View of The Prayer Book as a Cure. a Genre Study

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 6 – 2015 DOI: HTTP://DX.DOI.ORG/10.18290/RH.2015.63.6-13. MARIA WOJTAK. *. MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. ANALIZA GENOLOGICZNA. 1. UWAGI WSTPNE, CZYLI O FILOLOGICZNYM SPOJRZENIU NA MODLITEWNIK. Modlitewnik rozpatrywany z filologicznego punktu widzenia jest osobnym i osobliwym gatunkiem wypowiedzi. Opisywaam go w oddzielnej monografii i kilkunastu rozprawach jako gatunek w formie kolekcji, pojciem pokrewnym ustanawiajc kolekcj gatunków1. Wspomniana kwalifikacja gatunkowa i sygnalizowane dziki niej ujcie dyferencjalne przyda si w analizach prezentowanych w niniejszym artykule2. Prof. dr hab. MARIA WOJTAK – pracownik Zakadu Historii Jzyka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej; adres do korespondencji: UMCS, Pl. Marii Curie-Skodowskiej 4 A (Nowa Humanistyka, II pitro, p. 216); e-mail: maria.wojtak@poczta.umcs.lublin.pl 1 M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy. Studium genologiczne, Tarnów 2011. Spo ród rozpraw przypomn w tym miejscu jedynie te, które mog by pomocne w rozwijaniu problematyki tego artykuu. Zob. M. WOJTAK, Wspóczesny modlitewnik upamitniajcy I Komuni ¢wit – genologiczne studium przypadku, w: ¢ciekami piknej polszczyzny. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Mirosawie Biaoskórskiej z okazji 65-lecia urodzin i 45-lecia pracy zawodowej, red. L. Mariak, A. Seniów, Szczecin 2011, s. 293-307; M. WOJTAK, Wspóczesny modlitewnik dla dzieci jako tekstowa sylwa, w: Silva rerum philologicarum. Studia ofiarowane Profesor Marii Strycharskiej-Brzezinie z okazji Jej jubileuszu, red. J. S. Gruchaa, H. Kurek, Kraków 2010, s. 435-448. 2 Istot obu zjawisk jest wspówystpowanie form wypowiedzi reprezentujcych jedn sfer komunikacyjn (monodyskursywnych) lub kilka sfer (polidyskursywnych), poczonych jedn funkcj. Gatunki w formie kolekcji maj zwieczenie strukturalne, kolekcje gatunkowe s pozbawione tego wyznacznika formalnego, tworz ukady otwarte. Obserwowa te mona pewne niuansowe w istocie rónice dotyczce wyznaczników stylistycznych. Szczegóy w: M. WOJTAK, Osobliwe byty gatunkowe i tekstowe w ich uwikaniach komunikacyjnych,.

(2) 242. MARIA WOJTAK. Modlitewnik, funkcjonujcy w spoecznej wiadomo ci jako tzw. ksieczka do naboestwa, naley do bogatego i urozmaiconego zbioru gatunków polimorficznych. Owa polimorficzno obejmuje zarówno paszczyzny wzorca gatunkowego, jak i jego warianty. Zacznijmy od zwizej charakterystyki paszczyzn wzorca, co wane, traktowanego jako model organizacji tekstu, nie za jako wzorcowe (najlepsze) wykonanie (realizacja tekstowa)3. Wzorzec gatunkowy modlitewnika ma charakter elastyczny, co oznacza, e reguy organizacji schematu gatunkowego zyskuj zmienn moc dyrektywn. Najbardziej wice reguy odnosz si do funkcji modlitewnika oraz jego celów komunikacyjnych, cho nawet i w tym aspekcie w adaptacyjnych wariantach wzorca notuje si rozwizania odbiegajce od kanonu. Wzgldnie trwaa jest te struktura, gdy obejmuje: 1. standardowe komponenty otoczenia tekstu wa ciwego (tytu, nazw gatunkow, formu imprimatur itd.), 2. cz gówn (wa ciwy modlitewnik), 3. standardowe zamknicie. Na modlitewnik w wersji klasycznej (realizujcy kanoniczny wariant wzorca gatunkowego) skada si kilka segmentów o wzgldnie trwaym ukadzie kompozycyjnym. Analizy bogatego i urozmaiconego korpusu tekstów dowodz, e w cz ci gównej modlitewnika wspówystpuj w ukadach blokowych lub sylwicznych teksty doktrynalne, formacyjne w wszym sensie (na przykad tzw. wstawki katechetyczne), liturgiczne, ryty sakramentów (rzadko komplet), teksty modlitewne (tzw. modlitwy okoliczno ciowe o zrónicowanym statusie genologicznym), pie ni4. Dookre lone s te cele komunikacyjne takiej kolekcji. Potencja illokucyjny modlitewnika, czyli zakadany zbiór celów komunikacyjnych, przedstawia si nastpujco: nawizanie kontaktu z Bogiem, uwielbienie Boga, intencje petyw: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. IV: Gatunek a komunikacja spoeczna, red. D. Ostaszewska, J. Przyklenk, Katowice 2011, s. 46-47. 3 Ten fragment artykuu jest pomy lany jako uzupenienie (take po cz ci repetycja) danych zawartych we wcze niejszych publikacjach. Odsyam w tym miejscu jedynie do ksiki: M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy, s. 15-28. 4 Modlitewnik klasyczny jest, jak pokazywaam w monografii, sylw uporzdkowan wedug kryterium formalno-funkcjonalnego. Wypowiedzi s ukadane w zbiory homogeniczne i do czsto tworz powtarzalne w kolejnych realizacjach tekstowych grupy gatunków. Szczegóy w: M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki, s. 48 n. Ukady blokowe z kolei mona odszuka. w modlitewnikach zmodernizowanych. Poszczególne segmenty s wypenione przez analogicznie skonstruowane wypowiedzi modlitewne (analogia dotyczy zatem zarówno ksztatu wypowiedzi, jak i ich funkcji). Kompozycj cao ci rzdzi zasada dostosowania konkretnych wypowiedzi (lub ich zbiorów) do porzdku dnia, tygodnia czy roku liturgicznego. Zob. dla przykadu analiz modlitewnika SMS do Pana Boga… zamieszczon w: M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki…, s. 165-178..

(3) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 243. cyjne, a wic pro by, bagania i dzikczynienia. Izofunkcyjno zapewnia modlitewnikowi jako kolekcji odgrywanie roli przygotowanej przez Ko ció pomocy w deniu do Boga (funkcja profetyczna), w poznawaniu prawd wiary, w doskonaleniu praktyk religijnych, w ukadaniu ycia chrze cijanina (katolika) zgodnie z prawdami wiary5. Ogólnie jest to zatem funkcja formacyjna (mona j te nazywa ewangelizacyjn). Istotne jest przy tym dziaanie zasady rozszczepienia komunikacyjnego, charakterystycznego dla wypowiedzi funkcjonujcych w dyskursie religijnym6. Teksty gotowe, czsto reprodukowane, majce instytucjonalnego nadawc i konkretnego redaktora (czasem te twórc) zyskuj okre lony potencja komunikacyjny, by móc w konkretnym akcie modlitewnym peni funkcj wypowiedzi, które dany uytkownik modlitewnika kieruje do Boga jako wasne przekazy sowne. Uytkownikiem modlitewnika i podmiotem (czasem jako podmiot zbiorowy) wpisanym w poszczególne teksty (sformatowane, rzec mona, czyli dookre lone co do gatunku wypowiedzi) jest czowiek dostrzegajcy sw egzystencjaln niewystarczalno i poszukujcy w Stwórcy i Zbawicielu dopenienia, a wa ciwie sensu i peni egzystencji. Interakcje zaprogramowane w modlitewniku nie s replik jakichkolwiek midzyludzkich kontaktów komunikacyjnych. W aspekcie dyskursywnym, a zwaszcza pragmatycznym, modlitewniki to gotowe scenariusze rónorodnych sytuacji modlitewnych, czyli czowieczych kontaktów z Bogiem Ojcem przez Chrystusa w Duchu 'witym7. Scenariusze prywatnych (indywidualnych) i zbiorowych kontaktów z Bogiem, zaproponowane przez Ko ció jako programy zachowa mownych przez t instytucj (strzegc doktryny, sprawujc liturgi i inne dziaania kultowe oraz prowadzc dziaalno duszpastersk)8 uznawanych i propagowanych jako wzory stosownych interakcji. Wspomniana stosowno ma jednak dwa wektory. Funkcjonuje jako stosowno przedmiotowa i jest konglomeratem odwoa do tradycji. Realizuje j 5. Jzykoznawca dostrzee tu wspówystpowanie wypowiedzi dyrektywnych, asertywnych i ekspresywnych. Zob. M. WOJTAK, Wspóczesny modlitewnik dla dzieci jako tekstowa sylwa, s. 439. 6 M. WOJTAK, Styl religijny w perspektywie genologicznej, w: Jzyk religijny dawniej i dzi, red. S. Mikoajczak, ks. T. Wcawski, Pozna 2004, s. 108. 7 G. LOHFINK, Modlitwa moj ojczyn. Teologia i praktyka modlitwy chrzecijaskiej, Pozna 2011, s. 12. 8 Jest to aspektowe widzenie Ko cioa i jego roli. Teologiczna wizja jest znacznie bogatsza. Zob. na ten temat dla przykadu: A.P. PERZY+SKI, „Ecclesia semper reformanda”. Soborowa wizja Kocioa, w: Humanistyczna recepcja Soboru Watykaskiego II. Zbiór studiów, red. J. Lewandowicz, E. Umiska-Tyto, ód 2014, s. 135-151..

(4) 244. MARIA WOJTAK. regua: tak si mówio od wieków w sytuacji kontaktu ze sfer sakraln i tak jest dobrze9. Obecnie konkuruje z ni, mona tak uj zagadnienie, stosowno podmiotowa. Dookre lajc j regu da si wysowi nastpujco: tak pragn (mog, czasem powinni) si kontaktowa ze sfer sakraln wspócze ni wierni (okre lone grypy wiernych) i tak jest dobrze. Róne s przy tym zakresy oraz motywacje kliszowania (reprodukowania) bd modernizowania gatunkowej tradycji. O ustanawianiu nowej przestrzeni gatunkowej i do. radykalnym modyfikowaniu kodu gatunkowego modlitewnika bdzie mowa w kolejnej cz ci tego artykuu. 'wiat przedstawiony modlitewnika to wiat, który powinien by bliski katolikowi (modlitewniki innych wspólnot religijnych nie znajduj si w krgu moich bada). Modlitewnik utrwala i propaguje podstawowe prawdy wiary, suy ksztatowaniu stosownego obrazu sfery sakralnej i uczy modlitwy, czyli wzorcowego sposobu kontaktów czowieka ze sfer sakraln. Pomaga w organizowaniu praktyk religijnych. Na poziomie dyskursywnym pozostaje wic w relacjach metonimicznych z modlitw (je li dla uproszczenia abstrahujemy od jej gatunkowej polimorficzno ci). Rozpatrywany ogólnie modlitewnik zaliczy naley do zbioru gatunków wielostylowych z konkretnie dookre lanymi zakresami zrónicowa stylistycznych oraz wynikajcych std napi w planie wyraania. Modlitewniki klasyczne nawizuj do tzw. kanonicznej wersji stylu religijnego, reprezentowanego przez wypowiedzi reprodukowane lub ksztatowane na wzór tra9. Rozpatrujc omawiane kwestie z filologicznego punktu widzenia, mona wyodrbnia. trzy wektory stosowno ci. Zasad stosowno ci przedmiotowej postrzega da si jako respektowanie relewancji rodków jzykowych, odpowiadajcych randze tematu (o rzeczach powanych i wzniosych czy niezwykych piszemy czy mówimy, dobierajc rodki hieratyczne, skadniki stylu podniosego, o zwyczajnych komunikujemy w sposób potoczny). Natomiast respektowanie tradycji wysowienia – bardzo istotne w wypadku wypowiedzi religijnych, wysowionych w jzykach niestosowanych w liturgii przed Soborem Watykaskim II – potraktowa jako wyraz stosowno ci stylistycznej. Wybrane przestrzenie dyskursu religijnego, ujmowanego jako sposób realizowania stosownych (wa ciwych, akceptowalnych) scenariuszy komunikacyjnych przez okre lon wspólnot, byy wypeniane przez wypowiedzi tumaczone na jzyk polski. Dziki tym translacjom wyksztaci si na przykad polski styl biblijny czy styl liturgiczny, a take styl religijny uznawany dzi za klasyczny czy tradycyjny. Zob. np. D. BIE+KOWSKA, S. K OZIARA, Duch odnowy soborowej a wspóczesne tendencje w polskich przekadach Pisma ¢witego. Aspekty filologiczne, w: Humanistyczna recepcja Soboru Watykaskiego II. Zbiór studiów, s. 21; D. OSTROWSKI, Tumaczenie ksig liturgicznych na jzyk polski, tame, s. 105. Szczegóowe uwagi na temat zasady stosowno ci znajdzie czytelnik w artykule: M. WOJTAK, O relacjach dyskursu, stylu, gatunku i tekstu, „Tekst i Dyskurs – Text und Diskurs” 4(2011), s. 74..

(5) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 245. dycyjny, z zasad analogii jako regu budowy tekstów (skutkujc paralelizmami, powtórzeniami, szablonami syntaktycznymi), podniosym sownictwem, a take leksyk bytujc, by tak rzec, ju tylko w tekstach modlitewnych10, utart metaforyk czy archaizmami gramatycznymi lub leksykalnymi. Mona wic mówi , e przechowuj one „pami przeszo ci”11, modyfikujc zasoby tradycyjnych rodków stylistycznych w niewielkim stopniu i zachowujc zasad stosowno ci stylistycznej. W modlitewnikach zmodernizowanych ksztat stylistyczny cao ci lub wybranych segmentów zaley od skadu modlitewnikowej sylwy, harmonizowania stylistycznego lub eksponowania stylistycznych napi 12.. 2. WSTPNA CHARAKTERYSTYKA MODLITEWNIKA W FORMIE LEKU. Przedmiotem bardziej szczegóowej analizy chc uczyni w ramach tego artykuu modlitewnik nietypowy, gdy analogicznej formuy nie miay ksieczki do naboestwa charakteryzowane jako adaptacyjne realizacje wzorca, czyli nawizujce do innych gatunków, kontaminacyjne, w rozmaity sposób stylizowane na znane wspóczesnym wiernym formy komunikacji wieckiej13. Mona powiedzie , e analizowany modlitewnik to wspótworzca ju seri tekstów forma modlitewnikowa w nowym opakowaniu. Mamy tu zatem do czynienia z komunikacyjnymi maskami, pewn maskarad czy te rodzajem gatunkowej mimikry14. Modlitewniki tego rodzaju, jako artefakty, s bowiem zewntrznie podobne do leków, zawierajcych w specjalnym opakowaniu lek 10. Zob. np. M. WOJTAK, Wspóczesny modlitewnik dla dzieci jako tekstowa sylwa, s. 438-445. Okre lenia tego uywaj autorzy artykuu o wpywie Soboru Watykaskiego II na styl polskich translacji biblijnych (D. BIE+KOWSKA, S. KOZIARA, Duch odnowy soborowej, s. 21). 12 Rozwinicie tej problematyki w: M. WOJTAK, O stylu posoborowych modlitewników. Przyczynek do charakterystyki przemian stylu religijnego we wspóczesnej polszczy3nie, w: Humanistyczna recepcja Soboru Watykaskiego II, s. 197-217. 13 M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy, s. 143-250, gdzie znajdujemy prezentacj modlitewników, które (z reguy jedynie w tytule) nawizyway do konwencji czatu, SMS-a, stanowiy kontaminacj modlitewnika i po cz ci biesiadnego piewnika, czy wreszcie modlitewniki uwzgldniajce wiat zwierzt i zwierzta jako uczestników komunikacji. 14 Charakteryzujc analogiczne wypowiedzi z zakresu komunikacji wieckiej, wypowiedzi majce charakter poradnikowy, nazwaam je „gatunkowymi przebieracami”. Zob. M. WOJTAK, Dylematy genologa, w: Porozmawiajmy o gatunkach – artystycznych i uytkowych, red. E. Bulisz, M. Wojtak, Lublin 2015, s. 11-29. 11.

(6) 246. MARIA WOJTAK. wa ciwy, czyli okre lon substancj medyczn oraz ulotk. Dotychczas zbiór takich stylizowanych modlitewników zawiera nastpujce realizacje: Miserikordyna, Miserikordyna bambino, Via Crucis i Spiritualis Unctio15. Wszystkie wymienione publikacje o charakterze katechetycznym (ewangelizacyjnym) s dla mnie wiadectwem translokacji typowych dla wspóczesnego dyskursu religijnego. Ich dogbna analiza pozwala w szerszym kontek cie widzie. rónorodne kwestie zwizane z modyfikacjami wzorców gatunkowych wypowiedzi z rónych obszarów logosfery16. Podstawowy przedmiot analiz w niniejszym artykule stanowi bdzie wydana przez Wydawnictwo w. Stanisawa BM kolekcja wypowiedzi religijnych pt. Spiritualis Unctio. Mocne lekarstwo duchowe. Magorzata Nowak zwraca uwag na zastosowan tu metafor MODLITWA TO LEKARSTWO. Warto chyba w uzupenieniu doda , e aktualizuje owa metafora przede wszystkim jedno ze znacze leksemu lek (take lekarstwo) – ‘co , co moe zaradzi czemu zemu’17, cho znaczenie podstawowe nie jest cakiem neutralizowane. Kolekcj wypowiedzi i przedmiotów tworz w tym wypadku: 1. opakowanie, czyli pudeko, które do wiernie na laduje zarówno wygldem, jak i skadem tekstów opakowanie leku, 2. niestandardowy, jak pisze Nowak, róaniec (1+7x3 paciorki, w miejscu krzyyka za wisiorek w formie gobicy z hosti w dziobie), 3. modlitewnik pt. Duchu ¢wity uwi mnie! Modlitewnik, oprac. Joanna Kocik, Kraków 2013.. 15. Analiz tych form zawiera przygotowany do druku artyku M. Nowak Lekarstwo dla wszystkich” O kilku sposobach uczenia i propagowania modlitwy, w: Czowiek, zjawiska i teksty kultury w komunikacji spoecznej, red. M. Karwatowska, R. Litwiski, A. Siwiec, Lublin 2015, s. 203216.. Do podjcia analogicznej problematyki skania mnie moliwo umieszczenia wasnych analiz w innych kontekstach interpretacyjnych i uzupenienia tych kwestii szczegóowych, których Autorka wiadomie i rozmy lnie nie uwzgldnia. 16 O szerszych kontekstach dla tej problematyki zob. M. WOJTAK, O wybranych translokacjach komunikacyjnych w dyskursie religijnym [w druku]. Tego typu tworów gatunkowych nie da si zmie ci ani w ramach procesów adaptacyjnych, ani w dostrzeonych w kilku przestrzeniach dyskursu publicznego modyfikacjach kontaminacyjnych. O tych ostatnich zob.: K. SUJ KOWSKA-S OBISZ, K. WYRWAS, Dwa typy kontaminacji gatunkowych, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. II: Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 62-72. 17 Zob. Sownik jzyka polskiego, t. II, red. M. Bako, Warszawa 2007, s. 397. Znaczenie pierwsze to oczywi cie ‘substancja stosowana do leczenia chorób’..

(7) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 247. 3. OPAKOWANIE LEKU JAKO ±RÓD O PIERWSZEJ ADAPTACJI GATUNKOWEJ 3.1. OPAKOWANIE W A'CIWE. Analizowany gatunkowy twór jest modlitewnikiem w formie leku. Stanowi to istotne novum na tle adaptacji, które nie naruszay zewntrznej formuy modlitewnikowej, czyli ksieczki, a wic kodeksu (niewielkich zwykle rozmiarów), w ramach którego, czyli midzy okadkami zamknity jest jaki modlitewnik – ogólny czy wyspecjalizowany, klasyczny czy zmodernizowany. Opakowanie analizowanego modlitewnika na laduje do dokadnie adaptowan form. Aby to unaoczni , postaram si skad tekstów (wypowiedzi) na opakowaniu modlitewnika zestawi w opakowaniem prawdziwego medykamentu. Bdzie to tymianek i podbia (TP), stosowany w wypadku dolegliwo ci garda. Wypowiedzi na opakowaniu tworz tekstow sylw, stosownie uporzdkowan. Nawet pobiena analiza kilkunastu egzemplarzy opakowa rónych leków pozwala ow kolekcj potraktowa jako zbiór modelowany gatunkowo, cho brak im nazwy gatunkowej. S to wypowiedzi informujce oraz dyrektywne (zachcajce, przekonujce). Cao mie ci si zatem w kategorii tekstów opiekuczych (jak mówi Edward Balcerzan), czyli poradnikowych18. Oto wypowiedzi umieszczane w kolejnych skadnikach pudekowych prostopado cianów: 1. a) nazwa leku: Spiritualis Unctio (SU); Tymianek i Podbia (TP); b) Informacje o dziaaniu i przeznaczeniu: Antidotum na duchow ozibo. Przeciwdziaa sabociom. Wzmacnia wiar i dodaje si. (SU); Tradycyjny produkt leczniczy rolinny stosowany w celu agodzenia: chrypki, kaszlu zwizanego z przezibieniem oraz pomocniczo w nieytach bon luzowych górnych dróg oddechowych. (TP); 2. a) skad leku: ¦ Modlitewnik Duchu ¢wity, uwi mnie! ¦ Koronka do Ducha ¢witego (SU); 1 pastylka zawiera jako substancje czynne 100 mg gstego wodnego wycigu z ziela tymianku […], 100 mg gstego wodnego wycigu z licia podbiau […]; Substancje pomocnicze: sacharoza, glukoza cieka, glukoza jednowodna (TP); b) sposób dawkowania (stosowania): w (SU) brak tego skadnika; Sposób stosowania: Doroli i dzieci powyej 12 r. . – ssa po jednej pastylce co 4-6 godzin. Dawka maksymalna 6 pastylek na dob. (TP);. 18. Zob. E. FICEK, Poradnik. Model gatunkowy i jego tekstowe aktualizacje, Katowice 2013..

(8) 248. MARIA WOJTAK. c) sposób nabywania: Lek wydawany bez recepty (SU); Produkt leczniczy wydawany bez przepisu lekarza (TP); d) inne zalecenia: Przed uyciem naley zapozna si z treci ulotki (SU); Przed zastosowaniem leku naley zapozna si z ulotk (TP); e) informacje o producencie: Podmiot odpowiedzialny: Ecclesia Romano-Catholica; Wytwórca: Wydawnictwo w. Stanisawa BM (adres) (SU); Omega Pharma Poland Sp. z o.o. (adres) (TP). 3.2. ULOTKA DLA PACJENTA/ULOTKA KATECHETYCZNA JAKO KOLEKCJA GATUNKÓW. 3.2.1. Komunikat w ksztacie ulotki Kolejnym skadnikiem opisywanej gatunkowej maskarady (oraz skadnikiem kolekcji) jest ulotka medyczna. W konkretnych tekstowych realizacjach jest ona nazywana ulotk dla pacjenta i/lub ulotk dla pacjenta: informacj dla uytkownika 19. Jest to gatunek wypowiedzi o funkcji informacyjno-instruktaowej. Zawiera nazw gatunkow (w TP: ulotka dla pacjenta: informacja dla uytkownika – Ten skadnik jest w SU opuszczony) i nazw konkretnego specyfiku. W SU opuszczono te wstpn informacj streszczajc i spis tre ci. Pozostae skadniki typowej ulotki zostay z zasadzie zachowane. Szkielet kompozycyjny ulotki SU przedstawia si nastpujco: 1. Co to jest SPIRITUALIS UNCTIO?, 2. Lek naley stosowa, 3. Zanim zastosujesz lek, 4. Jak podawa lek?, 5. Sposób dawkowania leku, 6. Przeciwwskazania, 7. Podmiot odpowiedzialny, 8. Wytwórca. W wypadku TP za mamy do czynienia z nastpujcymi skadnikami ulotki: 1. Co to jest Tymianek i Podbia i w jakim celu si go stosuje, 2. Informacje wane przed zastosowaniem leku Tymianek i Podbia (tu za dla przykadu: Kiedy zachowa szczególn ostrono stosujc lek Tymianek i Podbia; Stosowanie innych leków; Prowadzenie pojazdów i innych maszyn), 3. Jak stosowa Tymianek i Podbia, 4. Moliwe dziaania niepodane, 5. Jak przechowywa lek Tymianek i Podbia, 6. Inne informacje, 7. Podmiot odpowiedzialny, 8. Wytwórca.. 19. Nazwa nie jest ustabilizowana. Odnalazam bowiem jeszcze okre lenie ulotka doczona do opakowania: informacja dla pacjenta. Warto w uzupenieniu odwoa si do definicji sownikowej: Ulotka to kartka papieru z krótkim tekstem, zwykle o treci politycznej lub reklamowej (Sownik jzyka polskiego, t. V, red. M. Bako, Warszawa 2007, s. 459)..

(9) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 249. W zbiorze wypowiedzi tworzcych SU pojawia si zatem tekst do dokadnie na ladujcy ulotk medyczn (ulotk dla pacjenta). Dla oszczdno ci miejsca zwró my uwag jedynie na jeden z obligatoryjnych segmentów, czyli fragment o charakterze eksplikacyjnym. W SU na laduje si tytu tego segmentu (przytoczony powyej), a w odpowiedzi na zawarte w tytule pytanie wyja nia: Jest to lek wspomagajcy wiar czowieka w sytuacjach: – braku duchowych si, – zwtpienia w Bo moc, – smutku i przygnbienia, – duchowej oziboci. SPIRITUALIS UNCTIO dziaa uzdrawiajco na kady przejaw duchowej choroby, pozostawiajc w sercu osoby stosujcej cenne dary: mdroci, rozumu, rady, mstwa, umiejtnoci, boja3ni Boej, pobonoci. Ulotka TP zawiera za nastpujce obja nienia: Tradycyjny produkt leczniczy rolinny do stosowania w wymienionych wskazaniach, wynikajcych wycznie z jego dugotrwaego stosowania. Tymianek i Podbia to tradycyjny produkt leczniczy rolinny w postaci pastylek o dziaaniu powlekajcym. Zawarte w preparacie polisacharydy luzowe tworz warstw ochronn, która agodzi podranienia i powstrzymuje dziaania odruchowe bony luzowej garda, a tym samym agodzi kaszel. Tymianek i Podbia to tradycyjny produkt leczniczy rolinny stosowany w celu agodzenia: chrypki, kaszlu zwizanego z przezibieniem oraz pomocniczy w nieytach bon luzowych górnych dróg oddechowych. Ju porównanie wstpnych fragmentów obu komunikatów pozwala wyodrbnia zasady stylizacji. W autentycznej ulotce mamy nastawienie na fachowe, cho w duym stopniu zrozumiae dla laika informowanie o leku i jego zastosowaniu. Uderza redundancja zwizana z powtarzaniem cz ci tematycznych ssiadujcych zda (cho pojawia si te okre lenie preparat, zamiast tradycyjny produkt leczniczy). Uderza nagromadzenie leksyki fachowej (farmakologicznej i anatomicznej oraz chemicznej). W SU pojawiaj si natomiast tre ci katechetyczne (wymienia si przecie dary Ducha 'witego, przypisujc im moc uzdrawiajc). Mona wic mówi o procesie substytucji komunikacyjnej utrwalajcej metaforyczne widzenie zjawiska, jakim jest kolekcja wypowiedzi tworzcych oryginalny modlitewnik. Co wicej, da si dostrzec w tej innowacyjnej ulotce, która nabiera znamion gatunku katechetycznego, inne procesy, jakie uwidoczniy si w kilku gatunkach wypowiedzi, podlegajcych translokacji z dyskursów wieckich do dyskursu katechetycznego. Analiza wizytówki ewangelizacyjnej oraz tzw. niebotela, czyli zbioru wypowiedzi katechetycznych w formie telefonu komórkowego z wypowiedziami na ladujcymi SMS (od Pana Boga), pozwolia opisa procesy stylizacyjne takie, jak: substytucja,.

(10) 250. MARIA WOJTAK. redukcja, uzupenienie o skadnik nietypowy dla gatunku bazowego i najbardziej osobliwe przebitki gatunkowe20. Stylizacja na komunikat medyczny obejmuje w SU nie tylko schemat strukturalny wypowiedzi, lecz take ukonkretniajce metafor frazemy lub inne jednostki leksykalne o profesjonalnej proweniencji: antidotum na…, przeciwdziaa…, wzmacnia…, lek wspomagajcy…, preparat, dobroczynne skutki stosowania preparatu, przyjmowa profilaktycznie, profilaktycznie raz dziennie, w razie potrzeby zwikszy dawk, brak jakichkolwiek dziaa niepodanych i przeciwwskaza, mona stosowa z innymi… Nawet na poziomie sformuowa dostrzega si zderzanie rónych sposobów ujmowania zagadnienia (take kodowania jzykowego). Oto wybrane przykady: Jest to lek wspomagajcy wiar czowieka…, dziaa uzdrawiajco na kady przypadek duchowej choroby, mona stosowa z innymi modlitwami, korzystanie z sakramentów witych sprzyja dziaaniu leku. Stylizacje katechetyczne dotycz sposobów traktowania niedomaga, jakie SU moe leczy (brak duchowych si, zwtpienie w Bo moc, smutek i przygnbienie, duchowa ozibo), przygotowa do przyjmowania leku (uspokój swoje myli, wezwij pomocy Ducha ¢witego, otwórz serce na natchnienia) oraz sposobu dawkowania leku. Ostatni z wymienionych skadników wypowiedzi nawizuje do konwencji wstawek katechetycznych, które s komponentami modlitewników klasycznych. S to z reguy rónorodne komentarze obja niajce prawdy wiary lub instrukcje wykonywania konkretnych praktyk modlitewnych (sposób odmawiania róaca dla przykadu)21. W interesujcej nas tu ulotce pojawia si formua instruktaowa, odnoszca si do modlitw ujmowanych w kategoriach leku. Prezentuje si zatem bliej modlitewnik Duchu ¢wity, uwi mnie! i Koronk do Ducha ¢witego, której tekst zosta, jako uzupenienie schematu ulotki umieszczony na jej odwrocie22. 20 Termin przebitka gatunkowa odnosi si do zjawisk dostrzeonych przede wszystkim w dyskursie medialnym. Samo zjawisko jest spokrewnione z adaptacj gatunkow, ale nie moe by z ni utosamiane. Tekst realizujcy reguy okre lonego rozpoznawalnego bez trudno ci wzorca gatunkowego zawiera wymagajce dostrzeenia i interpretacji lady obecno ci innego schematu gatunkowego. Najbardziej wyrazi cie ujawnio si to zjawisko w wywiadach. Zob. M. WOJTAK, Wartoci w wywiadzie – warto wywiadu, w: Wspóczesne media. Wartoci w mediach. Wartoci mediów, t. II: Wartoci mediów, red. I. Hofman, D. Kpa-Figura, Lublin 2014, s. 233. 21 Rónorodno wstawek katechetycznych (ich typologia) jest przedstawiona w: M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy, s. 51-54, a take w innych artykuach autorki, po wiconych analizie pojedynczych modlitewników. 22 Jest to stylizacyjny chwyt znany z innych modyfikowanych gatunków, na przykad z wizytówki ewangelizacyjnej. Zob. M. WOJTAK, Jzyk nasz ojczysty w religijnej sferze komunikacyjnej, s. 110-112..

(11) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 251. Oba komunikaty s zaadresowane do jakiego „ty” i maj charakter dyrektywny. Przebija w nich typowy dla konwencji ulotki medycznej sposób ujmowania prezentowanych zagadnie. Lek zwykle stosuje si w okre lonych porcjach, z okre lon czstotliwo ci, w okre lony sposób. Zacytujmy zatem owe fragmenty segmentu zatytuowanego w SU Sposób dawkowania leku: Modlitewnik Duchu ¢wity, uwi mnie! Zapoznaj si z tre ci modlitewnika. Wybierz modlitw, która w danym momencie najbardziej Ci odpowiada. Módl si powoli. Rozwaaj przeczytane sowa i powtarzaj je z wiar. Koronka do Ducha 'witego Rozpocznij modlitw znakiem krzya. Odmów Hymn do Ducha ¢witego, a nastpnie powoli przesuwaj paciorki w swoich doniach. Przy kadym uwielbieniu Ducha 'witego moesz wzbudzi w sobie intencj, w której odmawiasz modlitw. Szczegóowe zasady dawkowania znajduj si na odwrocie.. 3.2.2. Koronka do Ducha ¢witego jako komponent dodany Koronka jest traktowana przez przedstawicieli nauk teologicznych jako „rodzaj ustnej modlitwy prywatnej lub wspólnotowej polegajcy na powtarzaniu prostych formu modlitewnych (Ojcze nasz, Zdrowa Maryjo, Chwaa Ojcu, Wierz w Boga), krótkich wezwa i tematycznych modlitw oraz równoczesnym przesuwaniu w palcach pobogosawionego sznurka korali lub paciorków (corallia)23. Koronka do Ducha ¢witego w peni co do zawarto ci odpowiada przedstawionej prezentacji encyklopedycznej. Jest konkretn realizacj gatunku scenariuszowego o ustalonym skadzie tekstowej sylwy, ustalonej kolejno ci wypowiedzi i typowych dla modlitwy intencjach. Zawiera teksty reprodukowane i wdrujce, a wic bdce skadnikami rónych praktyk modlitewnych. Intencja uwielbienia Ducha 'witego jest zarówno dominujc illokucj hymnu Przybd3, Duchu ¢wity, jak i podstawowej cz ci koronki, która wyraa wprost wspomnian intencj, przypominajc jednocze nie dary Ducha 'witego. Jest pro b o uzyskanie tych darów. Jak wiele wypowiedzi modlitewnych ma budow opart na analogii, wrcz repetycji segmentów. Kady z siedmiu komponentów ma analogiczn budow. Oto dla ilustracji dwa fragmenty: 1. Bd uwielbiony, Boe Duchu 'wity i przyjd do nas w darze mdro ci. Ojcze nasz, Zdrowa Maryjo, Chwaa Ojcu. 23. J. KOPE¯, Koronka, w: Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin 2002, kol. 887..

(12) 252. MARIA WOJTAK. 2. Bd uwielbiony, Boe Duchu 'wity i przyjd do nas w darze rozumu. Ojcze nasz, Zdrowa Maryjo, Chwaa Ojcu.. Koczy t sylw tekstow modlitwa skomponowana na ksztat kolekty, czyli tzw. modlitwa ustalona, zawierajca: 1. Anaklez: Boe, 2. Anamnez: Ty pouczy serca wiernych wiatem Ducha ¢witego, 3. Pro b: daj nam w tyme Duchu pozna, co jest prawe i Jego pociech zawsze si radowa. 4. Konkluzj: Przez Chrystusa Pana naszego. 5. Aklamacj: Amen. We wszystkich tekstach tworzcych zbiór nazwany koronk zakodowane s podstawowe prawdy, odnoszce si do Ducha 'witego, który jest ujmowany w perspektywie historii zbawienia jako trzecia osoba boska Trójcy 'witej (aklamacyjne formuy: Boe Duchu ¢wity) u wicajca czowieka, dar dla ludzi i ródo mnogich darów, wiato, pomoc, pocieszenie i mio . Jak kada modlitwa przedstawiana koronka jest tekstem kultowym i zarazem katechetycznym. 'wiat w niej przedstawiony jest doktrynalnie uzasadniony i wyprofilowany. Styl wypowiedzi dziki uytej leksyce, formuom oraz zasadzie analogii w budowie cz ci gównej jest stylem podniosym. W nowym gatunkowym obramowaniu funkcjonuje zatem bardzo tradycyjna forma modlitewna. Warto doda , e w modlitewniku, stanowicym istotn cz kolekcji, znajduje si take inna wersja Koronki do Ducha ¢witego, zaczerpnita z konkretnego modlitewnika. Cao przypomina raczej róaniec, gdy zawiera 5 tajemnic. Po kadej z nich naley odmówi na duych paciorkach (1 raz): Zelij Ducha Twego, a powstanie ycie. Na maych za (7 razy): Przyjd3 Duchu ¢wity, napenij serca Twoich wiernych i zapal w nich ogie Twojej mioci. Koczy cao modlitwa ustalona cytowana powyej.. 4. MODLITEWNIK DUCHU ¢WI§TY, U¢WI§¨ MNIE!. Modlitewnik ów traktowany, przypomnijmy, jako wa ciwe lekarstwo na duchow ozibo , sytuowa mona w grupie modlitewników zmodernizowanych24. Nie zawiera wszystkich skadników modlitewnika klasycznego i jest adresatywnie wyspecjalizowany. Respektowanie standardu oznacza nadawanie cao ci formy kodeksu (ksieczki) i reprodukcj obramowania cz ci wa ciwej. 24. M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy, s. 77-115..

(13) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 253. Tradycyjna jest karta tytuowa, lecz brak wstpu. Cao czy reguy kompozycyjne typowe dla sylwy uporzdkowanej z kompozycj blokow. Zawiera bowiem dwie Litanie do Ducha ¢witego, dwie Nowenny do Ducha ¢witego, Koronk do Ducha ¢witego, zbiór modlitw okoliczno ciowych o zrónicowanej formule genologicznej oraz akty strzeliste i cz zat. Przygotowanie do przyjcia sakramentu bierzmowania. Modlitewnik, bdc gatunkiem w formie kolekcji, zawiera zatem kilka gatunków w formie kolekcji lub kolekcji gatunków. 4.1. LITANIA DO DUCHA 'WITEGO. Litania jest gatunkiem modlitwy gboko zanurzonym w chrze cijaskiej staroytno ci. Jest gatunkiem w formie kolekcji, poniewa skada si z kilku wspówystpujcych i izofunkcyjnych gatunków (wypowiedzi w konkretnej realizacji), ma strukturalne zwieczenie i kompozycj sylwiczn25. Analizowana litania wpisuje si do precyzyjnie w gatunkow konwencj przede wszystkim pod wzgldem strukturalnym. Klasyczn litani (litani kolekcj) tworz bowiem nastpujce segmenty 26: 1. tytu w roli zwieczenia strukturalnego, nawizujcy do schematów tytuów modlitewnych: Litania do Ducha ¢witego; 2. pierwszy segment litanii wa ciwej, traktowany jako wstp (segment wdrujcy): Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison. Chryste, usysz nas, Chryste, wysuchaj nas. Ojcze z nieba, Boe, zmiuj si nad nami. […]. Segment ów zosta zredukowany, gdy brak w nim zwrotu do Maryi.; 3. centralny segment litanii wa ciwej zawierajcy zbiór wezwa do okre lonego adresata i stowarzyszona z kadym wezwaniem kliszowana formua modlitewna (szczegóy w dalszej cz ci artykuu); 4. ostatni segment litanii wa ciwej traktowany jako zakoczenie, czyli wezwanie Baranku Boy (segment wdrujcy). W analizowanej litanii reprodukowana jest wersja klasyczna; 25 Zob. A. ZDUNEK, Modlitwa ustalona w strukturze litanijnej sylwy, w: Jzyk yje. Rzecz o wspóczesnej polszczy3nie, red. K. Oóg, Rzeszów 2009, s. 323-336; M. WOJTAK, Potencja tekstotwórczy wzorca gatunkowego na przykadzie litanii, „Tekst i Dyskurs – Text und Diskurs” 6(2013), s. 319-336. 26 Por. M. WOJTAK, Potencja tekstotwórczy, s. 323..

(14) 254. MARIA WOJTAK. 5. modlitwa stowarzyszona z litani wa ciw, w rozpatrywanym wypadku adresowana do Ducha 'witego i realizujca schemat anakletyczno-anamnetyczny z dominujc intencj pro by. Czon podstawowy litanii kolekcji jest oparty na schemacie enumeracyjnym. Jego cz pierwsza nawizuje do gatunkowego kanonu, gdy kad formu rozpoczyna leksem identyfikujcy adresata (zawsze pojawia si okre lenie Duch ¢wity). Syntaktycznie formuy te maj ksztat typowy dla inwokacji modlitewnych (anakletyczno-anamnetyczny). Wezwaniu adresata towarzyszy formua petycyjna. Cao przybiera ksztat nastpujcy: Duchu ¢wity, który…, zmiuj si nad nami. W drugiej cz ci nastpuje zmiana schematu: Od… (nazwa zagroenia), wybaw nas Duchu ¢wity. Zamyka litani wa ciw seria wezwa oparta na schemacie: Aby… (przedmiot pro by), wysuchaj nas Duchu ¢wity. Pod wzgldem konstrukcyjnym analizowana litania odbiega od klasyki gatunku przez urozmaicenie formu wezwa. Zachowuje jednak kompozycyjn analogi i regu repetycji. Aspekt pragmatyczny (obraz relacji nadawczo-odbiorczych i zbiór intencji) stanowi do dokadn realizacj wymogów wzorca. Dlatego naley po wici. troch wicej miejsca aspektowi poznawczemu. Litania jest wyrazem szczególnego kultu, jakim chrze cijanin otacza winien Ducha 'witego. Sam modlcy si czowiek wystpuje wic w roli czciciela i petenta. Adresat modlitwy jest przedstawiany aspektowo i na kilka sposobów. Pojawiaj si wic prawdy doktrynalne27: Duchu ¢wity, trzecia Osobo Trójcy Przenajwitszej; Duchu ¢wity, który od Ojca i Syna pochodzisz i prawdy objawione w Biblii: Duchu ¢wity, który w postaci gobicy pojawie si nad Chrystusem w wodach Jordanu; Duchu ¢wity, który zstpie na Apostoów w postaci jzyków ognistych. Obraz Ducha 'witego jest uzupeniony w formuach wyliczajcych Jego dary oraz prezentujcych rol u wicania czowieka poprzez sakramenty itd. Odnajdujemy te formuy dookre lajce Ducha 'witego jako pocieszyciela, realizujcego plan zbawczy Ojca i Syna. Adresat litanii jest wic w niej zaprezentowany wieloaspektowo i pod wzgldem doktrynalnym poprawnie. Typowe dla gatunku jest te zderzanie (czy nawet przeplatanie si) na linii tekstu wtków dogmatycznych, historiozoficznych i eschatologicznych 28. Teraz kilka sów na koniec o stylu analizowanej litanii. Ustabilizowany schemat konstrukcyjny oraz obecno tekstów kliszowanych pozwalaj mówi. o znanej z regu wzorca szablonowo ci i formuliczno ci. Uwyraniona jest te 27. L. BALTER, Duch ¢wity. Dzieje, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, Lublin 1983, k. 283-286. Zob. M. WOJTAK, Potencja tekstotwórczy wzorca gatunkowego na przykadzie litanii, s. 331 i zawarte w tym opracowaniu wskazówki bibliograficzne. 28.

(15) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 255. dialogowo i apelatywno . Na podkre lenie zasuguje hieratyczno , uzyskiwana przy uyciu caej gamy rodków gramatycznych (bd3 nam miociw), zwaszcza syntaktycznych – uderzajca jest tu postpozycja przydawki: Bóg czyni nas dziemi swoimi, wlewasz mio Bosk do serc naszych, straniku sumie naszych, przez ask swoj, bli3nich naszych. Znamiona archaiczno ci zyskuj te formuy, w których pojawia si staropolska obudowa pro by (leksem raczy): Aby nas w wierze katolickiej utwierdza raczy, Aby nam wytrwaoci i mstwa udzieli raczy, Aby nas w cierpieniach pocieszy raczy. Odzwierciedla si w analizowanym tek cie take hiperboliczno zwizana z powtórzeniem jako rodkiem (stylistyczny i kompozycyjnym), a take zasad paralelizmu skadniowego oraz intonacyjnego i goskowego, sucego instrumentowaniu tekstu. Styl Litanii do Ducha ¢witego odbiera si jako hieratyczny, poniewa zachowano w tym tek cie sylwiczny charakter gatunku z kliszowanymi skadnikami, enumeracyjny i oparty na paralelizmie ksztat litanii wa ciwej, odwoano si do syntaktycznych wyznaczników tradycyjnego stylu religijnego. 4.2. NOWENNA DO DUCHA 'WITEGO O POSTP W 'WITO'CI. Nowenna jest dookre lana jako „naboestwo ku czci Boga lub witego o charakterze bagalnym, dzikczynnym lub wielbicym, trwajce 9 (jako potrójna trójka – liczba symbolizujca peni, odwoanie do 9 chórów anielskich) dni, tygodni, miesicy, lat, odprawiane publicznie lub prywatnie; nawizuje do okresu oczekiwania przez apostoów na zesanie Ducha 'witego”29. Tak pomy lana praktyka modlitewna nie ma trwaej formuy genologicznej i czeka na filologiczne opracowanie. W niniejszym artykule postaram si wic jedynie syntetycznie scharakteryzowa wypowied zawart w analizowanym modlitewniku. Scenariusz naboestwa do Ducha 'witego obejmuje 9 dni. Kady z segmentów jest zatytuowany schematycznie, gdy tytu (z wyjtkiem segmentu przeznaczonego na dzie pierwszy) obejmuje nazw dnia i podstawow intencj. Oto przykady: Dzie drugi Proba o dar mdroci; Dzie trzeci Proba o dar rozumu; Dzie czwarty Proba o dar rady itd., a segment kocowy jest sygnowany tytuem: Dzie dziewity Proba o siedem darów Ducha. 29. M. STRASZEWICZ, Nowenna, w: Encyklopedia Katolicka, t. XIV, Lublin 2010, kol. 51; zob. ponadto: D. SZCZERBA, Praktyczny leksykon modlitwy, Kraków 2008, s. 188-189..

(16) 256. MARIA WOJTAK. ¢witego i bogosawiestwo. Caa nowenna jest, jak wida , odpowiednio doktrynalnie sprofilowana. Scenariuszowy charakter cao ci utrwala sposób skomponowania poszczególnych segmentów. Obowizuje zasada analogii i stosowne intertekstualne, by tak rzec, wyposaenie. Po tytule segmentu pojawia si cytat z Biblii, fragment wystylizowany na refleksj modlcego si, modlitwa do Ducha 'witego zawierajca pro b o konkretny dar i zamykajca formua (kliszowana we wszystkich segmentach): Chwila modlitwy w ciszy. W aspekcie pragmatycznym analizowana nowenna jest tekstem modlitewnym z intencjami wielbicymi i petycyjnymi, a take tekstem formacyjnym (katechetycznym). Aspekt katechetyczny zarówno wpisany w modlitw, jak i autonomizowany jest zredagowany wedug zasady varietas. Katechetyczny wymiar ma fragment z Pisma 'witego, penic funkcj egzemplum. Nie znika on z fragmentu, który (zakodowany w gramatycznej pierwszej osobie liczby pojedynczej) ujty w formule soliloquium moe by atwo poddany transformacji ujawniajcej pokrewiestwo z homiletyk30. Zamyka cao modlitwa, utrwalajca prawd o Duchu 'witym, „który uduchowia i u wica wszystko, co przenika”31. W poszczególnych fragmentach nastpuj zmiany punktów widzenia na prezentowany aspekt rzeczywisto ci. Wizja biblijna zderzana jest ze sposobem widzenia typowym, jak si sugeruje, dla czowieka wierzcego, ale wiadomego swych ogranicze i dopeniona wizj ujmowan w perspektywie dziaania Ducha 'witego. Z takim ksztatowaniem aspektu poznawczego analizowanego gatunku harmonizuj cechy stylowe i ich jzykowe wykadniki. Cytat z Pisma 'witego reprezentuje tradycyjny polski styl biblijny zmodyfikowany po Soborze Watykaskim II32. Fragment, bdcy refleksj modlcego si, czerpie rodki z polszczyzny potocznej w jej wersji stonowanej z uyciem leksyki wyspecjalizowanej, lecz ogólnie zrozumiaej. Modlitwa z kolei jest w najwikszym stopniu hieratyzowana ze wzgldu na dobór leksyki, róda i sposoby wysowienia metafor czy odwoanie do paralelizmu antynomicznego w budowie tekstu.. 30. W niektórych fragmentach ujawniaj si inne przebitki gatunkowe w postaci subtelnych nawiza do konwencji rachunku sumienia, czasem wiadectwa, a nawet listu motywacyjnego. Brak, niestety, miejsca w tym artykule na bardziej szczegóow prezentacj tych zjawisk. 31 L. BALTER, Duch ¢wity. W teologii systematycznej, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, Lublin 1983, kol. 286. 32 Zob. D. BIE+KOWSKA, S. KOZIARA, Duch odnowy soborowej a wspóczesne tendencje w polskich przekadach Pisma ¢witego, s. 23-26..

(17) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 257. W pozostaych komponentach analizowanego modlitewnika nie wychodzi si poza standard, poniewa wypeniaj je akty strzeliste oraz modlitwy liturgiczne i osobiste (autorstwa papiey czy witych), utrzymane w tradycyjnej formule. Nie bd w niniejszym artykule przedmiotem bliszej charakterystyki33.. 5. UOGÓLNIENIA I WNIOSKI. W prezentowanej nietypowej realizacji konwencji modlitewnika Duch 'wity (adresat modlitewnego przekazu) jest prezentowany jako odbiorca kultu prywatnego, zaprogramowanego katechetycznie i w oryginalny, cho ju powtarzalny sposób, obramowanego genologicznie. Owo genologiczne obramowanie zasadza si na mechanizmie translokacji dyskursywnej, otwarcia dyskursu religijnego w jego wersji katechetycznej, przypomnijmy raz jeszcze, na wybrane przestrzenie dyskursów wieckich. Dyskurs katechetyczny jest ze swej natury perswazyjny. Ko ció oddziauje na wiernych, by w stosowny sposób mogli realizowa akty modlitewne (kultowe), oddajc cze Bogu w wypowiedziach ze swej istoty petycyjnych. Katechetyczna perswazyjno (obejmujca zarówno oddziaywania natury poznawczej, jak i emocjonalnej) czy si w analizowanym wypadku z apelatywno ci modlitewn w przekazach wystylizowanych globalnie na mod reklamow. Na poziomie dyskursywnym cao (czyli modlitewnik w formie leku i jako lek traktowany) ma dziaa jak reklama. Reklamowa stylizacja nie owocuje jednak nadawaniem komunikatowi ksztatu przekazu reklamowego34. Pojawia si bowiem pierwsza komunikacyjna maska – produkt ma si reklamowa. sam. Jest towarem i reklam substytucyjn jako kolekcja wypowiedzi. Przyciga uwag przez sw niebanalno , ale te, paradoksalnie, naturalno. i swojsko (forma leku). Buduje nie tyle typowy dla reklamy wiat „cz ciowej fikcji”35, co wiat równolegy. Dziki metaforze MODLITEWIK TO LEKARSTWO ksztatuje nowy wizerunek tak ujmowanego produktu. Poniewa reklama jest z natury cudzoywna (adaptacyjna), moe ten mechanizm atwo uruchomi w wiadomo ci odbiorcy. Reklama zakada wyzyskiwanie rónych poetyk, wic w rozpatrywanej tu swoistej autoreklamie przywouje si kolejne 33. Sporo miejsca po wica im M. Nowak w przywoywanym ju artykule. O zabiegach zmierzajcych do ksztatowania reklamy religijnej zob. D. ZDUNKIEWICZJEDYNAK, Wykady ze stylistyki, Warszawa 2008, s. 119-121. 35 Zob. J. BRALCZYK, Jzyk na sprzeda, Warszawa 1996, s. 14. 34.

(18) 258. MARIA WOJTAK. maski komunikacyjne, dziaajc transgresyjnie. Reklama (bliska wspóczesnym uczestnikom rónych interakcji) jest wyzyskiwana na poziomie dyskursywnym – jako typ dziaania komunikacyjnego, nie za gatunkowo obramowany komunikat. W rezultacie – procesom metaforyzacji podlega samo dziaanie i ono te zyskuje cechy typowe dla reklamy: a) atrakcyjno (wielopoziomowa, gdy zbiór komunikatów wystylizowanych na opakowanie leku staje si reklam wa ciwego modlitewnika, gatunkowo obramowanego. W kadym z tych komunikatów, jak pokazywaam w analizach, odnajdujemy kolejne przejawy denia do atrakcyjno ci.), b) sugestywno (w analizowanym wypadku uzyskiwana dziki wywoaniu efektu niespodzianki, daleko posunitej innowacyjno ci), c) zrozumiao (opakowanie i ulotka odwouj si do znanego, stereotypowego obrazu leku), d) zapamitywanie przez uruchomienie typowego dla reklamy scenariusza: pojawia si kopot (okre lany jako ozibo duchowa), produkt (SU) zapowiada zmian na lepsze, warto wic skorzysta z oferty. Proces typowy dla dziaa reklamowych (reklamowania) jest wyzyskiwany w aktywno ci katechetycznej. Co ciekawe i paradoksalne – mamy tu do czynienia zarówno z respektowaniem standardu, jak i wychodzeniem poza standard. O respektowaniu standardu wiadczy modlitewnik wa ciwy pt. Duchu ¢wity, uwi mnie! jako skadnik kolekcji. To w nim, zgodnie ze standardem gatunkowym, oferuje si wiernym katechez rozpisan na róne typy komunikatów i zrónicowane strategie komunikacyjne. Wierny spotyka si w tradycyjnym modlitewniku przede wszystkim z typowym dla gatunku sposobem nauczania. Modlitewnikowa katecheza eksplicytna obejmuje bowiem zarówno obja nienia prawd wiary, jak i reyserowanie praktyk kultowych. Modlitewniki prezentuj jednak take katechez zmodyfikowan z ca gam technik maskowania relacji nauczyciel–ucze oraz katechez substytucyjn ze wzgldu na przytaczanie fragmentów tekstów doktrynalnych. Zawieraj ponadto katechez ukryt w sposób tradycyjny i konwencjonalny w tekstach kultowych. W ramach tak urozmaiconego dyskursywnie przekazu mie ci si nie tylko obja nianie doktryny, lecz oywianie formu modlitewnych i nadawanie im statusu wypowiedzi, które wierny uznaje w kontaktach ze sfer sacrum za stosowny gos wasny36. Wychodzenie poza standard wie si z reklamowym w istocie uruchomieniem mechanizmów translokacji dyskursywnej. Pojawiaj si innowacyjne dziaania zwizane z przesuniciem komunikacyjnym, które owocuje interfe36. M. WOJTAK, Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy, s. 76-77..

(19) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 259. rencjami gatunkowymi o rzadko spotykanym ksztacie. Powstaje komunikacyjny zlepek, kondensat majcy zewntrzn form gatunkowego przebieraca. Postrzeganie modlitewnika w kategoriach leku i nadanie mu zewntrznej formy medykamentu owocuje powstaniem nowej formuy gatunkowej. Kod gatunkowy modlitewnika zosta poszerzony i uzupeniony o nowe wyznaczniki. Dyskurs katechetyczny (obejmujcy katechez integraln) zyska nowe no niki perswazyjno ci przez odwoanie do dyskursu reklamowego. BIBLIOGRAFIA BALTER L.: Duch 'wity. Dzieje, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, Lublin 1983, kol. 283-286. BIE+KOWSKA D., KOZIARA S.: Duch odnowy soborowej a wspóczesne tendencje w polskich przekadach Pisma 'witego. Aspekty filologiczne, w: Humanistyczna recepcja Soboru Watykaskiego II. Zbiór studiów, red. ks. J. Lewandowicz, E. Umiska-Tyto, ód 2014, s. 13-28. BRALCZYK J.: Jzyk na sprzeda, Warszawa 1996. KOPE¯ J.: Koronka, w: Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin 2002, kol. 887. LOHFINK G.: Modlitwa moj ojczyzn. Teologia i praktyka modlitwy chrze cijaskiej, Pozna 2011. NOWAK M.: „Lekarstwo dla wszystkich”. O kilku sposobach uczenia i propagowania modlitwy w: Czowiek, zjawiska i teksty kultury w komunikacji spoecznej, red. M. Karwatowska, R. Litwiski, A. Siwiec, Lublin 2015, s. 203-216.. STRASZEWICz M.: Nowenna, w: Encyklopedia Katolicka, t. XIV, Lublin 2010, kol. 51-52. SUJKOWSKA-SOBISZ K., WYRWAS K.: Dwa typy kontaminacji gatunkowych, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. II: Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 62-72. SZCZERBA D.: Praktyczny leksykon modlitwy, Kraków 2008. WOJTAK M.: Dylematy genologa, w: Porozmawiajmy o gatunkach – artystycznych i uytkowych, red. E. Bulisz, M. Wojtak, Lublin 2015, s. 11-29. WOJTAK M.: Osobliwe byty gatunkowe i tekstowe w ich uwikaniach komunikacyjnych, w: Gatunki mowy i ich ewolucja, t. IV: Gatunek a komunikacja spoeczna, red. D. Ostaszewska, J. Przyklenk, Katowice 2011, s. 44-56. WOJTAK M.: Potencja tekstotwórczy wzorca gatunkowego na przykadzie litanii, „Tekst i Dyskurs – Text und Diskurs” 6(2013), s. 319-336. WOJTAK M.: Styl religijny w perspektywie genologicznej, w: Jzyk religijny dawniej i dzi, red. S. Mikoajczak, ks. T. Wcawski, Pozna 2004, s. 104-113. WOJTAK M.: Warto ci w wywiadzie – warto wywiadu, w: Wspóczesne media. Wartoci w mediach. Warto mediów, t. II: Wartoci mediów, red. I. Hofman, D. Kpa-Figura, Lublin 2014, s. 225-239. WOJTAK M.: Wspóczesne modlitewniki w oczach jzykoznawcy. Studium genologiczne, Tarnów 2011..

(20) 260. MARIA WOJTAK. WOJTAK M.: Wspóczesny modlitewnik dla dzieci jako tekstowa sylwa, w: Silva rerum philologicarum. Studia ofiarowane Profesor Marii Strycharskiej-Brzezinie z okazji Jej jubileuszu, red. J. S. Gruchaa, H. Kurek, Kraków 2010, s. 435-448. WOJTAK M.: Wspóczesny modlitewnik upamitniajcy I Komuni 'wit – genologiczne studium przypadku, w: ¢ciekami piknej polszczyzny. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Mirosawie Biaoskórskiej z okazji 65-lecia urodzin i 45-lecia pracy zawodowej, red. L. Mariak, A. Seniów, Szczecin 2011, s. 293-307. ZDUNEK A.: Modlitwa ustalona w strukturze litanijnej sylwy, w: Jzyk yje. Rzecz o wspóczesnej polszczy3nie, red. K. Oóg, Rzeszów 2009, s. 323-336. ZDUNKIEWICZ-JEDYNAK D.: Wykady ze stylistyki, Warszawa 2008.. MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO ANALIZA GENOLOGICZNA Streszczenie Artyku jest po wicony analizie innowacyjnej formy modlitewnika. Nadano mu bowiem form artefaktu podobnego do leku. W ten sposób nawizano do metafory MODLITEWNIK TO LEKARSTWO. Cao jest w analizach potraktowana jako kolekcja gatunków o niezwykych konturach. Charakterystyka genologiczna obejmuje nastpujce typy wypowiedzi: zbiór tekstów na opakowaniu, ulotk dla pacjenta, wa ciwy modlitewnik. Dwa pierwsze typy stanowi kontaminacj gatunków uytkowych prezentujcych lekarstwo i gatunków katechetycznych lub kultowych. Modlitewnik za nawizuje do zmodernizowanych wersji gatunku. Cao (kolekcj komunikatów) autorka traktuje jako przekaz wystylizowany na reklam, lecz w sensie komunikacyjnym nie gatunkowym. Zbiór rónorodnych komunikatów jest (jak reklama): atrakcyjny, sugestywny, zrozumiay i atwy do zapamitania. Postrzeganie modlitewnika w kategoriach leku i nadanie mu zewntrznej formy medykamentu owocuje powstaniem nowej formuy gatunkowej. Kod gatunkowy modlitewnika zosta poszerzony i uzupeniony o nowe wyznaczniki. Dyskurs katechetyczny (obejmujcy katechez integraln) zyska nowe no niki perswazyjno ci przez odwoanie do dyskursu reklamowego. Sowa kluczowe: modlitewnik, modlitwa, reklama, katecheza.. THE PRAYER BOOK AS A CURE. A GENRE STUDY Summary The article is devoted to the analysis of an innovative form of the prayer book. It has been given the form of an artifact similar to the cure. In this way it implies a reference to the metaphor THE PRAYER BOOK IS A CURE..

(21) MODLITEWNIK JAKO LEKARSTWO. 261. The entirety of the material is treated in the analyses as a collection of genres of unusual contours. The genre characteristics includes the following types of utterances: a collection of texts on a package, a leaflet for the patient and a proper prayer book. The first two types are a contamination of utilitarian genres presenting a cure and catechetical or cult genres, whereas the prayer book refers to the modernized versions of the genre. The author treats the entirety (a collection of utterances) as communication stylized to form an advertisement, yet in the communication sense and not the generic one. A collection of diverse utterances is (just like advertisements): appealing, suggestive, comprehensible and easy to remember. Perceiving the prayer book in terms of a cure and giving it the external form of the medicine results in creation of a new formula of the genre. The genre code of the prayer book has been expanded and supplemented with new exponents. The catechetical discourse (including the integral catechesis) has gained new carriers of persuasiveness by the reference to the advertising discourse. Key words: prayer book, prayer, advertising, catechesis..

(22)