿ z najmÙodszym dzieckiem. Poszli spa° o zwykÙej porze. W nocy zbudziÙ Čon¿, chciaÙ j ubiera°, ale skrzyczaÙa go i zostaÙ”11. ReportaČystka, opisujc dramatyczn histori¿ zwykÙych ludzi, stara si¿ niejako
przestrzec czytelnika przed post¿powaniem nasyconym egoizmem, chciwoïci i nadmiernym przywizaniem do dóbr materialnych. Ziemia w przywoÙanym utworze stanowi nie tylko niekwestionowan wartoï° i najwi¿ksz ïwi¿toï° dla chÙopskiej gromady, ale jest równieČ bezpoïrednim motywem popeÙnienia okrutnego mordu.
Anna StroÚska bacznie przyglda si¿ rozmaitym grupom spoÙecznym i zawodowym. W reportaČu Dobrzy ludzie dookoÙa ukazuje problem dziecka pobitego i wyrzuconego z domu przez ojczyma – alkoholika. Akcja utworu rozgrywa si¿ nie tylko na sali sdowej podczas procesu oskarČonego, ale równieČ w domu rodzinnym oÞ ary i w szpitalu. Tekst otwiera zaczerpni¿ty z karty historii choroby wstrzsajcy opis stanu zdrowia chÙopca, który doznaÙ nieodwracalnych w skutkach odmroČeÚ. Autorka si¿ga takČe po inne dokumenty, aby przybliČy° relacje rodzinne poprzedzajce tragiczne zdarzenie. StroÚska jest nie tylko rekonstruktorem zdarzeÚ, ale i ïwiadkiem procesu sdowego. Postanawia wysÙucha° matki chÙopca i samego pokrzywdzonego. Charakteryzuje przestrzeÚ na pozór normalnego domu, w którego zaciszu rozgrywaÙ si¿ dra-mat: ,,OdzieČ, meble, pamitki, zwyczajna warstwa Čycia rodzinnego, odmierzana zakupami i odpoczynkiem codziennoï° w przerwach mi¿dzy tasowaniem posad, drakami o kury i czynsze, biciem”12. Z obserwacji i studiowanych dokumentów
wynika, Če równieČ matka dziecka nie jest bez winy. Na sali szpitalnej chÙopiec wypowiada wstrzsajce sÙowa: ,,- Ja pro-sz¿, niech matka tu nie przychodzi. – I po chwili: - Matka mówiÙa, Če chce pienidze. Nie trzeba. Ja chc¿ na ksiČeczk¿”13.
W przywoÙanym reportaČu autorka stara si¿ wszystko wytÙumaczy° i uzasadni°. Historia Ùczy si¿ w logiczn caÙoï°, ma spójn fabuÙ¿. Dynamizm tekstu zapewnia utrzymanie czytelnika w cigÙym napi¿ciu, zaciekawieniu i niepokoju.
Z kolei w obszernym utworze Ja, Rgwa Anna StroÚska przyjmujc pozycj¿ uwaČnego i cierpliwego sÙuchacza, do-kÙadnie przedstawia zawikÙane koleje Čycia przeci¿tnego obywatela – Zenona Rgwy. CaÙy tekst jest zapisem monologu bohatera, a o obecnoïci reporterki czytelnik moČe si¿ dowiedzie° tylko dzi¿ki nielicznym bezpoïrednim zwrotom m¿Č-czyzny skierowanym do jego sÙuchaczki. CaÙy reportaČ podzielony zostaÙ na mniejsze czstki, z których kaČda odpowiada okreïlonemu rozdziaÙowi Čycia bohatera.
ReportaČystka z Przemyïla tworzy równieČ problemowe reportaČe ïrodowiskowe. W jednym z nich, Po prostu Cygan, pisze o obyczajach i sytuacji mniejszoïci romskiej w Polsce. Utwór otwiera cytat zaczerpni¿ty z twórczoïci cygaÚskiej. Nast¿pnie autorka szkicuje problem, któremu pragnie si¿ przyjrze°: ,,Kilkanaïcie tysi¿cy Cyganów w Polsce. Jedna z ostat-nich enklaw polskiej egzotyki”14. PrzybliČa zwyczaje romskiej spoÙecznoïci cytujc odpowiednie artykuÙy prasowe.
Pod-kreïla cygaÚsk naturalnoï°, spontanicznoï°, ČywioÙowoï°, prostolinħ noï° i wiernoï° tradycji. Po ogólnych rozwaČaniach na temat Cyganów autorka przybliČa codzienne Čycie konkretnych osób, akcentujc przy tym ich wielkie zamiÙowanie do narodowej muzyki i folkloru.
Po prostu Cygan posiada cechy reportaČu publicystycznego (problemowego). Istotn rol¿ odgrywaj tutaj elementy
sprawozdawczoïci i komentarz publicystyczny. Punkt wyjïcia stanowi obserwacje reporterki na wybrany przez ni te-mat. Zachodzi równieČ koniecznoï° ustalenia faktów czy potwierdzenia danych przy pomocy wywiadów ïrodowisko-wych, przestudiowania wÙaïciwych dokumentów i dowodów w danej sprawie.
10 A. StroĔska, Klatka, [w:] TejĪe, Niewolnicy…, dz. cyt., s. 54. 11 A. StroĔska, Wielka woda, [w:] TejĪe, Niewolnicy…, dz. cyt., s. 91.
12 TejĪe, Dobrzy ludzie dookoáa, [w:] TejĪe, Gáupi Ğlub, Warszawa 1966, s. 165-166. 13 TamĪe, s. 66.
W reportaČu Dziecko z gwiazdy StroÚska porusza problem chorób wenerycznych i niechcianej ciČy. Na wst¿pie przy-tacza scen¿ zaobserwowan w szpitalu, gdzie mÙoda kobieta wypiera si¿ swojego dziecka. Jednak przewaČajc cz¿ï° re-portaČu stanowi reß eksje poïwi¿cone zjawisku szerzenia si¿ chorób wenerycznych. Autorka przytacza fragmenty wielu dokumentów, w tym zagranicznych publikacji naukowych. Snuje dywagacje natury moralnej i obyczajowej. Odnosi si¿ do swojej wczeïniejszej twórczoïci, formuÙuje wnioski i opinie: „W reportaČu »Kogo przyniósÙ bocian« (»Prosz¿ nie po-dawa° nazwiska«, ,»Czytelnik« 1970) staraÙam si¿ przekona° czytelników, Če pasem i róČaÚcem za wiele z pociechami nie zaÙatwi […] ReportaČ zadziaÙaÙ jak kħ w mrowisku, zasypano mnie listami, odezwaÙo si¿ mnóstwo ludzi, nie odezwaÙo si¿ ani Ministerstwo Szkolnictwa, ani Ministerstwo Zdrowia i Opieki SpoÙecznej, ani wreszcie Čadna z instytucji wspóÙod-powiedzialnych – przynajmniej w programowym zaÙoČeniu – za ksztaÙtowanie etyki i kultury spoÙecznej”15.
Anna StroÚska nie omieszkaÙa si¿ zaj° kresami i pograniczami. W reportaČu problemowym OrzeÙ czy marka porusza polsko-niemieckie problemy dotyczce realizacji porozumienia o tzw. Ùczeniu rodzin. Wspomina swój udziaÙ w ogólnopol-skiej konferencji w Opolu zorganizowanej w 50. rocznic¿ III Powstania glskiego. Przytacza fragmenty wielu listów Polaków i Niemców przeczytanych przez ni przed napisaniem reportaČu. W utworze dominuje subiektywny, publicystyczny ton. Z rozgoryczeniem zauwaČa: ,,Popltane, biedne losy ludzi. IleČ tych decyzji sekretnych! Najpierw konspiracja ochoty na wyjazd, potem konspiracja nadziei na powrót”16. Autorka wysnuwa wnioski z obserwacji grup spoÙecznych czy etnicznych:
„Akcja Ùczenia rodzin zainteresowaÙa niewielki, jak na póÙmilionow przeszÙo liczb¿ autochtonicznych mieszkaÚców Opolszczyzny, procent glzaków.[…]
[…] MÙodzi ludzie, dla których chwilowo liczy si¿ tylko to, Če tutaj musieliby zarabia° na samochód przez 20 lat, tam – zarobi na niego po pi¿ciu, wpisuj do stosownej rubryki w podaniu o wyjazd t¿ narodowoï°, która wyjazd umoČliwi, wi¿c – niemieck”17.
W utworach poïwi¿conych tematyce kresowej pojawiaj si¿ echa niechlubnej przeszÙoïci Kresów Wschodnich oraz nostalgia mieszkaÚców tych ziem do czasów sprzed przesiedleÚ po II wojnie ïwiatowej. W reportaČu Wieczór na kresach autorka pisze o swoim pobycie w Mi¿dzyzdrojach. Precyzyjnie okreïla czas (por¿ dnia i roku) przedstawianych wyda-rzeÚ. Zatrzymuje si¿ na nocleg u rodziny, któr przesiedlono na Pomorze. Ludzie ci z rozrzewnieniem i nostalgi wspo-minaj dawne spokojne lata sp¿dzone setki kilometrów od aktualnego miejsca zamieszkania. M¿Čczyzna nie utoČsamia si¿ z okolic, gdzie rzuciÙ go los. Z gorycz i smutkiem wyznaje:
„– Czy ja bym wróciÙ? Pani chce wiedzie°, czy ja bym wróciÙ? Milcz¿. Pusta, niezr¿czna chwila.
- Wszystko bym zostawiÙ – mówi szeptem. – Tam byÙa bieda, ale tamto byÙo moje”18.
Anna StroÚska odwiedza dom Gogajowej, która po przyjeĊdzie z kresów osiedliÙa si¿ wraz z m¿Čem pomi¿dzy Staro-gardem a Malborkiem. W utworze ycie, jakie jest autorka przeplata partie nie pozbawione reß eksyjnoïci i subiektywizmu dÙuČszymi wypowiedziami gÙównej reporterki reportaČu, z któr przeprowadza wywiad. Kobieta wspomina niezwykle traumatyczne wydarzenia z przeszÙoïci:
„– To jedno, Če bandery, którzy przyszli nas bi° i moje dzieci popalili i mnie sam mogli, tylko akurat nie dali rady, bo ja si¿ zasiedziaÙam u tych szwagrów, wi¿c to byli ludzie z drugiej bandy nieznajomej, i mój wcale z nimi nie chodziÙ. […]
[…] – Jak krasna armia troch¿ przystpiÙa pod nasz wieï, to mogliïmy oddech zÙapa° i juČ zacz¿Ùy si¿ transporty. PoszÙam, jak staÙam, co byÙo bra°. No, jabÙek ze sadu wzi¿Ùam, a reszta – co na sobie. I wzi¿Ùam jeszcze ziemi do chusteczki. My si¿ tam nie wrócimy, ja wiedziaÙam od pierwszych chwil, Če nie […]”19.
Bohaterka wiele lat po przeprowadzce czuje emocjonaln wi¿Ċ z nowym miejscem zamieszkania. Swoj opowieï° zamyka stwierdzeniem: ,,B¿dzie jak b¿dzie, a ja u siebie jestem i wi¿cej nie pójd¿. Std juČ nie”20.
A. StroÚska w swoich reportaČach ukazuje szczegóÙow histori¿ Čycia bohatera (Ja, Rgwa); straszliwy los wyrobników w podkrakowskich wsiach (Niewolnicy z NiepoÙomic, Klatka); rodzinne niesnaski zakoÚczone tragedi (Dobrzy ludzie dookoÙa,
Wielka woda) czy jtrzce aktualne problemy spoÙeczne (Dziecko z gwiazdy, Po prostu Cygan, OrzeÙ czy marka, Wieczór na kre-sach). Tworzy sugestywne portrety konkretnych przedstawicieli okreïlonych ïrodowisk (np. Ja, Rgwa; Klatka).
Wykorzy-stuje w utworach rozmaite ïrodki artystyczne: dialog (Ja, Rgwa; Wieczór na kresach), relacjonowanie wydarzeÚ (Niewolnicy
15 TejĪe, Dziecko z gwiazdy, [w:] TejĪe, Kup mi serce…, dz. cyt., s. 219. 16 A. StroĔska, Orzeá czy marka, [w:] TejĪe, Kup mi serce…, s. 125. 17 TamĪe, s. 134-135.
18 A. StroĔska, Wieczór na kresach, [w:] TejĪe, Niewolnicy z Niepoáomic…, s. 62. 19 TejĪe, ĩycie, jakie jest, [w:] TejĪe, ProszĊ nie podawaü nazwiska, Warszawa 1970, s. 171. 20 TejĪe, ĩycie, jakie jest…, dz. cyt., s. 144.
z NiepoÙomic, Dobrzy ludzie dookoÙa) i nieomal plastyczne obrazowanie (Klatka, Po prostu Cygan). PogÙ¿biona analiza i opisy
oddziaÙywaj na odbiorc¿.
Po rozwaČaniach dotyczcych pisarstwa reportaČowego na poziomie teorii i praktycznych realizacji autorstwa A. StroÚskiej, naleČy odnieï° si¿ do problemu formy feature, która w ostatnich latach staje si¿ coraz bardziej popularna.
Feature to nazwa wypowiedzi prasowej, która pojawiÙa si¿ w USA w latach przedwojennych, zaï w zachodniej cz¿ïci
Europy – w latach szeï°dziesitych ubiegÙego stulecia. Na gruncie polskim hasÙo ,,feature” odnotowuje Encyklopedia wiedzy
o prasie pod redakcj Juliana Maïlanki wydana w 1976 roku21. Feature oznacza relacj¿, która oprócz podstawowych
fak-tów o rzeczywistoïci realnej ukazuje uboczne kwestie stanowice informacyjne tÙo wydarzeÚ. Autor wychwytuje z garïci faktów najwaČniejszy aspekt sprawy i na nim si¿ skupia. Feature podobnie do noweli zajmuje si¿ wycinkiem rzeczywisto-ïci, ale tylko takim, który wskazuje jedynie na istotny dla odbiorcy fragment obrazu ludzkiego Čycia22. WedÙug deÞ nicji
,,feature” zawartej w The concise Oxford dictionary of current English23 gatunek ten wskazuje na cechy wyróČniajce jakieï
zdarzenie, powiadamia o czymï nowym, szkicuje najwaČniejsze punkty czegoï.
Feature, inaczej niČ reportaČ, przedstawia fakty, kierujc si¿ ich chronologicznym przebiegiem. Maj one zaciekawi°
odbiorc¿. W feature odnajdujemy informacje nie tylko o tym, co si¿ wydarzyÙo, ale równieČ krótkie opisy sytuacji, miejsca wydarzeÚ czy wygldu i zachowania bohaterów. Autor feature opisuje zdarzenia w sposób wybiórczy. Cz¿sto zamiast rozbudowanych partii opisowych pojawiaj si¿ lapidarne okreïlenia. Zdarza si¿, Če autor feature jedynie ,,przeïlizguje si¿” po zdarzeniach. Obok reporterskiego sÙowa istotn rol¿ odgrywaj fotograÞ e bohaterów i miejsc. Ewa Owsiany uwaČa, Če
feature stanowi ,,zwykÙe relacje o dzianiu si¿ […], zbiory informacji bez urody i pointy”24. Kazimierz Wolny-ZmorzyÚski
pisze: „Od autora feature wymaga si¿ bystrej obserwacji szczegóÙów i Ùczenia ich z przedstawianym tematem w taki sposób, by wzmacniaÙy one wymow¿ tekstu. Ma to zainteresowa° czytelników szczególnym aspektem przedstawianych faktów i wzbudzi° emocjonalne zaangaČowanie odbiorcy w prezentowane wydarzenia. Istotne w tym wypadku nie jest ukazanie wszystkich faktów, lecz wyselekcjonowanie tych najwaČniejszych, pokazanie problemu nawet kosztem niedo-powiedzenia niektórych szczegóÙów, tak aby odbiorca miaÙ moČliwoï° ostrzejszej percepcji prezentowanego zjawiska.
Wprowadzenie nadmiaru faktów zaciemniÙoby odbiór ukazywanego problemu”25.
Utwór LewoskrzydÙowy Jagienki Wilczak26 przypomina form¿ feature. Skupia si¿ ona na postaci tytuÙowego bohatera,
Grzegorza Laty, przywoÙuje niektóre jego sukcesy piÙkarskie oraz uzupeÙnia je wypowiedziami samego Laty i jego znajo-mych. Zestawia je ze sob, uzyskujc lepszy kontrast. Nie opowiada o nim, ale tworzy szkic. Autorka nie opisuje wygldu Grzegorza Laty, gdyČ tekst dopeÙniaj fotograÞ e sportowca – wspóÙczesne i sprzed °wier° wieku27.
Kompozycja feature jest spójna, fakty ,,przylegaj” ïciïle do siebie. Autorka skupia si¿ jedynie na rzeczach najwaČniejszych. Stosuje ïródtytuÙy, które rozbħ aj caÙoï° na trzy odmiennie tematyczne obrazy, z których wyÙania si¿ historia senatora Laty.
Z kolei Magdalena Mazur w tekïcie Czy boisz si¿ noc?28 ukazuje w formie feature Warszaw¿ o wieczorowej porze.
Utwór traktuje o ludziach zmuszonych przez los do nocnego powrotu z pracy do domu bdĊ tych, którzy nocn por szukaj rozrywki i relaksu. Autorka decyduje si¿ jedynie na lapidarny opis owych miejsc i pobieČn charakterystyk¿ osób, gdyČ tekst, podobnie jak w poprzednim przykÙadzie, ilustrowany jest kolorowymi fotograÞ ami, które pomagaj czytelnikowi wyobrazi° sobie przedstawiane sytuacje. Opisy reporterki wzbogacone s wypowiedziami przypadkowo spotkanych osób przywoÙanych z imienia i nazwiska. SÙowa wypowiadane przez postaci puentuj ukazan sytuacj¿. CaÙy tekst jest niejako zapisem chwili, który zarysowuje problem, lecz nie podejmuje si¿ jego rozwizania. Reporterka nie za-mierza dÙuČej zajmowa° si¿ opisywan tutaj spraw: „Id¿ w kierunku rozïwietlonego kina Silver Screen. Tu mogÙabym przyjï° wieczorem nawet sama, ïwiatÙo jest sprzymierzeÚcem samotnie w¿drujcych kobiet. W kafejkach troch¿ ludzi. Kilka dziewczyn przechodzi w kierunku przystanków. Ta, któr chc¿ zapyta°, co tu robi o tej porze, ucieka, nie dociekajc, jakie mam intencje. Wi¿cej szcz¿ïcia mam z brunetk kroczc w stron¿ Rakowieckiej. To Katarzyna KamiÚska, studentka psychologii. Wraca od koleČanki”29.
21 Zob. J. MaĞlanka (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Wrocáaw 1976. 22 K. Wolny-ZmorzyĔski, dz. cyt., s. 142.
23 Zob. J. B. Sykes (red.), The concise Oxford english dictionary of current English, Oxford 1976. 24 E. Owsiany, Uleczyü Īycie, [w:] A. Nieczyperowicz (red.), Abecadáo dziennikarza, PoznaĔ 1996, s. 24. 25 K. Wolny-ZmorzyĔski, dz. cyt., s. 134.
26 Zob. J. Wilczak, Lewoskrzydáowy, „Polityka” 2002, nr 2, s. 78-79. 27 Zob. K. Wolny-ZmorzyĔski, dz. cyt.
28 Zob. M. Mazur, Czy boisz siĊ nocą?, „Twój Styl” 2001, nr 3. 29 TamĪe, s. 28-31.
Feature to szkic, a wi¿c forma prostsza, niewymagajca od autora wywoÙywania nastroju, charakterystyki bohaterów
i ïrodowiska, przywizujca zaï uwag¿ do pokazania gÙównych zarysów zagadnienia. Oba gatunki traktuj o konkret-nym wydarzeniu zawierajcym w sobie element nowoïci i autentycznoïci (podobnie jak w noweli). Wyeksponowanie pojedynczego wydarzenia i wyeliminowanie wtków ubocznych sprzyja zwartej konstrukcji reportaČu i feature. W re-portaČu, jak zauwaČa StanisÙaw Bortnowski, sztuka odtwarzania rzeczywistoïci zmusza reportera do stosowania reguÙ bliskich literaturze: postaci w reportaČu ,,znikaj i wracaj, wszystko faluje, przecina si¿, jest troch¿ jak w Þ lmie, ale Þ kcja zostaÙa zastpiona przez rzeczywistoï°”30.
W feature obrazy s chronologicznie uporzdkowane, prezentowane zgodnie z przebiegiem akcji. Brak tutaj plastycz-nych opisów ubarwiajcych wypowiedĊ reportera. Lapidarnoï° i sprawozdawczoï° okreïleÚ sprawiaj, Če odbiorca jest pewny, iČ ukazywane fakty nie mog by° Þ kcyjne31.
Forma feature coraz ïmielej zaznacza swoj obecnoï° w prasie. WiČe si¿ to z czynnikami komercyjnymi: szybkoïci przekazu czy zajmowaniem przez feature miejsca na Ùamach pisma gwarantujcego dobrze pÙatn reklam¿, któr korzyst-niej jest zamieïci° niČ niewielkich rozmiarów tekst reportaČowy. Poetyka feature w ïwietle wspóÙczesnych konwencji nie pozwala na rozbudowan form¿. Czytelnicy oczekuj pobieČnych informacji i orientacji w tematyce. Nie chc wczuwa° si¿ w atmosfer¿ prezentowanych wydarzeÚ. Twórcy feature uciekaj od skomplikowanych konstrukcji (np. inwersji czaso-wej wydarzeÚ i retardacyjnego budowania akcji).
Obserwujemy, Če po przeÙomie 1989 r. forma polskich reportaČy pisanych zbliČyÙa si¿ znacznie do poetyki feature. Tak tendencj¿ w najnowszym pisarstwie reportaČowym próbuje uzasadni° Kazimierz Wolny-ZmorzyÚski: „Po 1989 roku zmieniÙa si¿ w Polsce spoÙeczna konwencja recepcji reportaČu. ZbliČyÙ si¿ on do feature, co jest uzasadnione zapotrzebo-waniami czytelników, których nie interesuje artystyczna forma przekazu peÙna retardacyjnych uj¿°, ale sensacja opowie-dziana w sposób sprawozdawczy i jak najprostszy, bez podtekstów, tzw. ››drugiego dna‹‹, którego czytelnik lat 1960–1980 doszukiwaÙ si¿ z zainteresowaniem. Dla niego tekst reportaČu byÙ tym bardziej wartoïciowy im wi¿cej niedopowiedzeÚ i symboli zawieraÙ32”.
ReportaČ i feature róČni si¿ od siebie. W reportaČu pogÙ¿biona analiza i nagromadzenie form opisowych oddziaÙywaj na odbiorc¿ i nadaj rzeczywistoïci przedstawionej charakter zmysÙowo uchwytny. W feature zaï najbardziej liczy si¿ temat; co opowiedzie°, aby zainteresowa° odbiorc¿, a nie jak przedstawi° dan histori¿. Oryginalny, zaskakujcy temat stanowi o sukcesie tej formy.
Obecnie wnikliwe przedstawienie spraw frapujcych bohaterów czy dokÙadne odzwierciedlenie atmosfery i kolorytu zdarzeÚ schodzi w pisarstwie reportaČowym na plan dalszy. Ciekawy, niecodzienny, a zarazem kontrowersyjny temat zaprezentowany bez dodatkowych „ozdobników” potraÞ wywrze° na czytelniku wi¿ksze wraČenie niČ tekst nasycony nadmiern iloïci partii opisowych, reß eksyjnych i ujawniajcych stosunek autora do prezentowanych kwestii.
Teksty ӎrÓdҝowe:
[1] Mazur M., Czy boisz si¿ noc?, „Twój Styl” 2001, nr 3
[2] StroÚska A., Dobrzy ludzie dookoÙa [w:] StroÚska A., GÙupi ïlub, Warszawa 1966
[3] StroÚska A., Niewolnicy z NiepoÙomic, Klatka, Wielka woda, Wieczór na kresach [w:] StroÚska A., Niewolnicy z NiepoÙomic, Kraków 1965 [4] StroÚska A., OrzeÙ czy marka, Dziecko z gwiazdy, Po prostu Cygan [w:] StroÚska A., Kup mi serce, Warszawa 1975
[5] StroÚska A., ycie, jakie jest [w:] StroÚska A., Prosz¿ nie podawa° nazwiska, Warszawa 1970 [6] Wilczak J., LewoskrzydÙowy, „Polityka” 2002, nr 2
Bibliografia:
[7] Bortnowski S., Warsztat dziennikarski, Warszawa 2000 [8] Maïlanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, WrocÙaw 1976
[9] Owsiany E., Uleczy° Čycie, [w:] A. Nieczyperowicz (red.), AbecadÙo dziennikarza, PoznaÚ 1996 [10] Sykes J. B. (red.), The concise Oxford english dictionary of current English, Oxford 1976 [11] Wiese von B., Novelle, StuĴ gart 1967
[12] Wolny-ZmorzyÚski K., ReportaČ a feature, [w:] Wolny-ZmorzyÚski K., ReportaČ – jak go napisa°?, Warszawa 2004
30 S. Bortnowski, Warsztat dziennikarski, Warszawa 2000, s. 173. 31 Zob. K. Wolny-ZmorzyĔski, dz. cyt.
