View of The Inability to Live: Hermann Burger’s Tractatus Logico-Suicidalis

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIV, zeszyt 5 – 2016 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2016.64.5-10. DOROTA SONICKA*. NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. A b s t r a k t. Artyku szkicuje poetyk Hermanna Burgera (1942-1989), jednego z najbardziej oryginalnych i kontrowersyjnych pisarzy szwajcarskich, koncentruje si jednak przede wszystkim na jego szeroko dyskutowanym utworze Tractatus logico-suicidalis (1988), którym pisarz zapowiedzia swoje samobójstwo, wywouj c wród krytyków powszechne oburzenie. Tractatus Burgera analizowany jest szczególnie w odniesieniu do eseju Jeana Améry’ego Podnie na siebie rk, ale uwzgl dniono tak e kontekst autobiograficzny tego — mimo wszystko — dog bnie egzystencjalnego utworu. Sowa kluczowe: niemieckoj zyczna literatura szwajcarska; Hermann Burger; samobójstwo; autobiografia.. Szwajcarski pisarz i germanista Hermann Burger (1942–1989), autor powieci Schilten (1976), Die Künstliche Mutter (1982) i Brenner (1989), zbiorów opowiada

(2) Bork (1970), Diabelli (1979) i Blankenburg (1986) oraz opowiadania Die Wasserfinsternis von Badgastein1 (1985), nagrodzonego w 1985 r, literack nagrod im. Ingeborg Bachmann, uchodzi za jednego z najbardziej oryginalnych i kontrowersyjnych autorów niemieckoj zycznych, który sw nadzwyczajn j zykow wirtuozeri , lingwistyczn ekstrawagancj i sztucznoci karkoomnych, ci gn cych si przez wiele stron konstrukcji zdaniowych z upodobaniem prowokowa swoich czytelników.. Dr hab. DOROTA SONICKA, prof. US – kierownik Zakadu Literatury i Kultury Krajów Niemieckoj zycznych Uniwersytetu Szczeci

(3) skiego, adres do korespondencji – email: dorota. sosnicka@usz.edu.pl 1 Jest to jedno z czterech opowiada

(4) Hermanna Burgera przeo onych na j zyk polski przez Jacka Burasa: Hermann Burger, „Za mienie wodospadu w Bagdastein”, w: ten e, Diabelli i inne pisma do dyrekcji, prze. Jacek Buras (Gda

(5) sk: sowo/obraz terytoria, 2006), 177–207. Jego pozostae utwory wci jeszcze czekaj na przekad..

(6) 162. DOROTA SONICKA. Mówi c o Burgerze jako wirtuozie j zyka, nale aoby mo e jednak u y bardziej adekwatnego okrelenia, a mianowicie: sztukmistrz j zyka, swoje nadzwyczajne kompetencje j zykowe zawdzi cza bowiem zarówno swemu wyksztaceniu germanistycznemu, jak i odpowiednim wiczeniom stylistycznym. Pod kierunkiem Emila Staigera napisa dysertacj o Paulu Celanie, a nast pnie habilitacj o wspóczesnej literaturze szwajcarskiej i by nie tylko wykadowc na ETH w Zurychu, ale tak e felietonist w kilku wa nych gazetach szwajcarskich oraz uznanym krytykiem literackim. Swój charakterystyczny styl wypracowa, przepisuj c cae fragmenty utworów innych pisarzy, m.in. Güntera Grassa, w których stworzone przez autorów schematy zda

(7) wypenia wasnymi sowami. Powstanie ka dego tekstu poprzedzao ponadto gruntowne przygotowanie merytoryczne, tzn. nie tylko pog bia sw wiedz z ró nych dziedzin, ale przyswaja sobie równie ich specyficzn terminologi , któr póniej z upodobaniem stosowa. St d w utworach Burgera tak wiele skomplikowanych terminów fachowych, sów obcego pochodzenia oraz neologizmów, najró niejszych zadziwiaj cych sformuowa

(8) , tworzonych jednak wedug okrelonych wzorców j zykowych. Ten sztucznie wytworzony j zyk Burgera by zatem przede wszystkim odzwierciedleniem — oczywicie w formie przesadnej i wr cz karykaturalnej — naszego wspóczesnego j zyka, a wi c by w rzeczywistoci pewn form jego krytyki. Stylistyka Burgera odzwierciedla równoczenie egzystencjalne dylematy autora i jego postaci, charakterystycznym za wyró nikiem poruszanej przeze

(9) problematyki jest niezmiennie fascynacja mierci , mier pozorna, zagini cie, czy te pojawiaj cy si coraz cz ciej motyw samobójstwa. Problematyka ta nadaje groteskowym bazenadom j zykowym Burgera rys tragiczny, poruszaj cy tym bardziej, gdy uwiadomimy sobie, e w wieku 47 lat zdecydowa si na mier z wasnej r ki. Zarówno ta samobójcza mier — zapowiedziana wczeniej przez pisarza w jego prowokacyjnym utworze Tractatus logico-suicidalis (1988) — jak i jego niezwykle wyrafinowana artystycznie, przeamuj ca ró ne tematy tabu twórczo literacka prowokuj wci na nowo pisarzy, krytyków literackich i literaturoznawców do analizy jego tekstów, ale tak e do wspomnie

(10) o tym wyj tkowym pisarzu i czowieku, które regularnie ukazuj si w rocznic jego mierci. Wspomnie nale y tu przede wszystkim tom esejów pod redakcj Markusa Bundi i Klausa Isele Salü, Hermann. In memoriam Hermann Burger (2009), w którym w 20 rocznic mierci wspominaj Burgera pisarze i krytycy literaccy, oraz tom pod redakcj Magnusa Wielanda i Simona Zumstega Hermann Burger — zur zwanzigsten Wiederkehr seines Todes-.

(11) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 163. tages (2010), w którym z kolei szereg uznanych germanistów analizuje twórczo Burgera w jej szczególnie charakterystycznych aspektach. W 2014 r., w 25 rocznic mierci pisarza, ukazay si natomiast pod redakcj Simona Zumstega jego „Dziea zebrane”2, obejmuj ce zarówno jego wszystkie utwory literackie, jak i prace publicystyczne oraz eseje. Ka dy z omiu tomów tej publikacji zawiera ponadto posowia autorstwa wybitnych pisarzy i literaturoznawców, którzy nie tylko komentuj utwory Burgera, ale formuuj tak e nierzadko swe osobiste wspomnienia zwi zane z pisarzem. Cao ko

(12) cz bardzo szczegóowe informacje na temat ycia i twórczoci Hermanna Burgera, zebrane i komentowane przez redaktora publikacji, Simona Zumstega, który równoczenie jest autorem niezwykle ciekawej i przekonuj co argumentuj cej dysertacji ‹poeta contra doctus›. Die perverse Poetologie des Schriftstellers Hermann Burger 3. Podkrelaj c kluczowe znaczenie wyksztacenia germanistycznego dla twórczoci Burgera, stworzy Zumsteg w swej rozprawie wyj tkowo trafny, caociowy obraz poetyki szwajcarskiego pisarza, stawiaj c przy tym kluczow tez , e Burger swoimi tekstami wiadomie prowokowa tradycj literack . W takim kontekcie — co zostanie jeszcze wykazane — nale y traktowa tak e jego utwór Tractatus logico-suicidalis, któremu powi cona jest niniejsza publikacja. Hermann Burger, zaliczany we wspóczesnej literaturze szwajcarskiej do tzw. artystów j zyka4, ju jako dziecko wykazywa liczne talenty, nie tylko literackie, ale tak e malarskie i muzyczne, gra póniej m.in. w zespole jazzowym na trzech instrumentach. By wr cz zafascynowany jazzem, a jego rytm i struktury naladowa wielokrotnie w swych tekstach literackich. Równie zafascynowany by sztuk iluzjonistów, któr sam z zapaem uprawia i do której przyrówna mo na w pewnym sensie jego pisarstwo, b d ce niemal cyrkowym popisem j zykowej erudycji oraz balansowaniem mi dzy rygorystycznie drobiazgowymi opisami i karkoomnymi metaforami. Nic dziwnego zatem, e jedno ze swych mistrzowskich opowiada

(13) Prestidigitator, Diabelli (1979) okreli w podtytule jako Wolt poegnaln dla. 2. Hermann Burger, Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg (München: Nagel & Kimche, 2014). 3 Simon Zumsteg, ‹poeta contra doctus›. Die perverse Poetologie des Schriftstellers Hermann Burger (Zürich: Edition Voldemeer, 2011). 4 Por. Dorota Sonicka, Den Rhythmus der Zeit einfangen. Erzählexperimente in der Deutschschweizer Gegenwartsliteratur unter besonderer Berücksichtigung der Werke von Otto F. Walter, Gerold Späth und Zsuzsanna Gahse (Würzburg: Königshausen & Neumann 2008), 98– 102 i 119–125..

(14) 164. DOROTA SONICKA. barona Harry’ego Kesselringa5, utwór ten bowiem rzeczywicie mo na okreli jako wr cz cyrkow wolt stylistyczn . Aby napisa to opowiadanie i pozna histori sztuki iluzji oraz najznamienitsze triki synnych iluzjonistów, musia zo y ‘tajemn przysi g ’, zgodnie z któr nie wolno mu byo nikomu zdradzi adnej z tajemnic iluzji6. Musia zatem znale taki sposób pisania, by mo liwie przekonywaj co ukaza niejako od wewn trz rzemioso prestidigitatora i równoczenie zatai jego tajemnice, co w pewnym sensie stanowio odwrotno synnego sformuowania Ludwiga Wittgensteina: „O czym nie mo na mówi , o tym trzeba milcze ” 7. W efekcie powstao jedno z mistrzowskich opowiada

(15) Burgera, w którym tym sztucznym j zykiem zwodzi czytelników niczym prestidigitator, mami cy widzów kuglarskimi sztuczkami. Jednak e — jak pokazuje opowiadanie — im wspanialszy wyst p, tym wi ksza samotno artysty. Dlatego w swych tekstach Burger ukazuje wci na nowo outsiderów, do których sam si zalicza, ró nych tragikomicznych dziwaków i m czenników wasnych uroje

(16) i obsesji, nierozumianych przez innych, cho rozpaczliwie poszukuj cych zrozumienia, którzy w swych listach, podaniach, sprawozdaniach czy te testamentach pisz o swych yciowych pora kach, jednak e — wskutek tego, e zawsze zwracaj si do jakich wy szych anonimowych instancji — z góry uniemo liwiaj jakiekolwiek porozumienie. W ten sposób w swych utworach stworzy Burger skrajnie pesymistyczny obraz niekonwencjonalnie uksztatowanej jednostki w naszym znormalizowanym wiecie, przy czym — jak ju wspomniano — obraz ten wynika w du ej mierze z jego wasnych prze y , szczególnie w dzieci

(17) stwie, które niejednokrotnie stawao si tematem jego utworów. Jako nadzwyczaj wra liwe dziecko, Hermann Burger czu si odtr cony przez sw surow i nieokazuj c uczu matk , która poddawaa go szczególnemu rygoryzmowi moralnemu i ró nym karom fizycznym i psychicznym. Powouj c si na prace szwajcarskiej psycholog Alice Miller, w odniesieniu do dzieci

(18) stwa Burgera jego biografowie8 u ywaj wr cz poj cia 5 Hermann Burger, „Prestidigitator, Diabelli”, w: ten e, Diabelli i inne pisma do dyrekcji, prze. Jacek Buras (Gda

(19) sk: sowo/obraz terytoria, 2006), 41–141. 6 Por. Hermann Burger, „Die allmähliche Verfertigung der Idee beim Schreiben. Frankfurter Poetik-Vorlesung“, w: ten e, Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8 (München: Nagel & Kimche, 2014), 109–111. 7 Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, prze. i wst pem opatrzy Bogusaw Wolniewicz (Warszawa: PWN, 1997), 83. 8 Wielu literaturoznawców i pisarzy podj o prób analizy dzieci

(20) stwa i ycia Hermanna Burgera, najwa niejsze prace biograficzne to m. in. ksi ki Moniki Großpietsch Zwischen Arena.

(21) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 165. tzw. „czarnej pedagogiki”, polegaj cej na irracjonalnie-autorytarnym procesie wychowawczym, który wyra a si m.in. w emocjonalnym zakamaniu, w wykorzystywaniu wadzy rodzicielskiej, w bezsensownym karaniu za czynnoci, których dziecko nie odbiera jako negatywne, i szczególnie w stosowaniu kar, polegaj cych na braku okazywania dziecku zainteresowania, mioci, czuoci i akceptacji. U Burgera doprowadzio to do ró nych chorób psychosomatycznych oraz psychozy maniakalnodepresyjnej, w której po fazach euforii, przejawiaj cej si m.in. nadmiernym wydawaniem pieni dzy oraz nadzwyczajn produktywnoci literack , nast poway ka dorazowo coraz ci sze stany depresyjne. To z kolei doprowadzio do uzale nienia od leków oraz koniecznoci poddania si psychoterapii, która jednak nie przynosia oczekiwanych rezultatów. Tragiczne konsekwencje swych traumatycznych prze y w dzieci

(22) stwie autor opisa szczególnie dosadnie w opowiadaniu Diabelli, Prestidigitator, w którym tytuowa posta — wyjaniaj c przyczyny swego „kuglarskiego kryzysu” i „wirtuozerskiego doka”9 — skar y si na niezwykle bolesny deficyt matczynej mioci, gdy zamiast kochaj c matk los obdarzy go „maco[ch ], zatrudnion[ ] wszak po to, eby mnie wychowa , a nie eby kocha ” 10. Temu bolesnemu deficytowi matki powi ci Burger równie sw synn powie Die Künstliche Mutter [Sztuczna matka], która wród krytyków literackich wywoaa niema konsternacj . W tym ‘obrazoburczym pandemonium seksu i mierci’ — jak nierzadko okrelano t powie –, b d cym równoczenie satyr na stosunki akademickie i niekompetencj lekarzy, dominuj cym tematem jest wanie kompleks matki wyst puj cy u bohatera powieci, germanisty i glacjologa Wolframa Schöllköpfa. Szczególnie w tej powieci widoczne staje si , e Burger traktowa swe pisarstwo nie tylko jako form terapii, lecz wr cz jako najwa niejsz form swojej egzystencji. Zarówno poprzez swe utwory, jak i za porednictwem prasy próbowa wielokrotnie zwróci uwag opinii publicznej na sw wasn zagro on egzystencj . Gdy wi c w 1988 roku jego ona wniosa pozew o rozwód i gdy wkrótce potem rozsta si ze swym dotychczasowym wieloletnim wydawnictwem Fischera, przechodz c do Suhrund Totenacker (1994) i szwajcarskiej pisarki Claudii Storz Burgers Kindheiten. Eine Annäherung an Hermann Burger (1996) oraz analizy Christiana Schöna Hermann Burger: Schreiben als Therapie (1997) i Tobiasa Warnecke Literarische Gestaltung affektiver Störungen im Werk von Hermann Burger (2007). Na uwag zasuguje tak e esej Petera André Blocha Hermann Burger: Familie und/oder Künstlertum (2010). 9 Burger, „Prestidigitator, Diabelli”, 42. 10 Tam e, 72..

(23) 166. DOROTA SONICKA. kampa, zadba o odpowiednie nagonienie tych zdarze

(24) , zatrudniaj c nawet specjalist do spraw reklamy. Dlatego te wszelkie jego wysiki traktowane byy przez krytyk literack jako nadzwyczaj niesmaczne chwyty reklamowe. Szczególny niesmak i wiele gosów krytycznych wywoaa jednak publikacja utworu Tractatus logico-suicidalis, nosz cego podtytu O samobójstwie. Wi kszo krytyków potraktowaa go jako oburzaj cy szanta. moralny autora, zapowiadaj cego wszem i wobec swe samobójstwo. Utwór ten zawiera na pocz tku do zaskakuj c i groteskow opowie o tym, jak grupa mieszka

(25) ców pewnej górskiej miejscowoci, do której cz sto przyje d aj mieszczuchy, by w gecie samobójczym rzuci si w przepa , poszukuje kolejnego turysty, który po niezwykle obfitej i wyszukanej kolacji nie wróci na noc do pokoju hotelowego. Wszystko wskazuje na samobójstwo, tym bardziej e w jego pokoju znaleziono r kopis zatytuowany Tractatus logico-suicidalis, prezentuj cy samobójcze myli jego autora. Oprócz Traktatu w pokoju znajduj si tak e inne manuskrypty, m.in. powieci Schilten i Die Künstliche Mutter czy te opowiada

(26) Blankenburg i Diabelli, przy czym w tym ostatnim — o zgrozo! — autor opisa sztuczk iluzjonisty, inscenizuj cego przed publicznoci wasne samobójstwo. „Sztab kryzysowy”11, poszukuj cy potencjalnego samobójcy, dociera ponadto do informacji uzasadniaj cych jego czyn: opucili go „ ona i dziecko” (s. 162), utraci posad redaktora kulturalnego w „Aargauer Tagblatt”, od lat cierpi na depresj endogenn , na impotencj , a tak e z powodu rozpadu przyjani. W tej wst pnej cz ci Traktatu wszystko wskazuje wi c na to, e owym potencjalnym samobójc jest sam Hermann Burger, który publicznie podaje przyczyny swej decyzji. Rankiem grupa poszukiwawcza odnajduje jednak niedoszego samobójc w restauracji przy niadaniu, gdzie okazuje si , e sp dzi upojn noc w pokoju kelnerki. Zostaje starannie wylegitymowany wanie jako pisarz Hermann Burger wraz z podaniem wszelkich danych z jego paszportu. Odnaleziony pisarz ko

(27) czy tymczasem pisa wst p do swego najnowszego tekstu zatytuowanego „Biae pieko” (s. 166), w którym — podaj c si za adepta najwy szej sztuki magii, pracuj cego pod artystycznym pseudonimem „Amandus Conte Castello Ferrari” (s. 166) — wyznaje, e po przejciu czerwonego, czarnego i biaego pieka spisa poni ej swe spostrze enia, ujawniaj c tajniki swej wasnej egzystencji. 11. Hermann Burger, „Tractatus logico-suicidalis”, w: ten e, Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8 (München: Nagel & Kimche, 2014), 159. Przy kolejnych cytatach z tego utworu podaj w nawiasie w przypadku wst pu numer strony, natomiast przy sentencjach ich kolejny numer; wszystkie przekady cytatów pochodz ode mnie — D.S..

(28) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 167. Tym, co nast puje poni ej, jest zbiór — jak formuuje to we wst pie sam autor — „1046 mortologizmów” (s. 162), a wi c ró nych sentencji i aforyzmów na temat mierci, samobójstwa, choroby i depresji, dla których punktem wyjcia staje si zdanie: „Gegeben ist der Tod, bitte finden Sie die Lebensursache heraus” — „Faktem jest mier , prosz znale przyczyn. ycia”. Ju na pierwszy rzut oka Traktat jawi si jako parodia synnego dziea Ludwiga Wittgensteina, co podkrela nie tylko tytu, ale tak e struktura utworu oraz jego zamierzenie ukonstytuowania nowej dziedziny nauki nazwanej „totologi ” (nr 4). Wychodz c od tezy Wittgensteina: „wiat jest wszystkim, co jest faktem” 12, autor Traktatu logico-suicidalis stwierdza totologicznie: „mier jest wszystkim, co jest mierci ” (nr 76). Równoczenie w przekornym nawi zaniu do ostatniego zdania traktatu Wittgensteina: „O czym nie mo na mówi , o tym trzeba milcze ” 13 podejmuje prób wykroczenia poza granice tego, co wyra alne, tzn. prób wykroczenia poza granic dowiadczenia mierci. Traktat Burgera nie jest jednak dzieem filozoficznym, lecz raczej swoist podró poprzez literackie, filozoficzne i naukowe rozwa ania na temat mierci i samobójstwa, tak e na temat funkcji literatury, jest bowiem przede wszystkim zbiorem mniej lub bardziej widocznych cytatów, aluzji i nawi za

(29) intertekstualnych do prac caego szeregu mylicieli, filozofów i pisarzy, którzy pisali o mierci i samobójstwie i z których wielu samobójstwo popenio lub zmaro w modym wieku. Obok Wittgensteina znajdujemy tu wi c odniesienia do Platona, Epikura, Kanta, Feuerbacha, Schopenhauera, Nietzschego, Kierkegaarda, Freuda, Sartre’a czy Alberta Camus, ale tak e do Goethego, Schillera, Novalisa, Büchnera, Heinego, Trakla, Benna, Thomasa Bernharda, Ingeborg Bachmann, Adolfa Muschga czy te Fritza Zorna i jego synnej powieci o umieraniu Mars. Autor Traktatu nawi zuje ponadto wielokrotnie do znanych iluzjonistów, szczególnie do ‘Wielkiego Houdiniego’, opisuj c ich ró ne sztuczki i ich mier . Istotn rol odgrywaj równie odniesienia do mierci Franza Kafki, któr autor interpretuje jako swoist form samobójstwa, oraz do rozwa a

(30) Emila Ciorana, pisz cego po francusku rumu

(31) skiego filozofa i eseisty, którego przesi kni te pesymizmem pisma i aforyzmy ukazuj bezsens istnienia i balansowanie na kraw dzi mi dzy yciem i samobójstwem. Najwa niejszym odniesieniem intertekstualnym, wr cz foli do Traktatu Burgera, jest jednak niew tpliwie synny 12 13. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, 5. Tam e, 83..

(32) 168. DOROTA SONICKA. i szeroko dyskutowany esej Jeana Améry’ego Podnie na siebie rk (1976), z którego zreszt pochodzi doskonaa wi kszo odniesie

(33) intertekstualnych wykorzystywanych przez szwajcarskiego pisarza.14 W eseju tym, w przejmuj cych rozwa aniach o zbli aniu si do kresu. ycia, Améry stara si przywróci godno decyduj cym si na jego zako

(34) czenie. W odpowiedzi na odwieczne pytanie: czy warto y ? przeprowadza dyskurs peen nami tnoci, a zarazem dyskrecji i poszanowania wolnoci osobistej. Posuguj c si ró nymi kategoriami filozoficznymi, przekada je na j zyk eseju, uatwiaj c w ten sposób czytelnikowi pod anie za swym wywodem i pozwalaj c zrozumie sw nieatw przecie , bo trudn do zaakceptowania, myl. Opisuje samobójstwo jako ten moment ycia, w którym czowiek najsilniej dowiadcza swej miertelnoci. Przy tym nie chodzi tu o abstrakcyjne poj cie mierci, o wiedz , e kiedy wszyscy musimy umrze , lecz o mier konkretn , o dowiadczenie graniczne, czyli waciwie ju nie-dowiadczanie. Najwa niejszym zamierzeniem eseju Améry’ego jest idea tolerancji, próba poredniczenia mi dzy prze yciem subiektywnym i ogl dem intersubiektywnym. Améry nie opisuje zatem samobójców z ich wasnej perspektywy ani te z pozycji obiektywnego obserwatora, lecz stara si niejako zaj pozycj porodku, uatwiaj c zrozumienie obydwu punktów widzenia. Jego wywód sformuowany jest w sposób jasny, przyst pny i precyzyjny, jest równoczenie bardzo poetycki, peen przenoni, umo liwiaj cych czytelnikowi lepsze wczucie si w psychik , w egzystencjalne dylematy i cierpienia samobójców. W efekcie esej Améry’ego jest niezwykym filozoficznym traktatem o czowieku znajduj cym si na granicy ycia i mierci, o historii jego wyobcowania, o jego nienawici, któr wzbudza w nim coraz bardziej obce mu spoecze

(35) stwo. I jest przede wszystkim apelem o prawo do wolnoci osobistej, przekraczaj cej 14. Szczegóowego porównania utworu Burgera z esejem Jeana Améry’ego dokona Markus Kleinert w swej rozprawie Suiziddiskurs bei Jean Améry und Hermann Burger: Zu Jean Amérys „Hand an sich legen“ und Hermann Burgers „Tractatus logico-suicidalis“ (Stuttgart: Ibidem, 2000). Wskazuj c na znaczenie fikcjonalnego wst pu do utworu Burgera, który w pierwotnym manuskrypcie nosi jeszcze tytu „Fahndungsnacht in Göschenen” (tam e, 60; ‘Nocna akcja poszukiwawcza w Göschenen’), podkrela Kleinert cakowicie odmienne zamierzenia obydwu autorów: podczas gdy Améry poszukiwa u czytelnika zrozumienia swych racji, Burger stworzy tekst, który z zao enia uniemo liwia jak kolwiek komunikacj (por. tam e, 102). Koncentruj c si na tej — jak najbardziej susznej — tezie oraz na porównaniu ‘mortologizmów’ Burgera z tezami eseju Améry’ego, Kleinert nie uwzgl dni jednak w wystarczaj cym stopniu wyj tkowoci sytuacji narracyjnej w utworze Burgera oraz przede wszystkim szczególnego zwi zku Traktatu z wczeniejszym opowiadaniem pisarza Prestidigitator, Diabelli..

(36) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 169. wszelkie granice — o prawo do wolnoci decydowania o wasnej mierci. Améry stanowczo dystansuje si od negatywnego poj cia, jakim jest samobójstwo (Selbstmord), opowiadaj c si za u ywaniem okrele

(37) takich, jak ‘wolna mier ’ (Freitod) czy te ‘mier z wasnej r ki’ (Hand an sich legen). Dystansuje si równoczenie od stanowiska psychologów, psychiatrów, socjologów i duchownych, traktuj cych samobójstwo jako chorob , jako akt wymierzony przeciwko spoecze

(38) stwu. Tym samym dystansuje si od suicydologii, która koncentruje si jedynie na przyczynach samobójstwa i próbach leczenia tzw. zespou presuicydalnego15, nie potrafi c uj mierci w kategoriach obrony wasnej suwerennoci jednostki. Jak wykazuje Améry, wszystkie te dziedziny nauki postrzegaj samobójstwo z perspektywy logiki ycia, tymczasem — jak stwierdza — istnieje tak e logika mierci, podobnie jak istniej pop d do ycia i pop d do mierci. Dlatego te. Améry podkrela, e osoba wybieraj ca mier z wasnej r ki nie jest zabójc i wcale nie musi by osob szalon lub chor — z myli samobójczych nie mo na nikogo uleczy jak np. z odry. Samobójca jest po prostu czowiekiem wolnym, decyduj cym o sobie bez ogranicze

(39) . Jest osob odczuwaj c przesyt ycia, wr cz wstr t do ycia i dlatego wanie pragnie z niego zrezygnowa , a rezygnacja ta i decyzja o wasnej mierci jest najwa niejszym przywilejem czowiecze

(40) stwa. W swym Traktacie Burger penymi garciami czerpie z eseju Améry’ego, który okrela jako prac na wskro totologiczn . Nie troszczy si jednak specjalnie o jego faktyczny wydwi k i cz sto z premedytacj zmienia znaczenie jego wywodu, prezentuj c w sposób nader apodyktyczny i zupenie przeciwstawny do wywa onego dyskursu Améry’ego stanowisko cakowicie subiektywne. Istotn wskazówk odnonie do tego, e Burger w pewnym sensie przeciwstawia swój Traktat esejowi Améry’ego, jest podtytu jego utworu „O samobójstwie”, gdy tymczasem Améry ju w podtytule swego eseju pisze o „wolnej mierci”. Mimo to Burger wykorzystuje ró ne refleksje, sformuowania i metafory Améry’ego, lecz nie po to, by je dyskutowa , by je potwierdza lub negowa , lecz przede wszystkim, by uwietni swój wasny wywód, co zreszt wród krytyków literackich wywoao zdecydowane protesty. Sformuowania Améry’ego staj si tak e nierzadko katalizatorem dalszych przemyle

(41) twórcy Traktatu, ró nych wariacji na dany temat, lub te s czone z cytatami z innych tekstów, przez co po15. Termin wprowadzony przez austriackiego psychologa Erwina Ringela, autorytet w suicydologii i twórc licznych prac na temat samobójstwa..

(42) 170. DOROTA SONICKA. wstaj nowe mo liwoci ich interpretacji, cz sto zupenie sprzeczne z intencjami ich autorów. Wskutek tego w Traktacie Burgera nie dochodzi do dialogu ani mi dzy jego utworem i esejem Améry’ego, ani te mi dzy poszczególnymi przytaczanymi przeze

(43) tekstami. Wskutek tego czytelnik czu si mo e zawiedziony w swych oczekiwaniach, zachowuj c dystans i wykazuj c sceptycyzm wobec prezentowanych treci. Tractatus logico-suicidalis Hermanna Burgera jest utworem sprzecznym wewn trznie, z rozmysem prowokuj cym do ró nych interpretacji. Zamierzeniem autora byo niew tpliwie zatarcie granic mi dzy fikcj a rzeczywistoci , mi dzy tekstem literackim, filozoficznym i pseudonaukowym, co podkrelaj np. takie elementy, jak formuowanie definicji, podawanie róde cytowa

(44) czy te u ycie formy pluralis maiestatis. Pozorna jednak dyskursywno Traktatu negowana jest równoczenie poprzez nie zawsze logiczne po czenia poszczególnych sentencji, poprzez ich wzajemne wykluczanie si oraz nierzadko makabryczny humor, z jakim potraktowano dyskutowan problematyk . Ta wr cz groteskowa prezentacja uniemo liwia w efekcie identyfikacj czytelnika z pierwszoosobowym narratorem, nie pozwala mu na podj cie dyskusji z tekstem i na wasne refleksje. Autor Traktatu przyjmuje tu niejako pozycj apodyktycznego nauczyciela, który nie dopuszcza gosu sprzeciwu i z góry udziela odpowiedzi na postawione pytania. Usiuje nieustannie wywoywa u czytelnika sprzeczne reakcje: prowokowa refleksje, apelowa o wspóczucie16 i równoczenie wywoywa oburzenie szczególnie prowokuj cymi wypowiedziami. W efekcie czyni niemo liw jak kolwiek komunikacj mi dzy czytelnikiem i tekstem, przez co apelatywna funkcja tekstu nie mo e by zrealizowana. Brak identyfikacji czytelnika ze stwierdzeniami narratora Traktatu wynika ponadto w du ej mierze ze wspomnianego ju zatarcia granic mi dzy fikcj literack a rzeczywistoci , w czym szczególna rola przypada wst pnej cz ci utworu, ukazuj cej poszukiwania zaginionego pisarza przez grup mieszka

(45) ców. W oczywisty sposób chodzi tu o fikcj literack , a pojawienie si w niej postaci o nazwisku Hermann Burger i przypisanie jej cech rzeczywistego autora tekstu prowadzi do fikcjonalizacji autora i równoczenie odfikcjonalizowania prezentowanej postaci. Niezwykle wa ne w tej cz ci Traktatu s równie prezentowane tu dyskusje i komentarze czonków grupy 16. Por. np. nast puj ce sentencje: „519 Jeszcze w swym ‘échec ultime’, przy totalnym upadku czowiek odczuwa potrzeb bycia zrozumianym. Rozczulaj ce. Upadku nie mo na zrozumie , mo na tylko ze zgroz si odwróci . 520 A mimo to niniejszy Tractatus zabiega o absolutnie ostatnie zrozumienie”..

(46) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 171. poszukiwawczej, którzy w przeciwie

(47) stwie do czytelnika rzeczywistego znaj ju tekst zatytuowany Tractatus logico-suicidalis. Dyskusje te ukazuj mianowicie ró ne mo liwoci recepcji utworu, który czytelnik dopiero b dzie czyta , a wi c sugeruj mu ju z góry okrelon konkretyzacj . Tak e ten zabieg autora uniemo liwia zatem podj cie dyskusji z prezentowanymi ‘mortologizmami’, poniewa czytelnik ju z góry wie, jakie s mo liwoci interpretacji tekstu, jak te , e autorem owych ‘mortologizmów’ jest w rzeczywistoci fikcyjna posta pisarza opisanego we wst pie. W ten sposób powstaje efekt dystansu, porównywalny do efektu, jaki np. w Wilku stepowym stworzy Hermann Hesse, umieszczaj c przed zapiskami Harry’ego Hallera cz prezentowan jako sowo wst pne od wydawcy. Nadzwyczaj rozbudowana intertekstualno Traktatu sugeruje zatem, e tekst ten jest w istocie swoist kontynuacj pewnej tradycji literackiej, a nie opisem wasnych zmaga

(48) autora z myl o samobójstwie. W zasadniczej cz ci Traktatu mamy do czynienia z ponad tysi cem „totologizmów, mortologizmów lub suicydalizmów” (nr 768), su cych nie tyle dyskusji na temat mierci i samobójstwa, ile ukonstytuowaniu dziedziny nazwanej „totologi ”. Autor Traktatu tworzy j w nawi zaniu do suicydologii, która jednak jako nauka o samobójstwach koncentruje si wedug niego jedynie na odtwarzaniu przyczynowo-skutkowego a

(49) cucha zdarze

(50) prowadz cych do samobójstwa, oraz w nawi zaniu do tanatologii, któr okrela jako pozorn nauk o mierci. Fenomen mierci bowiem wyjania wedug niego dopiero totologia, b d ca „nauk i filozofi o totalnej hegemonii mierci nad yciem” (nr 4). W wyranym nawi zaniu do eseju Jeana Améry’ego, przejmuj c i rozwijaj c jego terminologi , ale tak e w nawi zaniu do Jacques’a Derridy i jego terminologicznych zabaw j zykowych autor Traktatu wyró nia ró ne typy samobójców (por. nr 89), tzn. planuj cego samobójstwo (Suizidär), podejmuj cego nieudan prób samobójcz (Suizident), rzeczywistego samobójc , którego targni cie si na ycie ko

(51) czy si sukcesem (Suizidant) oraz samobójc totologicznego (totologischer Suizidant, Suizidalist), który uzasadnia swój czyn w sposób naukowy. Do tego dochodzi wreszcie typ tzw. samobójcy-dziea (Opus-Suizidant), a wi c twórcy popeniaj cego samobójstwo lub umieraj cego w modym wieku, przez co dzieo jego nabiera odpowiedniej rangi, a on sam na wieki pozostaje w pami ci potomnych. Wedug autora Traktatu takimi „samobójcami-dziea” byli m.in. Kafka, Schiller, Büchner, Kleist i Trakl, ale b dzie nim tak e on sam. W kuglarskim pokazie gry j zykowej, ongluj cej poj ciami suicydologii, tanatologii, ontologii, onkologii i totologii, autor dochodzi wreszcie do.

(52) 172. DOROTA SONICKA. poj cia tautologii, stwierdzaj c m.in., e depresja jest „egzystencjalnym pleonazmem”, poniewa w sposób addytywny skazuje osoby o skonnociach samobójczych „na ponown chorob mierteln ” (nr 62). W rzeczywistoci jednak tautologizm jest w Traktacie dominuj c figur stylistyczn , mimo bowiem wielu prób zdefiniowania i dokadnego opisania ró nych zjawisk, stanów i sytuacji we wci pojawiaj cych si w tekcie Burgera tautologiach dochodzi do tak absurdalnej sytuacji, e tekst ten ju waciwie nie odnosi si do rzeczywistoci, nie przekazuje adnych treci, lecz pozostaje zamkni t w sobie rzeczywistoci czysto j zykow , której poszczególne znaki nie wskazuj ju poza siebie, lecz jedynie na siebie same. Wskutek tego okazuje si wi c, e tematem Traktatu nie s mier i samobójstwo, lecz waciwie staje si on tematem dla siebie samego, podobnie zreszt jak ró ne mo liwe sposoby jego odczytania. W Traktacie pojawiaj si cz sto metafory mierci, pochodz ce równie. z j zyka potocznego — typu ‘zasn na wieki’ czy ‘spoczywaj w pokoju’, blunierczo pisze autor o „Trójcy samobójstwa: umieranie, zabijanie, bycie zabitym” (nr 167), czego odpowiednikiem ma by totologiczna formua: „Umieram si ” („Ich sterbe mich”, nr 166). Znaczenie decyduj ce wród metafor mierci jako dowiadczenia granicznego zyskuje choroba, szczególnie depresja, która ze wzgl du na brak mo liwoci komunikacji z innymi czona jest przez Burgera nierozerwalnie z samobójstwem. Wedug niego z takiego wyobcowania egzystencjalnego prowadz tylko trzy drogi ku przekroczeniu wszelkich otaczaj cych cierpi cego granic, a mianowicie terapia poprzez sztuk , poprzez magi lub samobójstwo, przy czym za ka dym razem niezwykle wa ny jest styl, w jakim si tego dokonuje, albowiem „im bardziej ryzykownie i w sposób wyrafinowany z ni gramy, tym bardziej apokaliptyczna wydaje si mier ” (nr 801). W efekcie w Traktacie samobójca ukazany jest jako twórca, magik i artysta, wykonuj cy salto mortale bez zabezpieczenia (por. nr 133), samobójstwo za jako jego najwspanialszy, bo jednorazowy wyst p, jako artefakt, najdoskonalsze dzieo sztuki: „373 Gdy zatem prawdziwy artysta popenia samobójstwo, zrozumia, e mier jako trywialna obraza ycia, szczególnie egzystencji artefaktycznej, zaczyna go nudzi ”; „634 Naszym zadaniem jest koniecznie: stylistycznie podoa naszemu odejciu”. Lecz jako artefakt jest samobójstwo równoczenie — podobnie jak dzieo artysty czy wyst p iluzjonisty — prób zwrócenia uwagi na siebie samego, wywoania wielkiego poruszenia wród innych: „844 Jak Narcyz w swym odbiciu, tak samobójca zakochany jest w swym pogrzebie. Gdy uczestniczy w ostatniej posudze innym, niechybnie napywaj mu zy.

(53) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 173. do oczu: jako przedsmak tego, e jeden wystrza z pistoletu umo liwi mu wywoanie tak wielkiego alarmu wród blinich”. Tkwi jednak za tym niezwykle g boki ból egzystencjalny, t sknota za sob samym, za sw wasn to samoci , o czym wiadcz chocia by cz ste wzmianki o Williamie E. Robinsonie, jak np.: „714 Tak mo e dziaa tylko prawdziwy artysta: gala po egnalna, gala mierci. Czapki z gów przed Chung Ling Soo!” Chung Ling Soo (1861–1918), o którym pisa Burger ju w swym opowiadaniu Diabelli, Prestidigitator, by ameryka

(54) skim iluzjonist , który w rzeczywistoci nazywa si William Ellsworth Robinson. Na scenie stworzy tak przekonuj c kreacj Chi

(55) czyka, e dopiero po jego mierci, do której doszo wskutek wyst pu polegaj cego na apaniu ustami pocisków wystrzelonych z broni palnej, wyszo na jaw, e nie by Chi

(56) czykiem. Jego tajemnicza mier staa si ródem wielu spekulacji, jednak e Diabelli przekonany jest, e bya to najdoskonalsza „autodysparycja”, „najzimnokrwistsze samobójstwo” 17, którego celem byo dostarczenie „miertelnego dowodu” na to, e Robinson y naprawd . Dzi ki Chung Ling Soo Diabelli zrozumia, e i on nie ma ju innego wyjcia, gdy stwarzaj c „iluzj za iluzj ” 18 i przybieraj c coraz to nowe pseudonimy artystyczne, roztrwoni „swoje wasne ‘ja’”. Tractatus wyranie nawi zuje do tych przemyle

(57) Grazio Diabellego, staj c si ich bolesn konsekwencj . Mimo tej ekwilibrystycznej stylistyki, uniemo liwiaj cej czytelnikowi identyfikacj i wspóczucie, Tractatus logico-suicidalis jest wi c jednak niew tpliwie prób porozumienia si ze wiatem, prób ukazania wasnych cierpie

(58) i dylematów, ukrytych pod paszczykiem sownej bazenady i wisielczego humoru, i to zapewne w momencie, gdy autor planowa ju wasn mier , przygotowuj c jeszcze jedynie odpowiednio wspaniay ‘wyst p’, którym mia ‘zej ze sceny’. Po nagonieniu swych problemów osobistych i publicznej zapowiedzi, e kolejnym jego utworem b dzie tetralogia zatytuowana Brenner, co przynajmniej na kilka najbli szych lat powinno byo wykluczy plany samobójcze, Hermann Burger dokona 28 lutego 1989 r. swego ostatecznego ‘wyst pu’, za ywaj c nadmiar barbituratów. 8 marca 1989 r., w dniu pogrzebu, w magazynie Der Brückenbauer ukazaa si — zgodnie z ustaleniami poczynionymi z artyst jeszcze przed jego mierci — publikacja Yvonne Böhler „Sich selbst wegzaubern” [Wyczarowa wasne znikni cie] z seri zdj , na których Hermann Burger stopniowo znika ze 17 18. Burger, „Prestidigitator, Diabelli”, 59 i 61–62. Tam e, 48..

(59) 174. DOROTA SONICKA. sceny, a staje si niewidoczny19. Dzie

(60) po jego mierci, zgodnie z wczeniejszymi zapowiedziami, w ksi garniach ukazaa si jego ostatnia uko

(61) czona powie Brunsleben jako pierwsza cz planowanej tetralogii Brenner, któr zadedykowa swym ‘krewnym, przyjacioom, psychoterapeutom i uczestnikom dziea’ 20. Powie ta opisuje histori upadku szwajcarskiej dynastii producentów cygar, ale tak e tutaj autor w pewnym sensie zapowiada swe samobójstwo, gdy opisuje przygotowania, jakie ju poczyni, tzn. m.in. kupi sobie czerwone Ferrari, poniewa w obliczu bliskiej mierci jakakolwiek oszcz dno nie ma ju sensu. Brunsleben jest powieci z kluczem, zawieraj c niezliczone aluzje i zagadki literackie oraz odniesienia do osób z najbli szego otoczenia autora. Granica mi dzy nim a stworzon przeze

(62) postaci , mi dzy autobiografi a literatur , zatara si tu ju. niemal bez reszty. Jak wczeniej wi kszo bohaterów jego monomanicznej prozy Burger doszed w tej powieci do definitywnego kresu, staj c si ostatnim bohaterem swej wasnej opowieci o niemo noci ycia.. BIBLIOGRAFIA Améry, Jean. O starzeniu si. Podnie na siebie rk, prze. Bogdan Baran. Warszawa: Czytelnik, 2007. Bloch, Peter Andre. „Hermann Burger: Familie und/oder Künstlertum”. W Familienbilder als Zeitbilder. Erzählte Zeitgeschichten bei Schweizer Autoren vom 18. Jh. bis zur Gegenwart, red. Beatrice Sandberg, 229–251. Berlin: Frank & Timme, 2010. Burger, Hermann. Diabelli i inne pisma do dyrekcji, prze. Jacek Buras. Gda

(63) sk: sowo/obraz terytoria, 2006. Burger, Hermann. „Die allmähliche Verfertigung der Idee beim Schreiben. Frankfurter PoetikVorlesung”. W ten e. Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8, 65–153. München: Nagel & Kimche, 2014. Burger, Hermann. „Tractatus logico-suicidalis”. W ten e. Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8, 155–330. München: Nagel & Kimche, 2014. Burger, Hermann. Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg. München: Nagel & Kimche, 2014. Großpietsch, Monika. Zwischen Arena und Totenacker. Kunst und Selbstverlust im Leben und Werk Hermann Burgers. Würzburg: Königshausen & Neumann, 1994. Hermann Burger — zur zwanzigsten Wiederkehr seines Todestages, red. Magnus Wieland, Simon Zumsteg. Zürich: Edition Voldemeer, 2010. Kleinert, Markus. Suiziddiskurs bei Jean Améry und Hermann Burger: Zu Jean Amérys „Hand an sich legen“ und Hermann Burgers „Tractatus logico-suicidalis“. Stuttgart: Ibidem, 2000. 19. Por. Simon Zumsteg, „Zeittafel zu Burgers Leben und Werk”, w Burger, Werke in acht Bänden, t. 8, 362. 20 Por. Peter Stocker, „Hermann Burgers ‚échec ultime‘? Nachtrag zu ‚Brunsleben‘ (1989)“, Schweizer Monatshefte 72 (1992), 2: 151..

(64) NIEMONO YCIA: TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS HERMANNA BURGERA. 175. Salü, Hermann. In memoriam Hermann Burger, red. Markus Bundi, Klaus Isele. Eggingen: Isele, 2009. Sonicka, Dorota. Den Rhythmus der Zeit einfangen. Erzählexperimente in der Deutschschweizer Gegenwartsliteratur unter besonderer Berücksichtigung der Werke von Otto F. Walter, Gerold Späth und Zsuzsanna Gahse. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2008. Stocker, Peter. „Hermann Burgers ‚échec ultime‘? Nachtrag zu ‚Brunsleben‘ (1989)”. Schweizer Monatshefte 72 (1992), 2: 151. Storz, Claudia. Burgers Kindheiten. Eine Annäherung an Hermann Burger. Zürich: Nagel & Kimche, 1996. Warnecke, Tobias. Literarische Gestaltung affektiver Störungen im Werk von Hermann Burger. Hamburg: Dr. Kova, 2007. Wittgenstein, Ludwig. Tractatus logico-philosophicus. Prze. i wst pem opatrzy Bogdan Wolniewicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. Zumsteg, Simon. ‹poeta contra doctus›. Die perverse Poetologie des Schriftstellers Hermann Burger. Zürich: Edition Voldemeer, 2011. Zumsteg, Simon. „Zeittafel zu Burgers Leben und Werk”. W Hermann Burger. Werke in acht Bänden, red. Simon Zumsteg, t. 8, 343–362. München: Nagel & Kimche, 2014.. DIE UNFÄHIGKEIT ZU LEBEN: HERMANN BURGERS TRACTATUS LOGICO-SUIZIDALIS Zusammenfassung Der Beitrag entwirft in Kürze die Poetik Hermann Burgers (1942–1989), eines der originalsten und kontroversesten Deutschschweizer Schriftsteller, und konzentriert sich auf seinen vieldiskutierten Tractatus logico-suicidalis (1988), mit dem der Schriftsteller ein Jahr zuvor seinen Selbstmord angekündigt hat, wodurch er unter Literaturkritikern für die größte Empörung sorgte. Burgers Tractatus wird insbesondere in Anknüpfung an Jean Amérys Essay Hand an sich legen analysiert, verwiesen wird jedoch zugleich auf den autobiografischen Hintergrund dieses — trotz allem — zutiefst existenziellen Werkes. Zusammengefasst von Dorota Sonicka Schlüsselbegriffe: Deutschschweizer Gegenwartsliteratur; Hermann Burger; Freitod; autobiographisches Schreiben.. THE INABILITY TO LIVE: HERMANN BURGER’S TRACTATUS LOGICO-SUICIDALIS Summary This article briefly sketches the literary art of Hermann Burger (1942–1989), one of the most original and controversial German-Swiss writers. It then goes on to focus on his much-discussed Tractatus logico-suicidalis (1988) in which, a year in advance, the writer announced his suicide; this provoked extreme outrage amongst literary critics. Burger’s Tractatus is analysed with particular reference to Jean Améry’s essay Hand an sich legen but at the same time draws attention to the autobiographical background to this work which, in spite of everything, is intensely human. Translated by Malcolm Pender Key words: German-Swiss literature; Hermann Burger; suicide; autobiography..

(65)