Zofia Sokół, Władysława Wójcik
VI Ogólnopolskie Prasoznawcze
Seminarium Naukowe "Dawna i
współczesna prasa młodzieżowa"
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 23/3, 129-132
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej X X II I 3 PL ISSN 0137-2998
V I OGÓLNOPOLSKIE PRASOZN AW CZE SEMINARIUM NAUKOWE „D A W N A I W SPÓŁCZESNA P R A SA M ŁOD ZIEŻOW A”
K olejne, szóste już seminarium poświęcone prasie m łodzieżowej przebiegało pod hasłem „Prasa podziemna m łodzieży polskiej 1939— 1945 w w alce o wyzw olenie narodowe i społeczne” . Zorganizowane staraniem Zarządu W ojew ódzkiego ZSM P i Zakładu Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, odbyło się w dniach 25—27 maja 1983 r. w Lublińcu koło Częstochowy. Seminaria te m ają już sw oją tradycję i utrwaloną form ułę program ow o-organizacyjną zm ieniającą się co roku, lecz głów nym tematem — rzec można, hasłem w yw oław czym — każdego kolejnego spotkania jest p r a s a m ł o d z i e ż o w a .
Celem tegorocznego seminarium było zaprezentowanie prasy konspiracyjnej wszystkich ugrupowań i organizacji m łodzieżowych, które zwalczały faszyzm, w a l czyły aktywnie z okupantem, a celem tej walki była nowa i demokratyczna Polska. Referatami w prow adzającym i do problem atyki seminarium b y ły dwa w ystą pienia ogólne: prof. dr. hab. Jana Kantyki pt. Sytuacja w polskim ruchu m łodzie
żowym w latach 1939— 1945, w którym podane zostały główne linie rozw ojow e
organizacji i ugrupowań m łodzieżowych tak licznie pow stających podczas okupa cji, oraz wystąpienie doc. dr. hab. Jerzego Jarowieckiego nt. K onspiracyjna prasa
m łodzieżowa w latach 1939— 1945, podające głów ne ośrodki wydawnicze, organi
zacje, typologię prasy, znaczące tytuły, ich ilość oraz analizę zawartości prasy centralnej, a także terenowej, która często dawała początek now ej organizacji, a była bardziej radykalna i bojow a od prasy wydaw anej w Warszawie.
Popołudniow e obrady dotyczyły spraw związanych z aktualnymi problem ami współczesnej prasy m łodzieżowej. Rozpoczął je m gr Andrzej Skowroński z Ośrodka Badań Prasoznawczych w K rakow ie wystąpieniem pt. Stan badań i niektóre uw a
runkowania odbioru m ediów wśród młodzieży w pierw szej połow ie 1982 roku.
Prelegent zw rócił uwagę na skuteczność oddziaływania mediów, zgodność odbioru ze stanem świadomości, stopień wiarygodności z intencją zamierzoną, poziom o d bioru itp., opierając się na własnych badaniach em pirycznych przeprowadzonych wśród m łodzieży krakow skiej. Następnie dr Zbigniew Bajka z Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakow ie przedstawił sw oje badania nt. Postawy m łodzieży
w okresie kryzysu społeczno-politycznego i gospodarczego i jego w pływ na za
interesowanie prasą i je j poczytnością.
Trzecie z tego cyklu było wystąpienie W iesława Sonczyka z W arszawy, który zaprezentował „Gazetę M łodych” — now y tytuł na m łodzieżowym rynku prasowym , ukazując jego ew olucję treściową, wzrost nakładu i zainteresowania czytelnicze w zależności od sytuacji społeczno-politycznej, a także zarysował k oncepcję rozw oju tego pisma. Tematykę zbliżoną do poprzednich prezentował referat opracowany przez zespół pracow ników Zakładu Dziennikarstwa US w Katowicach: mgr. Mariana Gie-
r u ię, mgr. Stanisława Michalczyka, mgr. Zbigniewa Oniszczuka nt. „In icjatyw y” ,
-130
S P R A W O Z D A N I Awego czasopisma regionalnego. Drugi dzień obrad rozpoczęto referatem prof. dr. hab.
B. Hillebrandta z W arszawy w ygłoszonym (w zastępstwie) przeę dr. J. Jarosińskiego, a poświęconym om ówieniu Podziem nej prasy Związku W alki M łodych — je j p oli
tycznych i szkoleniow ych funkcji. Funkcje ow e zostały sprecyzowane w oparciu
o analizę rodow odu ZW M, zawartości treściowej w edle problem atyki, warunków tworzenia i rozpowszechniania tej prasy. Z kolei doc. dr hab. Z. J. Hirsz z Białego stoku przedstawił tekst zatytułowany Oblicze polityczne prasy m łodzieżow ej pań
stwa podziemnego 1939-1945. Podkreślił złożoność problem ów politycznych i wielość
propozycji ich rozwiązań na łamach tej prasy, zwracając uwagę na duże w tym p o dobieństwo prasy m łodzieżowej i prasy w ydaw anej dla „dorosłego” społeczeństwa. Autor przedstawił kolejne nurty tematyczne konspiracyjnej prasy m łodzieżowej, od tych najbardziej eksploatow anych na łamach pism do najrzadziej występujących. W podsumowaniu referatu dał też ogólną ocenę programu, czy raczej program ów prasy m łodzieżowej lat okupacji hitlerowskiej.
Dr Zofia Sokół z Rzeszowa w referacie zatytułowanym „Sioiat M łodych” —
konspiracyjne pismo ruchu m łodzieżowego w latach 1939-1945 zaprezentowała próbę
ujęcia m onograficznego pisma, wychodząc od jego genezy, poprzez analizę zagadnień poruszanych na jego łamach, om ów ienie zespołu redakcyjnego, do określenia — w form ie wniosku końcowego — profilu gazetki. Podobne ujęcie, lecz innego tytułu — dał w swoim tekście red. Andrzej Zieliński z Warszawy, a zatytułował go: „M łoda
Dem okracja" 1941-1944. Autor podkreślił szczególnie zasługi pisma w propagowaniu
określonych treści.
M gr Bożena Pietrzyk z WSP w Krakow ie zaprezentowała temat: M łodzieżowa
prasa konspiracyjna lat 1939-1945 a problem literatury i kultury, uwzględniając
szczególnie fu n kcję kulturotwórczą pism, wyrażającą się m.in. w propagowaniu określonej tw órczości literackiej, krytyki literackiej, reform y ośw iaty itp.
Dr Janusz Jarosiński z K ielc analizę sw oją zatytułował Rola m łodzieżow ej prasy
konspiracyjnej w walce o w yzw olenie narodowe i społeczne na ziemi kieleckiej w latach ok u pacji hitlerowskiej. Całość dotyczyła politycznych i społecznych kierun
ków działania na czytelników prasy, np. harcerskiej, ludowej, związanej z Delegatu rą RP na Kraj, i ich stosunku do podstaw owych zagadnień polityczno-społecznych nurtujących wów czas młode pokolenie. Autor stwierdził, iż w analizowanej m łodzie żowej prasie konspiracyjnej istniały takie same różnice ideologiczne, jak w prasie podstaw ow ych ugrupowań politycznych.
W ystąpienia drugiego dnia obrad zakończyły dwa referaty. Były to: mgr. S y l westra Dzikiego z OBP K raków Przegląd badań nad czasopiśm iennictwem m łodzie
żow ym okresu okupacji hitlerowskiej na tle stanu badań nad prasą m łodzieżową
oraz dr. Joachima Glenska z Opola Zycie kulturalno-ośw iatowe m łodzieży w okresie
II w ojn y św iatow ej — zarys stanu badań.
Dyskusja dnia drugiego skupiła się zarówno w ok ół kontrow ersyjnych stanowisk badawczych, jak też w ok ół wspom nień byłych działaczy ruchu m łodzieżowego lat okupacji. Polem ikę w yw ołało użyte przez Z. J. Hirsza określenie „polskie państwo podziemne” , przeciw czemu wystąpił J. Jarowiecki, mówiąc, iż nazwa wym aga ściś lejszego określenia sytuacji polityczno-praw nej rządu londyńskiego, jak też uzyska nia odpowiedzi na pytanie, czy w ielość partii, stronnictw i ugrupowań politycznych w podziemiu polskim lat okupacji upoważnia do mówienia o jednym polskim pań stwie podziemnym. W kwestii tej wypow iadał się też prof. dr hab. Piotr D obrow ol ski, który stwierdził, iż m ając na względzie elem enty składające się na pojęcie „państw o” trzeba uznać, iż takowe w czasie okupacji nie istniało, ale z drugiej strony był to okres specyficzny, bo choć typowego państwa nie było, to jednak istniały ugrupowania polityczne, które zmierzały do jego utworzenia. Z. J. Hirsz argumentował, iż państwo polskie przestało istnieć jedynie w piśm iennictwie nie mieckim, zaś; rząd londyński działał w oparciu o akt prawny, jakim była K
onsty-tucja z 1935 r., gwarantująca tym samym ciągłość władzy państw ow ej; istniał też naród i choć administracja nie mogła pełnić wszystkich sw oich czynności, to je d nak zobowiązano ją do zachowania gotow ości w oparciu o określony porządek praw ny. Istniały też siły zbrojne.
Dyskutowano też o innych problem ach, jak np. czy prasa konspiracyjna była istotnie swego rodzaju powieleniem w ątków treściowych i stanowisk politycznych pism głównych ugrupowań w polskim podziemiu antyhitlerowskim (Z. J. Hirsz, J. Jarowiecki). Inni dyskutanci (np. S. W ieczorek i W. Strzelczyk) wspomnieniami swoimi poszerzali lub korygow ali wcześniejsze stwierdzenia.
Trzeci dzień obrad, w całości pośw ięcony problem atyce m łodzieżowej prasy konspiracyjnej, otw orzył referat dr. W iesława W ieczorka i mgr. Stanisława M ichal czyka pt. Konspiracyjna prasa harcerska ziemi rybnickiej, opisujący mało znane tytuły, jak „Z ry w ” w rejen cji katow ickiej (1940 r.), „Z e w W olności” i „Z ew ” w y dawane w Jastrzębiu przez Polską Tajną Organizację Powstańczą złożoną z byłych harcerzy.
Interesującym wystąpieniem był referat mgr Z ofii Gawryszewskiej z W rocła wia pt. Z dziejów śląskich czasopism okresu okupacji, w którym prelegentka zw ra cała uwagę również na mało znane i nigdzie nie opisane czasopisma młodzieżowe, takie jak „Z ry w ” , „S w it” , „K u w oln ości” (ukazujące się potem jako „Zorza W ol ności”), w ydaw ane na początku 1940 r. przez grupę m łodzieżową skupioną w P o l skim Klubie Filom atów. Organem Organizacji M łodej Polski była „B łyskaw ica” (zmieniona potem na „Społem ” , wreszcie na „Orzeł Biały”), wydaw ana przez grupę harcerską na terenie Bielska i Żyw ca, kolportow ana w powiatach rybnickim , pszczyńskim, bialskim, a nawet docierająca na Opolszczyznę.
Mniej związany z problem atyką seminarium b y ł referat w ygłoszony przez mgr Krystynę Kubicką z Lublina pt. Lubelska prasa m łodzieżowa i je j id eow o-spo-
łeczne funkcje w okresie okupacji, gdyż mimo interesującego tytułu dotyczył w za
sadzie prasy centralnej początków Polski Ludow ej, lat 1944— 1945, a problem atyka regionalna została w nim zaledwie nakreślona. Autorka nie ukazała rozw oju głów nego nurtu prasy konspiracyjnej w Lubelskiem i jego w pływ u na początkow y okres tworzenia się podstaw prasy m łodzieżowej, jak tego oczekiw ali słuchacze; nie było żadnej charakterystyki tytułów, w ydaw ców ani organizacji.
Następne wystąpienie — określone jako głos w dyskusji — mgr. Henryka Siwka (OBP Kraków), dotyczyło P roblem ów odbioru prasy a postaw młodzieży w obec niej, a oparte zostało na badaniach em pirycznych prowadzonych przez Ośrodek Badań Prasoznawczych w Krakow ie. Badania te, dotyczące czytelnictwa prasy w śród m ło dzieży po zmianach grudniowych 1981 r., podkreślały znaczenie je j oddziaływania i zasięgu, zwiększenie zainteresowania prasą i je j w pływ na świadomość, jak ró w nież czynniki pow odujące to zjawisko. W dyskusji nad w ygłoszonym i referatami brali udział nie tylko zainteresowani problem atyką seminarium, ale także działacze i uczestnicy ruchu oporu podczas okupacji, obecnie członkow ie ZBoW iD, ponadto działacze ruchu m łodzieżowego i organizacji młodzieżowych, wreszcie dziennikarze. Dyskutowano m.in. nad tym, w jaki sposób zasób doświadczeń nabyty podczas okupacji można wykorzystać obecnie, jakie form y pracy wykształtowane w tam tym czasie można zastosować teraz, czy można zauważyć linię rozw ojow ą między tamtymi a obecnym i czasami w prasie młodzieżowej, które form y należy i można kontynuować itp. W tej dziedzinie na uwagę zasługuje w ypow iedź dziennikarza W ojciecha Zym skiego z W rocławia, pracującego w redakcji „Sztandaru M łodych” , który podniósł temat różnicy pom iędzy prasą młodzieżową a prasą dla młodzieży; chodziło o kwestię, kto ma pracow ać w redakcjach pism młodzieżowych, gdy nie jest łatwą sprawą wciągnąć samą młodzież do współpracy z nimi. Nie rozwiązują też sprawy tak licznie zakładane ostatnio w prasie ogólnej rubryki i działy m ło dzieżowe.
132
S P R A W O Z D A N I AZ kolei glos zabrał doc. dr hab. J. Jarowiecki, który m ów ił o potrzebie w łą czenia się do badań nad konspiracyjną prasą młodzieżową Śląska i terenów zaanek tow anych. rzadziej reprezentowanych w dotychczasowych badaniach ukierunkow a nych przede wszystkim na teren Generalnego Gubernatorstwa, dobrze się więc stało, że na obecnej sesji temat ten został poruszony w dwóch referatach. K orzy stając z okazji, że mgr S. M ichalczyk zaprezentował zebranym egzemplarz pisma konspiracyjnego „Z ry w ” z 17 marca 1940 r. w postaci fotografii, J. Jarowiecki przestrzegł przed niebezpieczeństwem m istyfikacji i fałszerstwa i zalecił daleko idącą ostrożność przy udowadnianiu autentyczności znalezionych tytułów prasy. W ypadki fałszerstwa nie należą do rzadkości, jak to miało m iejsce w przypadku Włodzimierza Sawy-Borysław skiego, który opublikow ał szereg artykułów na te mat tajnej organizacji POST „Sw it” (i jej organów prasowych w liczbie k ilk u dziesięciu tytułów) nigdy nie istniejącej, co udow odniły szczegółowe badania historyków. M iędzy innymi rzekome czołow e pismo tej nie istniejącej organi zacji działającej na Podkarpaciu — „W alczący Kraj W olnego Ducha” było (w p o staci fotografii) bardzo podobne do prezentowanego „Z ry w u ” . J. Jarow iecki p oru szył też problem m ożliwości wykorzystania doświadczeń okresu okupacji w cza sach obecnych, m ów ił o roli i funkcji prasy konspiracyjnej w porównaniu z prasą współczesną, o je j oddziaływaniu na młodzież — wów czas i teraz.
Glos w dyskusji zabierali następnie kolejno: S. Dziki, Z. J. Hirsz i powtórnie J. Jarowiecki. Dyskusja toczyła się w ok ół gazetki „Z ry w ” , a zwłaszcza w ym ien io nej w niej ceny „40 groszy” : czy cena podana w pieniądzach obiegow ych w G e neralnej Guberni była maską, czy też jest to fakt fałszerstwa? Odpowiadając, współautor referatu W. W ieczorek zobowiązał się oddać egzemplarz „Z ry w u ” do ekspertyzy. Ponadto dyskutowano na temat odpłatności za prasę i wydaw nictw a konspiracyjne, rentowności i dochodow ości w ydaw nictw konspiracyjnych itp.
Podsumowania seminarium dokonał doc. dr hab. Jerzy M ikułow ski-Pom orski, zw racając uwagę na kilka aspektów i płaszczyzn, w jakich przebiegały obrady: historyczną, współczesną i przyszłościową oraz wielość problem atyk: m etodolo giczną, dokum entacyjną i socjologiczną. Na koniec zachęcił do podjęcia opracow a nia. pełnej bibliografii konspiracyjnej prasy m łodzieżowej.
Podziękował zebranym za udział w sesji, opracowanie referatów, komunikatów i głosów v/ dyskusji oraz zamknął obrady sekretarz Zarządu Głównego ZSMP dr K rzysztof Janik, który podkreślił znaczenie tych sem inariów dla badań histo rycznych nad ruchem m łodzieżowym w ogóle i dla badań prasoznawczych.
Przy podsumowaniu obrad na tegorocznym seminarium prasoznawczym nasuwa się refleksja, że sesja byłaby pełniejsza i bardziej interesująca, gdyby uczestniczyli w niej w szyscy zgłoszeni referenci. Niestety, kilka ciekaw ych referatów nie zostało zaprezentowanych, choć oczekiwano ich z dużym zainteresowaniem. W edług za pewnień organizatorów, prace te znajdą się w w ydaw nictw ie m ającym stanowić pokłosie sesji.
Na zakończenie organizatorzy „lublinieckich spotkań” zapowiedzieli temat na stępnej sesji, która odbędzie się za rok, w jubileuszową rocznicę czterdziestolecia Polski L udow ej; będzie on brzmiał: „Prasa m łodzieżowa w Polsce Ludow ej 1944— 1984 — jej rola i zadania w umacnianiu władzy ludow ej” .
Zofia Sokół Władysława Wójcik
