Rola metropolii w rozwoju regionalnym : podstawowe założenia w ujęciu teoretycznym

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 868. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Michał Kudłacz Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej. Rola metropolii w rozwoju regionalnym. Podstawowe założenia w ujęciu teoretycznym 1. Wprowadzenie Celem niniejszej pracy jest przedstawienie na gruncie teorii interakcji zachodzących pomiędzy ośrodkiem metropolitalnym a jego otoczeniem. W literaturrze przedmiotu wyróżnia się kilka sfer względem siły i kierunku oddziaływania funkcjonalnego metropolii na otoczenie, w zależności od geograficznej odległości od metropolii oraz stopnia skomunikowania z otoczeniem. Zgodnie z teorią grawitacji potencjału siła pozytywnego oddziaływania metropolii na otoczenie jest odwrotnie proporcjonalna do odległości od ośrodka metropolitalnego. Nie zawsze więc metropolia pozytywnie oddziałuje na region. Regiony administracyjne w Polsce różnią się od siebie wielkością, profilem społeczno-gospodarczym oraz potencjałem gospodarczym miast będących ich stolicami, toteż każdy z przypadków należałoby traktować osobno w kontekście badania roli metropolii w rozwoju regionu. Przedmiotem rozważań są jednak teoretyczne aspekty interakcji metropolia–region. Autor dokonuje przeglądu tych teorii rozwoju regionalnego, które dotyczą wyłącznie interakcji silna jednostka– otoczenie, wcześniej jednak porządkując pojęcia związane z miastem, metropolią, obszarem metropolitalnym i metropolizacją. Wszystko to pozwala na wyciągnięcie ogólnych wniosków zaprezentowanych w ostatniej części artykułu, dotyczących dylematu, czy w świetle współczesnych przemian cywilizacyjnych otoczenie korzysta na obecności ośrodka metropolitalnego w swoim sąsiedztwie..

(2) Michał Kudłacz. 48. 2. Metropolia na tle różnych kategorii obszarów zurbanizowanych Metropolia we współczesnym ujęciu ma bardzo wiele znaczeń i definicji. Interdyscyplinarność tej kategorii społeczno-ekonomiczno-przestrzennej sprawia, że w zależności od spojrzenia, dany ośrodek miejski jest zaliczany do grona metropolii albo nie. Należałoby zatem jednoznacznie pokazać, co odróżnia jednostkę miejską od metropolii. Miastem, zgodnie z kryterium statystyczno-demograficznym, staje się ta osada, która przekroczyła odpowiednią, z góry określoną liczbę ludności. Kryterium funkcjonalno-ekonomiczne uwzględnia stosunek liczby mieszkańców zawodowo czynnych w rolnictwie do liczby mieszkańców pracujących poza rolnictwem. Kryterium fizjonomiczne (przestrzenno-techniczne) uwzględnia charakter zabudowy, urządzeń technicznych, układ przestrzenny jednostki osadniczej typu miejskiego. Za granicę osadnictwa miejskiego według tego typu kryterium przyjmuje się zwartość osadnictwa. Wskaźnikiem identyfikacji miasta jest gęstość zaludnienia oraz rodzaj zabudowy. Kilka dalszych kryteriów wyróżnia P. Libner i G. Stefaniak, a mianowicie1: – kryteria infrastrukturalne – czynnikiem decydującym jest w tym przypadku stopień rozwoju infrastruktury miejskiej (kanalizacja, sieć ciepłownicza i energetyczna, komunikacja miejska), – kryteria socjalne – stopień upowszechnienia miejskiego stylu życia, – kryteria kulturalne – koncentracja ośrodków naukowych i centrów kulturalno-oświatowych oraz ich oddziaływanie na obszary sąsiadujące. Według Encyklopedii popularnej PWN miasto to: „jednostka osadnicza powstała historycznie w wyniku skupienia się ludzi w celu wykonywania zawodów nierolniczych; wyróżnia się intensywnością zabudowy, wyposażeniem m.in. w sieci transportu, urządzenia gospodarki wodnej i do zaopatrywania w energię, produkcją dóbr i usługami, także i dla pozamiejscowego odbiorcy; w Polsce większe miasta mogą być dzielone na dzielnice i osiedla; miasto jest siedzibą rady miejskiej; administrację w mieście sprawuje zarząd2 i burmistrz albo prezydent (w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców) przy pomocy urzędu miejskiego”3. Z kolei A. Harańczyk miasto ujmuje jako system, który „działa w warunkach kształtowanych przez cechy systemów krajowych i regionalnych, które stanowią jego otoczenie. Cechy otoczenia nie są stałe, zmieniają się z biegiem czasu. Oto-. P. Libner, G. Stefaniak, Geografia od A do Z, Kram, Warszawa 1998, s. 219.. 1. Obecnie zarząd został zlikwidowany, a jego funkcję pełni wójt, burmistrz lub prezydent.. 2. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1996, s. 505.. 3.

(3) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 49. czenie miasta wpływa na jego rozwój i funkcjonowanie, a równocześnie miasto, będąc systemem otwartym, oddziałuje na swe otoczenie”4. Definicja miasta jest oparta na różnorodnych kryteriach. W Słowniku terminów geograficznych miasto rozumiane jest jako: „jednostka osadnicza o dużym skupisku domów, osiedle przekraczające 1000 mieszkańców, przy czym rolnictwem zajmuje się nie więcej niż 25% mieszkańców”5. Natomiast A. Lösch miastem nazywa „aglomerację w formie punktowej lokalizacji o charakterze nierolniczym”6. Podobną definicję sformułował J. Rajman, który miastem nazywa „zwartą, gęsto zabudowaną i zasiedloną jednostkę osadniczą o planie przestrzennym przystosowanym do funkcji produkcyjno-usługowych i zamieszkaną głównie przez ludność nierolniczą”7. Według M. Rogersa miasto powinno posiadać cechy takie, jak: „1) wielkość nie przekraczającą zasięgu obsługi przez jeden ośrodek centralny, 2) jedność wyrażającą się podporządkowaniem gospodarki miast jednej władzy administracyjnej, 3) jednorodność struktury przestrzennej powstałej w wyniku konsekwentnego rozwoju organicznie uzależnionego od ośrodka centralnego”8. Szerszą definicję miasta podał M. Weber, który określił miasto jako gminę miejską, która musi spełniać następujące warunki9: – odznaczać się przewagą zajęć przemysłowo-handlowych, – mieć fortyfikacje, – posiadać rynek, – posiadać własne sądownictwo i prawo lokalne. Wyżej podane definicje nie stanowią wyczerpującej listy możliwych interpretacji pojęcia miasta. Zostały one dobrane stosownie do chęci zaakcentowania różnych kryteriów wartościujących. Można wyróżnić kilka kryteriów wydzielania miast10: – prawno-administracyjne, czyli nadanie praw miejskich, – statystyczno-demograficzne – decyduje tu liczba mieszkańców, – ilościowo-jakościowe, w tym przypadku decyduje liczba mieszkańców oraz odsetek zatrudnionych poza rolnictwem, np. w Indiach 500 mieszkańców i 75% mężczyzn zatrudnionych poza rolnictwem, – fizjonomiczne (przestrzenno-techniczne) – bierze się pod uwagę zabudowę, urządzenia techniczne oraz układ przestrzenny jednostki osadniczej, A. Harańczyk, Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki, PWN, Warszawa 1998, s. 10.. 4. J. Flis, Słownik terminów geograficznych, WSiP, Warszawa 1994, s. 103.. 5. R. Broszkiewicz, Podstawy gospodarki miejskiej, AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 14.. 6. Ibidem.. 7. B. Jałowiecki, Metropolie, WSFiZ, Białystok 1999, s. 21.. 8. R. Broszkiewicz, op. cit., s. 13.. 9. Podstawy geografii ekonomicznej, red. J. Wrona, J. Rek, PWE, Warszawa 1997, s. 127.. 10.

(4) Michał Kudłacz. 50. – mieszane – nadanie statusu miasta jest uwarunkowane stopniem rozwoju miejscowości (decyzję o przyznaniu praw miejskich podejmują najczęściej organy rządzące w danym kraju). Podsumowując, miasto powinno mieć zwarty obszar zabudowy, w którym znajduje się zwarte skupisko ludności, o wyraźnym miejskim stylu życia. Z pojęciem rozwoju miast nieodłącznie związane jest zjawisko urbanizacji. Można je przedstawić w następujący sposób. Urbanizacja jest procesem społeczno-ekonomicznym polegającym na koncentracji ludności i zróżnicowanej działalności ludzi na stosunkowo niewielkich obszarach. Urbanizacja to także procesy wzrostu liczby mieszkańców miast względem ogólnej liczebności ludności obszaru będącego w strefie aktywnego wpływu miast. Jest ona również procesem zmian w strukturach ludnościowych ze względu na kwalifikacje, zatrudnienie w zawodzie nierolniczym, ochronę zdrowia i opiekę socjalną11. Szerzej urbanizację ujmuje R. Domański, według którego urbanizacja to proces społeczny, polegający na przekształcaniu całego narodu lub jego części ze społeczności wiejskiej w miejską; obejmuje różnorodne zmiany warunków i sposobów życia12. Zmiany te wiążą się także z wyposażeniem wiejskich gospodarstw domowych w modne w mieście artykuły i urządzenia. Procesy urbanizacyjne, jak podaje literatura przedmiotu, można rozpatrywać w trzech ujęciach13: przestrzennym (kształtowanie przestrzeni według cech i funkcji miejskich), ekonomicznym (wzrost czynników miastotwórczych w miastach i ożywienie aktywności zawodowej ludności w zawodach pozarolniczych, zamieszkałej w strefach przyległych) i społecznym. Jeżeli chodzi o aspekt przestrzenny, to jest on zasadny, gdy wieś absorbuje wzorce życia miejskiego. Jest to możliwe wtedy, gdy mamy do czynienia z dobrą dostępnością komunikacyjną wsi i dość dużym oddziaływaniem miast na migrację ludności, przedsiębiorczość, styl życia itp. Obecnie miastem jest ta jednostka osadnicza, której decyzją administracyjną nadano prawa miejskie (kryterium prawno-administracyjne). Z reguły przy nadawaniu praw miejskich stosuje się jedno z trzech kryteriów14: – statystyczno-demograficzne, – ekonomiczno-funkcjonalne, – fizjonomiczne (przestrzenno-techniczne).. 11. R. Broszkiewicz, op. cit., s. 14.. R. Domański, Geografia ekonomiczna Polski, PWE, Warszawa 1985, s. 96.. 12 13 14. R. Broszkiewicz, op. cit., s. 14.. Podstawy geografii ekonomicznej…, s. 127..

(5) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 51. Można zauważyć, że w obecnych czasach mamy do czynienia ze zjawiskiem metropolizacji przestrzeni miejskiej. Metropolizacja przestrzeni, stanowiąca swoistą odpowiedź systemu osadniczego na zjawisko globalizacji, jest to proces15: 1) związany z krystalizowaniem się nowego typu struktury przestrzennej, ogniskowaniem rozwoju w wybranych fragmentach przestrzeni (ośrodkach, wielkich miastach, regionach), uzyskujących przewagę nad innymi jednostkami i uzyskujących międzynarodową rangę. Są to ośrodki, które: – skupiają światowy potencjał gospodarczy, finansowy, naukowy, władzy, mediów i instytucji kulturalnych, – przejmują nadrzędne (kierownicze) funkcje w zarządzaniu gospodarką w skali ponadnarodowej, – charakteryzują się dużą innowacyjnością i wysokim poziomem usług, – są włączone w międzynarodowy układ powiązań, współpracy i zależności, w formie sieci miast pełniących funkcje metropolitalne; 2) zmieniający charakter i siłę powiązań między ośrodkiem centralnym a otaczającym regionem, związany z rozwojem systemu synergicznych powiązań funkcjonalnych na otaczających obszarach (uzupełnianie bądź dublowanie funkcji ośrodka centralnego) oraz przenoszeniem poza ośrodek centralny miejskiego stylu życia przy zachowaniu zdecydowanej i wszechstronnej dominacji centrum; 3) prowadzący do zmian w użytkowaniu przestrzeni na obszarach miast oraz ich stref podmiejskich i do powstania dużego, złożonego zespołu osadniczego: – często mającego charakter policentryczny, – o niejasno zarysowanych granicach między miastem a strefą podmiejską, – któremu zazwyczaj towarzyszą procesy koncentracji ludności oraz wzrost potencjału ekonomicznego (kumulacja wartości dodanej) i społecznego; 4) oznaczający taki rozwój przestrzeni zurbanizowanej, który prowadzi do ekspansji, eksportu i kopiowania rozwiązań miejskich stworzonych w metropoliach. Pojęcie metropolizacji w odróżnieniu od określeń miasta akcentuje kwestie funkcjonalności; oznacza bowiem konieczność spełnienia określonych kryteriów funkcjonalnych (rozwój funkcji metropolitalnych). Przyjęcie, że metropolizacja jest związana ze zdobywaniem przewagi danej jednostki osadniczej nad innymi w obrębie jakiegokolwiek terytorium, oznacza, że istnieje hierarchiczna struktura metropolizacji, np. na poziomie regionalnym, krajowym, kontynentalnym czy globalnym. Warto w tym miejscu dokonać przeglądu definicji dotyczących metropolii. Słowo „metropolia” pochodzi od greckiego metropolis; początkowo oznaczało ono miasto matkę, czyli macierzyste miasto kolonii lub inaczej miasto założycielskie T. Markowski, T. Marszał, Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja – problemy i pojęcia podstawowe, KPZK PAN, Warszawa 2006, s. 10. 15.

(6) Michał Kudłacz. 52. kolonii. Pojęcie to ewoluowało i nabierało różnych znaczeń. Poprzez metropolię można było rozumieć gospodarczą i polityczną stolicę państwa16. T. Markowski stwierdził17, że ze względu na funkcjonujące różne definicje i znaczenia pojęcia metropolii są tylko relatywne i subiektywne możliwości wyznaczenia funkcji metropolitalnych. Trudno jest jednoznacznie i raz na zawsze określić, które funkcje budują „metropolitalność” miasta. Zależy to zarówno od specyfiki samych funkcji, jak i charakteru struktur makroekonomicznych w danym czasie. Kryteria ich wyróżnienia powinny być elastyczne i nawiązywać do aktualnej sytuacji. Funkcje metropolitalne są zawsze funkcjami egzogenicznymi (obliczonymi na oddziaływanie na zewnątrz) i charakteryzują te ośrodki wielkomiejskie, w których występują instytucje reprezentujące sektor usług wyższego rzędu (usług rzadko występujących), instytucje, które wykraczają zasięgiem swojej działalności daleko poza granice miasta. Metropolie, jako produkt procesów globalnych, powinny być definiowane i klasyfikowane w nawiązaniu do ustaleń i standardów międzynarodowych, co nie wyklucza uwzględniania specyficznych uwarunkowań krajowych. Kryteria wyznaczania metropolii mogą w pewnym stopniu zależeć od stawianych celów – cele poznawcze (badawcze) wymagają stosowania kryteriów ścisłych, zaś w przypadku celów praktycznych, w tym politycznych, można zakładać pewne różnice regionalne w zależności od specyficznych dla danego terytorium założeń polityki rozwoju systemu osadniczego. W Polsce wyznaczanie ośrodków i obszarów metropolitalnych ma obecnie silne konotacje polityczne. Aby dane miasto można było zaliczyć do grona metropolii, w warunkach polskich powinno ono spełniać następujące kryteria18: – być stosunkowo duże (min. 0,5–1,0 mln mieszkańców), – posiadać znaczący potencjał ekonomiczny oraz silnie rozwinięty sektor usług wyższego rzędu, – charakteryzować się dużym potencjałem innowacyjnym (jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe), – pełnić funkcje o charakterze metropolitalnym, tj. funkcje centralne wysokiego rzędu hierarchicznego o zasięgu co najmniej krajowym, – pełnić rolę węzła w systemie (sieci) powiązań komunikacyjnych, organizacyjnych i informacyjnych oraz charakteryzować się dużą dostępnością w różnych skalach przestrzennych, także w skali międzynarodowej, – stymulować rozwój sieciowego modelu gospodarki i zarządzania. Zob. B. Jałowiecki, Społeczna przestrzeń metropolii, Scholar, Warszawa 2000, s. 20–22.. 16. T. Markowski, Funkcje metropolitalne pięciu stolic województw wschodnich, MRR, Warszawa 2006, s. 12. 17. T. Markowski, T. Marszał, op. cit., s. 12.. 18.

(7) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 53. Wtórne w stosunku do wyżej wymienionych kryteriów funkcjonalnych pozostają cechy morfologiczne ośrodków metropolitalnych, a mianowicie: – wykształcone metropolitalne układy przestrzenne z rozległą zurbanizowaną strefą podmiejską, o silnych dośrodkowych powiązaniach integracyjnych; – wyjątkowość i specyfika miejsca (zwłaszcza centrum miejskiego) ze względu np. na znaczenie historyczne, kulturalne czy walory architektoniczno-urbanistyczne. Aby daną funkcję nazwać metropolitalną, powinna ona spełniać kilka warunków, które wynikają z przyjętej definicji metropolii, a mianowicie powinna to być funkcja19: – zaliczana do nowoczesnych (bazujących na wiedzy, najnowszych technologiach) działów gospodarki narodowej bądź służąca bezpośrednio lub pośrednio obsłudze działalności gospodarczej, lub też zaliczana do wyspecjalizowanych usług wyższego rzędu; – egzogeniczna – służąca rozwijaniu sieci zewnętrznych powiązań, zwłaszcza w zakresie przepływu wiedzy, informacji, kapitału, dóbr kultury i ludzi, – budująca konkurencyjność ośrodka miejskiego w układach ponadnarodowych. Metropolie bywają także określane jako „światła do nieba”20 – co można zobaczyć na zdjęciu satelitarnym. Patrząc na metropolię z lotu ptaka w nocy, można zobaczyć, że większe skupiska ludności miejskiej odbijają światło w kierunku nieba, przez co łatwo określić umiejscowienie wielkich metropolii oraz odróżnić je od „ciemnego” otoczenia. Nazwa ta jest też metaforycznym odwołaniem do „światła” metropolii jako głównego centrum wiedzy, edukacji i innowacji. Tak więc definicja metropolii zawiera zarówno cechy ilościowe, jak i jakościowe21. Należy raz jeszcze podkreślić, że to, co odróżnia pojęcie metropolii od określeń pokrewnych, takich jak: obszar miejski, aglomeracja, obszar zurbanizowany, to kryteria funkcjonalne22. Aglomeracja miejska jest przede wszystkim jednostką morfologiczną i tworzy ją zwarty zespół wzajemnie powiązanych (choć odrębnych z administracyjnego punktu widzenia) jednostek osadniczych (duże miasto wraz z otaczającym obszarem), powstały w wyniku procesów koncentracji. Aglomeracja policentryczna (koncentracja wokół kilku jąder osadniczych) nosi nazwę konurbacji. Obszar zurbanizowany jest również jednostką morfologiczną, jednak w przeciwieństwie do obszarów wiejskich nie musi dotyczyć konkretnej formy osadniczej i oznacza określony stan procesów urbanizacji na danym terenie; jest to obszar (niekonieczne nawiązujący do granic jednostek administracyjnych) o wyraźnych 19. T. Markowski, op. cit., s. 12.. 20 21. Atlas Unii Metropolii Polskich, Warszawa 2000, s. 5.. B. Jałowiecki, Społeczna…, s. 21.. T. Markowski, T. Marszał, op. cit., s. 19.. 22.

(8) Michał Kudłacz. 54. przekształceniach zabudowy i zagospodarowania (miejski charakter zabudowy i infrastruktury), towarzyszących pozarolniczej działalności gospodarczej lub wynikających z przyjęcia miejskiego stylu (wzorców) życia i pracy. Zespół miejski jest pojęciem planistycznym, bardzo ogólnym, obejmującym sąsiadujące ze sobą miasta, nieuwzględniającym wzajemnych związków między jednostkami osadniczymi. Obszar metropolitalny – pojęcie jakościowo różne od pozostałych, jest jednostką funkcjonalną tworzoną przez duży, złożony i spójny funkcjonalnie zespół miejski, którego istotną cechę stanowi występowanie funkcji metropolitalnych, a także powiązań funkcjonalnych. Różnice między wyżej wymienionymi pojęciami (formami osadnictwa miejskiego) częściowo mają charakter genetyczny i odzwierciedlają różne fazy rozwoju procesów urbanizacji. Aglomeracje i konurbacje istniały niezależnie od pojawienia się procesów metropolizacji. Każdy obszar metropolitalny jest aglomeracją (lub zespołem miejskim), jednak nie każda aglomeracja (lub zespół miejski) spełnia warunki, aby zakwalifikować ją jako obszar metropolitalny. Aglomeracje (konurbacje) mogą, ale nie muszą stać się metropoliami (obszarami metropolitalnymi), które stanowią kolejny etap rozwoju wielkich ośrodków miejskich, przy czym podstawą takiego przekształcenia są zmiany o charakterze jakościowym, a nie ilościowym, a zwłaszcza: – zaawansowane przemiany urbanizacyjne oraz procesy integracji funkcjonalno-przestrzennej, – wykształcenie (zagnieżdżenie) się funkcji metropolitalnych, – procesy globalizacji i umiędzynarodowienia gospodarki (zachodzące pod wpływem postępu w technologiach informacyjnych), – stworzenie spójnego systemu planowania i zarządzania. Należy pamiętać, że rozrost przestrzenny i demograficzny aglomeracji nie jest warunkiem wystarczającym do przekształcenia jej w metropolię bądź obszar metropolitalny, zaś podstawowym wyróżnikiem metropolitalności jest międzynarodowa ranga układu osadniczego. Jeszcze inny zakres pojęciowy odnosi się do megalopolis – megamiasta, wielkiej formy osadniczej (wielkoprzestrzennego zespołu osadniczego), którą tworzy konurbacja wielkich aglomeracji miejskich (zagęszczenie osadnictwa w skali kontynentu, łączenie się kilku obszarów wielkomiejskich, zbiór położonych w pobliżu wielkich miast) o charakterze polifunkcyjnym, w której istotna jest bliskość i łatwa dostępność przestrzenna do każdego z ośrodków oraz rozległych, peryferyjnych stref zabudowy23.. T. Markowski, T. Marszał, op. cit., s. 15.. 23.

(9) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 55. Bardzo ważne wydaje się poprawne zdefiniowanie zagadnienia obszaru metropolitalnego, gdyż jego zasięg nie może być utożsamiany ze strefą podmiejską. Obszar metropolitalny24 jest to wielkomiejski układ osadniczy (monocentryczny lub policentryczny, złożony z wielu jednostek osadniczych oraz terenów o wysokim stopniu zurbanizowania): – obejmujący strefę o znacznym bezpośrednim zasięgu codziennego oddziaływania (miejsca pracy i zamieszkania) oraz tereny potencjalnych możliwości rozwojowych, – gdzie zachodzą procesy metropolizacji i występuje wystarczające nagromadzenie działalności uzupełniających metropolitalne funkcje ośrodka centralnego (lokalizacja funkcji metropolitalnych), – o dużej skali wewnętrznej integracji funkcjonalnej (silnych powiązaniach funkcjonalnych), – z dobrze rozwiniętą siecią transportową. Powstawanie obszaru metropolitalnego jest konsekwencją rozwoju funkcji metropolitalnych, czemu towarzyszy migracja ludności i przenoszenie działalności gospodarczej na peryferie dotychczasowych skupisk miejskich. Obszar metropolitalny powinien posiadać wyodrębniony system zarządzania finansowego i prawno-administracyjnego oraz własne organy planowania i zarządzania. Metropolia stanowi zatem część składową obszaru metropolitalnego. Do podstawowych kryteriów delimitacji obszaru metropolitalnego25 (które nie powinny powielać kryteriów służących do wyznaczania zasięgu aglomeracji) należy zaliczyć kryteria: – funkcjonalne (najważniejsze, jeżeli chodzi o delimitację obszaru metropolitalnego) – związki funkcjonalne ośrodka metropolitalnego z otoczeniem, wspólnie pełnione funkcje, powiązania gospodarcze i społeczne poszczególnych jednostek wchodzących w skład zespołu metropolitalnego, zakres, rodzaj i zasięg funkcji egzogenicznych; – demograficzne – liczba mieszkańców, gęstość zaludnienia, wielkość i dynamika migracji z ośrodka centralnego na tereny obszaru metropolitalnego; – ekonomiczne – liczba i charakter działalności podmiotów gospodarczych, wysoki poziom i duża dynamika rozwoju gospodarczego; – urbanistyczne – charakter użytkowania ziemi, rodzaj, stan, jakość, fizjonomia i standard zabudowy; – techniczne – stopień rozwoju i nowoczesność rozwiązań infrastruktury technicznej;. 24 25. Ibidem, s. 16.. Ibidem, s. 17..

(10) Michał Kudłacz. 56. – społeczne – wykształcenie, poziom warunków życia, struktura zawodowa ludności; – wyznaczające obszar bezpośredniego ciążenia do metropolii, tzw. dzienny system miejski (daily urban system), np. dojazdy do pracy i szkół; – zarządzania – czyli wola polityczna potencjalnych podmiotów polityki metropolitalnej do jej koordynowania w obszarach uznanych wspólnie jako strategiczne dla danego obszaru; – spójności przestrzennej (w tym także spójności systemów ekologicznych), zapobiegającej powstawaniu „wysp” i izolowanych obszarów. Zasadniczo w pełni wykształcone ośrodki metropolitalne posiadają własne obszary metropolitalne, zwłaszcza jeśli przyjmiemy, że metropolia tworzy się z aglomeracji (wielkiego miasta z zapleczem, konurbacji). Przenoszenie funkcji miejskich (rezydencjalnej, handlowej, produkcyjnej) i ich ekspansja poza formalne granice miasta jest naturalnym i bardzo starym procesem, towarzyszącym urbanizacji. Obszar metropolitalny (otoczenie metropolii) tworzą takie powiązane z centrum obszary, które pełnią funkcje miejskie i gdzie w sąsiedztwie ośrodka centralnego lokalizowana jest część obiektów i funkcji metropolitalnych. Kluczowym jednak partnerem do współpracy dla metropolii (w ujęciu sieciowym) pozostaje nie jej własne zaplecze (będące elementem wspomagającym konkurencję, a nie równorzędnym partnerem), ale inne metropolie. Jedynie w sporadycznych przypadkach warunki fizjograficzne, względnie polityczne, mogą zadecydować o tym, że ośrodek metropolitalny zostanie pozbawiony możliwości posiadania własnego obszaru metropolitalnego (np. Singapur czy Hong-Kong)26. 3. Funkcje metropolitalne jako stymulanty rozwoju regionalnego Ośrodki metropolitalne mają ogromny potencjał rozwojowy, który w znacznej części wykorzystany jest przez samą metropolię. Poszukując możliwości rozwojowych, metropolie dążą do podnoszenia konkurencyjności, poprzez zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej (tworzenie preferencyjnych warunków dla inwestorów, rozwój infrastruktury technicznej, dostępności komunikacyjnej, promowanie zrównoważonego rozwoju, turystyki etc.). Przyciąganie inwestorów to jeden z głównych sposobów pobudzenia rynku dóbr i usług, ale również podniesienia prestiżu metropolii. Globalne korporacje, które zdecydują się na założenie swojej siedziby w metropolii, oplatają świat siecią powiązań gospodarczych, naukowych (badawczych), transportowych i informacyjnych. Ibidem, s. 20.. 26.

(11) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 57. Procesowi opisanemu powyżej towarzyszy zjawisko przekształcenia się przestrzeni miejskich przez m.in. zmianę relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem. Istnieją dwa główne punkty widzenia dotyczące relacji metropolia–region (przeciwstawne, choć niewykluczające się wzajemnie): 1) duży ośrodek miejski może rozwijać się dynamicznie bez regionu; wytwarzają się specyficzne związki między dużymi miastami, natomiast ich zaplecze (peryferie) pozostają w cieniu miast; 2) zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju, istnieje ścisły związek między miastem i regionem z naciskiem na ich współistnienie i harmonijny rozwój. W tym podejściu występuje ścisła relacja między rozwojem regionalnym a lokalnym (nie ma metropolii bez regionu). Pierwsza perspektywa uwzględnia nieciągły sposób użytkowania przestrzeni zurbanizowanych – duży ośrodek miejski jest jednym z ważniejszych zjawisk związanych ze zmianą sposobu zagospodarowania przestrzeni. Zmiana tej relacji polega na osłabieniu lub zerwaniu związków gospodarczych miasta z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniu ich silnymi więzami z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub światowej. Rola regionu zostaje ograniczona do pełnienia funkcji mieszkaniowej i rekreacyjnej dla mieszkańców metropolii. Z kolei nieciągłość przestrzeni oznacza, że sąsiadem w sensie gospodarczym i społecznym nie jest już otaczający region, lecz odległa nieraz o setki kilometrów inna metropolia27. Można stwierdzić w myśl tej interpretacji, że istnienie światowej sieci miast nie byłoby możliwe bez funkcjonowania doskonałej siatki połączeń transportowych i telekomunikacyjnych. Na nową, gęstą, wielowarstwową sieć transportową składają się szybkie połączenia między centrami wymiany – sieć drogowa, wraz z systemami kontroli ruchu i monitoringu satelitarnego, telekomunikacyjna oraz lotnicza. Węzłami tej sieci są wielkie miasta, które łączą regionalne (krajowe) otoczenie gospodarcze z gospodarką globalną. Dzięki temu metropolie te stają się atrakcyjnym miejscem lokalizacji dla korporacji transnarodowych oraz firm świadczących wyspecjalizowane usługi na skalę globalną, a także centrami światowego rynku kapitałowego28. W tej koncepcji zatem metropolie nie potrzebują do rozwoju swojego otoczenia, a nawet rozwijają się jego kosztem. Metropolie są w wysokim stopniu samowystarczalne w rozwijaniu się: same potrafią „wyprodukować” swój „kapitał”, który przekłada się na wysoką jakość życia, kapitał ludzki i społeczny, poziom 27 S. Korenik, Metropolie we współczesnej gospodarce z uwzględnieniem realiów polskich; podaję za: Konkurencyjność i potencjał polskich metropolii – szanse i bariery, red. S. Korenik, L. Szołek, Biuletyn KPZK PAN, nr 214, Warszawa 2004, s. 25–26. 28. Ibidem, s. 37..

(12) 58. Michał Kudłacz. PKB, jakość usług oraz warunki sprzyjające poprawie wizerunku miasta i klimatu inwestycyjnego. W przypadku poszukiwania przez władze metropolii możliwości rozwoju, metropolia komunikuje się w tym celu z organizmem podobnym do siebie lub będącym na wyższym stopniu rozwoju. W dobie globalizacji metropolie jednocześnie rywalizują i współpracują ze sobą przy założeniu, że jest to jedyny sposób na dynamiczny i trwały rozwój. W myśl drugiego zaprezentowanego ujęcia interakcji pomiędzy metropolią a otoczeniem regionalnym otoczenie korzysta z funkcji metropolitalnych i procesów rozwoju ośrodka metropolitalnego. Otoczenie staje się bogatsze dzięki obecności silnego ośrodka metropolitalnego w regionie. Dzieje się tak ze względu na fakt, że niezależnie od tego, iż metropolie współpracują między sobą z pominięciem otoczenia, otoczenie pozostaje pod bezpośrednim wpływem ośrodków metropolitalnych. Otoczenie czerpie korzyści z samej tylko obecności metropolii i pozostaje w naturalnej strefie oddziaływania, co oddaje sens drugiej przytoczonej koncepcji relacji metropolia–region. Zasięg, kierunek i rodzaj wpływów pozostaje różny w przypadku każdej metropolii, jednak prawdziwe jest stwierdzenie, że praktycznie może występować taka interakcja. Z całą pewnością bezpośrednie otoczenie metropolii, zwane również obszarem metropolitalnym, pozostaje w najsilniejszym związku z ośrodkiem metropolitalnym. Warto zauważyć, że ośrodki posiadające egzogeniczne funkcje wyższego rzędu są najczęściej funkcjonalnie powiązane ze swoim bezpośrednim zapleczem (otoczeniem). Tak wykształcony obszar w sensie terytorialnym można nazwać obszarem metropolitalnym. Powstawanie obszaru metropolitalnego jest konsekwencją rozwoju funkcji metropolitalnych, czemu towarzyszy migracja ludności i przenoszenie działalności gospodarczej na peryferie dotychczasowych skupisk miejskich. Obszar metropolitalny powinien posiadać niezależny od ośrodka metropolitalnego system (lub systemy) zarządzania finansowego i prawno-administracyjnego oraz własne organy planowania i zarządzania. Można zatem stwierdzić, że obszar metropolitalny to teren pozostający pod bezpośrednim wpływem ośrodka metropolitalnego, jednak nieleżący w granicach administracyjnych ośrodka metropolitalnego. Zasadniczo w pełni wykształcone ośrodki metropolitalne posiadają własne obszary metropolitalne, zwłaszcza jeśli przyjmiemy, że metropolia tworzy się z aglomeracji (wielkiego miasta z zapleczem funkcjonalnym). Obszar metropolitalny wykracza poza administracyjne granice ośrodka metropolitalnego, jego mieszkańcy jednak w najczęstszych przypadkach korzystają z dóbr i usług prywatnych i publicznych, jakie można odnaleźć w metropolii. Dogodna najczęściej komunikacja indywidualna i zbiorowa pozwala podejmować pracę i naukę w ośrodku metropolitalnym i sprawia, że część rdzennych mieszkańców metropolii postanawia się osiedlić poza granicą ośrodka metropolitalnego..

(13) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 59. Rozwój obszaru metropolitalnego wydaje się ściśle skorelowany z rozwojem ośrodka metropolitalnego. Napływ ludności do obszaru metropolitalnego niejako wymusza inwestycje w infrastrukturę, sferę usług czy też w tzw. zasoby funkcjonalne (np. tereny rozrywkowe i rekreacyjne). Obszar metropolitalny kończy się tam, gdzie kończy się strefa bezpośredniej lub pośredniej interakcji (wpływu ośrodka metropolitalnego na obszar metropolitalny), o ile obszar metropolitalny nie został zdelimitowany na podstawie decyzji administracyjnej. Oznacza to niewątpliwe powiązanie niektórych funkcji metropolitalnych ośrodka z funkcjonowaniem obszaru metropolitalnego, stanowiącego najczęściej najbliższe otoczenie metropolii. We współczesnej Europie wyraźnie widoczne są zróżnicowania regionalne. Nierówności w rozwoju występują w ramach jednego kraju, tym bardziej są zauważalne pomiędzy różnymi krajami Europy. Ich przyczyną są przede wszystkim uwarunkowania naturalne, wydarzenia historyczne, uwarunkowania prawne, sposób zarządzania przez jednostki administracji samorządowej, a także wynikający z powyższych uwarunkowań stan gospodarki. Zróżnicowania regionalne w Europie mają co najmniej dwie przyczyny29: pierwsza wiąże się z uwarunkowaniami historycznymi i geograficznymi, które spowodowały, że niektóre miejsca przestrzeni były przez producentów preferowane, co w konsekwencji prowadziło do koncentracji przemysłu i ludności. Drugą przyczyną nierównomiernego rozkładu procesu lokalizacji może być znoszenie barier w transferze czynników produkcji i postępująca liberalizacja dokonująca się w ramach integracji, która prowadzi do dynamicznego wzrostu regionów o wyższym poziomie konkurencyjności. Wpływ na rozwój regionu może mieć także obecność znaczącej jednostki osadniczej. Zjawiska zachodzące wewnątrz ośrodka metropolitalnego powodują nie tylko jego samoistny rozwój, ale również wpływają na rozwój podobnych sobie ośrodków (podnoszenie konkurencyjności poprzez wymianę dóbr, usług i informacji) oraz otoczenia ośrodka. Nawet jeżeli nie jest to bezpośrednią intencją (polityką) metropolii, oddziałuje ona na swoje otoczenie poprzez różnorakie zjawiska. Rozwój metropolii może oznaczać rozwój regionu lub jego regres. Różna jest siła i kierunek oddziaływania ośrodka metropolitalnego na otoczenie regionalne. Wydaje się, że niebagatelne znaczenie dla rozwoju regionu ma kondycja gospodarcza stolicy regionu. Jeżeli centralną jednostką osadniczą regionu jest miasto o właściwościach metropolii, może mieć to bardzo ważne znaczenie dla rozwoju regionu. Poniżej przedstawiono wybrane teorie rozwoju regionalnego, które uwzględniają role ośrodków centralnych (miast) w stymulowaniu rozwoju otaczających je obszarów. K. Gawlikowska-Hueckel, Polityka regionalna – rozwój, finansowanie, przyszłość [w:] Regiony, red. Z. Brodecki, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005, s. 21. 29.

(14) Michał Kudłacz. 60. Koncepcję biegunów wzrostu odnosi się do interakcji między obszarami o istotnej różnicy potencjałów rozwojowych. Koncepcja ta mówi o zachodzących procesach pomiędzy ośrodkiem wysokiej koncentracji potencjału – biegunem wzrostu a otaczającym go obszarem niskich, czy też marginalnych potencjałów. Pomiędzy nimi bowiem zachodzą procesy wzajemnego „nakręcania koniunktury” rozwoju. Omawianą koncepcję można rozpatrywać w dwóch aspektach. W pierwszym podstawą rozwoju są tzw. branżowe bieguny wzrostu, czyli przemysły napędowe. Główne założenie tej koncepcji jest takie, że różnice w rozwoju obszarów mają być zmniejszane poprzez tworzenie na obszarach marginalnych oraz w ich pobliżu biegunów wzrostu, których oddziaływanie na te tereny spowoduje ich rozwój. Za biegun wzrostu uważano najważniejszą dziedzinę gospodarki, która z kolei stymuluje rozwój kolejnych rodzajów produkcji przemysłowej i powinna odznaczać się następującymi cechami30: 1) mieć duże rozmiary, pozwalające wywierać bezpośredni lub pośredni wpływ na gospodarkę, 2) należeć do dynamicznie rozwijającej się gałęzi, 3) mieć liczne i intensywne powiązania z innymi gałęziami. W drugim, regionalnym aspekcie za biegun wzrostu uważa się jednostkę terytorialną umiejscowioną w określonej przestrzeni geograficznej wraz ze zlokalizowanymi na jej terenie gałęziami przemysłu oraz usługami, zagospodarowaniem infrastrukturalnym, a także realizowanymi inwestycjami. Jednostka ta oddziałuje swym potencjałem na otoczenie (region), prowadząc do jego dalszego rozwoju, w tym do pozytywnych przekształceń w strukturze społeczno-gospodarczej. Z tych też względów koncepcja ta stała się popularnym narzędziem polityki regionalnej prowadzonej przez państwo31. Ważnym warunkiem jej wykorzystania jest posiadanie dostatecznie silnego ośrodka miejskiego, który stałby się siłą motoryczną rozwoju regionu. Teoria dyfuzji innowacji, zwana również teorią rozprzestrzeniania się innowacji, jest kolejnym przykładem tego, że centralna jednostka osadnicza ma duży wpływ na kreowanie rozwoju społeczno-gospodarczego otoczenia. Będące siedzibą wiedzy i innowacji duże miasta transferują nadwyżki podaży wiedzy i innowacji na zewnątrz niezależnie od faktu, że ich głównym celem jest współpraca z metropoliami, a nie z otoczeniem. Dzięki transferowi technologii i innowacji z miasta rdzenia do otoczenia istnieje szansa na podniesienie konkurencyjności przede wszystkim podmiotów gospodarczych. Każdy z samorządów szczebla regionalnego powinien posiadać dokument będący strategią innowacji. Dokument Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Ossolineum, Wrocław–Warszawa 2000, s. 42.. 30. T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999, s. 22–23.. 31.

(15) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 61. ten winien wskazywać kierunki działań na rzecz absorpcji innowacji do obszarów o niższym potencjale rozwojowym. W naturalny sposób dyfuzja odbywa się od jednostki (podmiotu) o wyższym potencjale (zdolności do dyfuzji) do tej o potencjale niższym. Dlatego też w dokumentach strategicznych szczebla regionalnego, dotyczących rozwoju innowacji, tak dużą rolę przywiązuje się do centralnych jednostek układu osadniczego (w sensie gospodarczym, nie geograficznym), które na ogół wykazują się dużym potencjałem i podażą innowacji. Teoria kumulatywnej przyczynowości G. Myrdala jest jedną z teorii bazowych dla koncepcji rozwoju gospodarczego. Teoria ta mówi, że miejsca raz wypromowane, w które raz zainwestowano, mają większą szansę na rozwój. Kapitał i siła robocza w sposób naturalny przypływa do miejsc o najkorzystniejszych warunkach prowadzenia działalności gospodarczej. Według tej teorii zachodzą równocześnie dwa procesy o przeciwnych kierunkach, dotyczące koncentracji ludności w określonych miejscach32: – proces rozlewania się aktywności z centrum na zewnątrz (słaba dynamika), rozprzestrzenianie się aktywności gospodarczej, ludzi i dobrobytu; – proces wymywania zasobów z miejsc słabo rozwiniętych do rozwiniętych dobrze (ten proces najłatwiej zatrzymać, gdy na słabym obszarze zlokalizuje się dużą inwestycję). Teoria kumulatywnej przyczynowości tłumaczy przyczyny koncentracji innowacji i wysokiego rozwoju społeczno-gospodarczego na stosunkowo niewielkim obszarze. Posiadający większe możliwości rozwoju obszar centralny w naturalny sposób powiększa swój dystans rozwojowy w stosunku do otoczenia. Otoczenie musi korzystać z różnego rodzaju mechanizmów zewnętrznych (interwencyjnych), mających na celu przyspieszenie jego rozwoju. Koncepcja rozlewania się rozwoju nawiązuje do doktryny liberalnej w ekonomii, zakładającej swobodę wyrównywania się poziomu rozwoju wraz z liberalizacją regulacji prawnych i poprawianiem dostępności komunikacyjnej obszarów peryferyjnych. Rozwój peryferii w myśl tej koncepcji odbywa się przede wszystkim w oparciu o rozwój gospodarki krajowej (a po zbudowaniu wspólnego rynku także europejskiej), a także przez rozwój „lokomotyw rozwoju”, a więc najwyżej rozwiniętych regionów centralnych. Szansą dla obszarów peryferyjnych jest natomiast maksymalne otwieranie się na zewnętrzny kapitał inwestycyjny, zwłaszcza prywatny, który umożliwi transfer technologii. Szczególnym wymiarem wspomnianych koncepcji jest innowacja technologiczna. Zakłada ona, że zasada „rozlewania” z centrów do peryferii dotyczy również wysokich technologii33. 32 T.G. Grosse, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, Warszawa 2007, s. 124. 33. Ibidem, s. 122–124..

(16) 62. Michał Kudłacz. Trudno oprzeć się spostrzeżeniu, że przedstawiona wyżej charakterystyka koncepcji rozprzestrzeniania się rozwoju ujawnia jej powiązania z wcześniej prezentowanymi koncepcjami dyfuzji innowacji oraz biegunów rozwoju. Wydaje się, że teoria rozlewania się rozwoju ma podstawy w twierdzeniu, iż wraz z rozwojem technologicznym i cywilizacyjnym, jaki dynamicznie postępuje, zwiększa się wachlarz możliwości kreowania rozwoju otoczenia za pomocą potencjału jednostki centralnej. Teoria spill-over zakłada również pośrednio wyrównywanie poziomu rozwoju pomiędzy ośrodkiem centralnym a peryferiami, choć być może bardziej precyzyjne byłoby założenie, że według tej teorii dzięki rozwijającemu się ośrodkowi centralnemu możliwy jest rozwój jego otoczenia. Nie ma jednak odniesienia do tempa rozwoju, trudno zatem wyciągać jednoznaczne wnioski odnośnie do faktu wyrównywania poziomu rozwoju pomiędzy metropolią a otoczeniem regionalnym. Istnienie silnego ośrodka miejskiego wpływa korzystnie na region, w którym ośrodek się znajduje. To dzięki drożnym kanałom przenoszenia innowacji i technologii, wiedzy oraz pól oddziaływania gospodarczego i społecznego możliwy jest rozwój otoczenia miasta wyspecjalizowanego w danej dziedzinie. Ośrodek miejski stymuluje do rozwoju swoje najbliższe otoczenie, stwarza warunki do rozwoju regionalnego poprzez zmiany w strukturze gospodarczej, potencjale gospodarczym, zagospodarowaniu infrastrukturalnym i przestrzennym, poziomie życia mieszkańców i środowisku przyrodniczym. Miasto oddziałuje na region również w taki sposób, że najczęściej funkcja, w jakiej specjalizuje się miasto, jest tożsama z wyspecjalizowaniem regionu (np. miasto o funkcjach przemysłowych zwiększa szanse na uprzemysłowienie niektórych dziedzin otoczenia). Niezależnie od tego należy określić wartość, kierunek, jakość, siłę oraz rodzaj oddziaływania ośrodka miejskiego na region, gdyż z unikalnej tożsamości miasta wynika unikalny sposób oddziaływania na otoczenie poprzez pojedyncze kanały przenoszenia. Miasto oddziałuje na otoczenie w sposób indywidualny, zatem dla każdego miasta należałoby zbudować osobny model oddziaływania. Poszukując ogólnych prawidłowości dotyczących pozytywnego wpływu samej obecności metropolii na rozwój regionalny – powołując się m.in. na teorię biegunów wzrostu – można stwierdzić, że: – obecność dominującej w metropolii funkcji oddziałuje na otoczenie metropolii; – otoczenie metropolii posiada lepszą infrastrukturę drogową; – metropolia jest często najważniejszym rynkiem zbytu dla dóbr wyprodukowanych w jej otoczeniu; – społeczeństwo żyjące w otoczeniu metropolii z reguły jest częścią społeczeństwa metropolitalnego (za sprawą podjętej w metropolii pracy zawodowej, studiów, szkoły etc., część społeczeństwa jest codziennym rezydentem metropolii);.

(17) Rola metropolii w rozwoju regionalnym. …. 63. – w metropoliach umiejscowione są instytucje władzy o znaczeniu regionalnym, które posiadają duży wpływ na kształtowanie się rozwoju otoczenia metropolii; – otoczenie ośrodka metropolitalnego bardzo często korzysta z rozwiniętych funkcji naukowych i edukacyjnych metropolii, a także z zachodzących w ośrodkach metropolitalnych procesów rozwoju technologicznego i procesów innowacyjnych; – otoczenie metropolii – szczególnie to najbliższe – coraz częściej odgrywa rolę sypialni dla pracujących na co dzień w ośrodku metropolitalnym, jest zatem funkcjonalnie powiązane z metropolią. Nie można jednak założyć, że w tym wypadku otoczenie metropolii jest tożsame ze strefą podmiejską; – metropolia, będąc stolicą gospodarczą regionu, posiada najczęściej mocno rozwinięte funkcje ekonomiczne, zwłaszcza związane z przemysłem i handlem. Pomijając kwestie międzynarodowej współpracy gospodarczej, instytucje tworzące bazę ekonomiczną metropolii są siłą napędową rozwoju otoczenia. Szczególnie ma to zastosowanie w warunkach modelu metropolii europejskiej. Regiony bez silnego ośrodka metropolitalnego są ekonomicznie, infrastrukturalnie i społecznie mniej rozwinięte od swoich odpowiedników, na terenie których jest metropolia; – funkcja turystyczna metropolii jest ściśle związana z przestrzenią kulturową i przyrodniczą otoczenia. Funkcja turystyczna uwydatnia potencjał historyczny metropolii i regionu. Najczęściej produktem turystycznym metropolii jest przestrzeń kulturowo-rozrywkowa metropolii w połączeniu z walorami przyrodniczo-krajobrazowymi oraz historycznymi otoczenia. Jest to symbioza funkcji turystycznych metropolii i otoczenia. Można zatem stwierdzić, że metropolie faktycznie oddziałują na otoczenie, nawet jeżeli nie jest to przedmiotem ukierunkowanej polityki inter- i intraregiolanej. Jak już zostało wcześniej stwierdzone, region korzysta na samej obecności metropolii. Należy jednak skonstatować, że istnieją również przykłady negatywnego oddziaływania metropolii na otoczenie, o czym wspomniano powyżej. Władze metropolii nie zawsze są zainteresowane planowym działaniem na rzecz rozwoju otoczenia, upatrując swojej szansy na rozwój przede wszystkim w nawiązywaniu kontaktów z innymi, silnymi ośrodkami metropolitalnymi. Planowanymi działaniami na rzecz rozwoju regionalnego zainteresowane są zatem jedynie instytucje otoczenia biznesu oraz władze regionalne. Okazją do pozytywnych zmian w regionach jest wielofunkcjonalność ośrodków metropolitalnych oraz fakt naturalnej dyfuzji funkcji metropolitalnych na zewnątrz. O kierunku, sile i rodzaju oddziaływania metropolii na region decyduje nie tylko siła funkcji metropolitalnych w ogóle, ale również sprawność zarządzania regionem przez władze publiczne..

(18) 64. Michał Kudłacz. Literatura Atlas Unii Metropolii Polskich, Warszawa 2000. Broszkiewicz R., Podstawy gospodarki miejskiej, AE we Wrocławiu, Wrocław 1997. Domański R., Geografia ekonomiczna Polski, PWE, Warszawa 1985. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1996. Fajferek A., Polityka ekonomiczna, AE w Krakowie, Kraków 1999. Flis J., Słownik terminów geograficznych, WSiP, Warszawa 1994. Gawlikowska-Hueckel K., Polityka regionalna – rozwój, finansowanie, przyszłość [w:] Regiony, red. Z. Brodecki, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005. Grosse T.G., Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, Warszawa 2007. Gzell S., Determinanty rozwoju miast polskich — na przełomie wieków [w:] Nowe uwarunkowania rozwoju i kształtowania miast polskich, red. M. Kochanowski, Biuletyn KPZK PAN, nr 175, Warszawa 1996. Harańczyk A., Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki, PWN, Warszawa 1998. Jałowiecki B., Metropolie, WSFiZ, Białystok 1999. Jałowiecki B., Społeczna przestrzeń metropolii, Scholar, Warszawa 2000. Konkurencyjność i potencjał polskich metropolii – szanse i bariery, red. S. Korenik, L. Szołek, Biuletyn KPZK PAN, nr 214, Warszawa 2004. Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999. Libner P., Stefaniak G., Geografia od A do Z, Kram, Warszawa 1998. Markowski T., Funkcje metropolitalne pięciu stolic województw wschodnich, MRR, Warszawa 2006. Markowski T., Marszał T., Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja – problemy i pojęcia podstawowe, KPZK PAN, Warszawa 2006. Szymla Z., Determinanty rozwoju regionalnego, Ossolineum, Wrocław–Warszawa 2000. Szymla Z., Regionalne uwarunkowania rozwoju przemysłu, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1994. Podstawy geografii ekonomicznej, red. J. Wrona, J. Rek, PWE, Warszawa 1997. Przemiany miasta, red. B. Jałowiecki, Kraków 2005..

(19)