Rola transferu technologii w polskiej gospodarce w świetle założeń strategii lizbońskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 867. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Dariusz Firszt Katedra Ekonomii Stosowanej. Rola transferu technologii w polskiej gospodarce w świetle założeń strategii lizbońskiej 1. Wstęp Akcesja Polski do UE łączy się z powszechnym przekonaniem, popartym zarówno doświadczeniami z wcześniejszych rozszerzeń, jak i przebiegiem procesów gospodarczych w okresie członkostwa Polski we Wspólnocie, że integracja europejska jest szansą na dynamizację rozwoju, w szczególności przez przyspieszone wdrażanie postępu technicznego. Szansa ta wynika z nowych uwarunkowań ekonomicznych w ramach jednolitego rynku, jak również z realizowanej na poziomie Wspólnoty polityki innowacyjnej [Firszt 2009]. Podstawowe cele tej polityki zostały zawarte w strategii lizbońskiej. Do jej realizacji zostały zobligowane wszystkie państwa członkowskie, w poszczególnych krajach stosowane są jednak zróżnicowane rozwiązania szczegółowe, co wynika z heterogeniczności UE pod względem rodzaju oraz skali problemów gospodarczych. Jednym z podstawowych wyzwań dla Polski związanych z jej członkostwem w UE jest programowanie i realizacja zadań, które zgodnie z założeniami strategii lizbońskiej zapewniłyby maksymalizację korzyści z integracji. W artykule postawiono tezę, że warunkiem skuteczności wysiłków zmierzających do dokonania skoku technologicznego w Polsce w warunkach wspólnego rynku europejskiego jest stymulowanie transferu technologii, głównie przez zwiększanie zdolności gospodarki i społeczeństwa do asymilacji wiedzy.. ZN_867_Księga.indb 67. 2012-01-10 10:05:06.

(2) 68. Dariusz Firszt. 2. Mechanizmy międzynarodowego transferu technologii i jego ekonomiczne konsekwencje Międzynarodowy transfer technologii jest określany jako transmisja rozwiązań technologicznych pomiędzy podmiotami gospodarczymi z różnych krajów. Obejmuje on zatem procesy, w wyniku których technologia staje się dostępna w danym kraju w inny sposób niż w wyniku prac badawczych lub gromadzenia doświadczeń [Misala 2001, s. 198]. Może mieć charakter transferu pionowego, polegającego na tym, że rozwiązania opracowane w zagranicznych jednostkach badawczo-rozwojowych są nabywane przez krajowe przedsiębiorstwa i przez nie po raz pierwszy wdrażane do produkcji. Zdecydowanie częściej – szczególnie w przypadku przepływu między krajami o różnym potencjale technologicznym, o jakich mowa w tym artykule – przybiera on postać transferu horyzontalnego, czyli przepływu technologii pomiędzy przedsiębiorstwami. Jego przedmiotem są rozwiązania znane i stosowane za granicą (zob. [Jasiński 2006, s. 20–21]). Nie wnikając w szczegóły definicyjne dotyczące transferu technologii, jako że są to zagadnienia szeroko omówione w literaturze, warto przybliżyć podstawowe kwestie dotyczące przenoszenia technologii w skali międzynarodowej. W praktyce gospodarczej wykształciły się pewne typowe mechanizmy transferu rozwiązań technologicznych – kanały transferu technologii. Zalicza się do nich przede wszystkim [Firszt 2007, s. 106]: – operacje licencyjne, sprzedaż patentów, zaopatrywanie w know-how i inne umowy handlowe, których przedmiotem są prawa własności intelektualnej; często są one związane z przenoszeniem wyposażenia, a nawet budową obiektów „pod klucz”, oraz usług doradczych i szkoleniowych; – handel międzynarodowy, obejmujący import dóbr inwestycyjnych, umożliwiających realizację procesów produkcyjnych nowymi metodami, oraz import dóbr konsumpcyjnych w celu ich zimitowania; – bezpośrednie inwestycje zagraniczne, w przypadku których jednocześnie z przepływem kapitału następuje przepływ rozwiązań techniczno-organizacyjnych do filii w kraju goszczącym; – joint-venture – wspólne przedsięwzięcia podmiotów krajowych i zagranicznych, umożliwiające wymianę komplementarnych rozwiązań technicznych w celu opracowania i wdrożenia określonego produktu bądź procesu; – międzynarodową kooperację przemysłową w zakresie prac badawczo-roz wojowych, m.in. w formie aliansów strategicznych. Wyodrębnienie wymienionych mechanizmów transferu technologii wynika ze sposobu rozumienia technologii będącej ich przedmiotem. Technologia stanowi bowiem pewien kompleksowy zestaw informacji na temat kombinacji czynników wytwórczych (dotyczących zarówno zagadnień technicznych, jak i z dziedziny. ZN_867_Księga.indb 68. 2012-01-10 10:05:06.

(3) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 69. organizacji i zarządzania) – wiedzę o charakterze szczegółowym i usystematyzowanym, nadającą się do bezpośredniego zastosowania lub wymagającą przetworzenia w stosunkowo niewielkim zakresie. Gdyby przedmiotem transferu była wiedza, bez względu na jej zakres, kompleksowość i możliwość bezpośredniej aplikacji w procesie gospodarczym zestaw możliwych sposobów transmisji należałoby zdecydowanie rozbudować, m.in. o sympozja, konferencje czy publikacje naukowe [Firszt 2007, s. 105–107]. Zainteresowanie ekonomistów problematyką transferu technologii wynika z roli, jaką proces ten odgrywa w przebiegu procesów gospodarczych w skali globalnej. Jest on bowiem zaliczany do kluczowych czynników konwergencji realnej krajów będących na różnym poziomie rozwoju. Tym samym pozwala osłabić bądź nawet odwrócić tendencje dywergencyjne, jakie wynikają z olbrzymich dysproporcji pomiędzy krajami pod względem możliwości tworzenia nowych technologii [Gomułka 2009, s. 16]. Możliwość realizacji procesu doganiania (catching up) metodą transferu technologii ma swoje uzasadnienie w teorii, poparte doświadczeniami z wielu krajów. W myśl teorii luki technologicznej możliwość zniwelowania różnicy w poziomach zaawansowania technologicznego pomiędzy krajami za pomocą transferu technologii wynika z tego, że uczenie się stosowanych już metod postępowania jest łatwiejsze i przebiega sprawniej niż odkrywanie nowych rozwiązań [Gerschenkron 1962, Nelson i Phelps 1966]. Również koszt nabycia technologii jest niższy niż koszt wprowadzenia innowacji na podstawie własnych prac badawczo-rozwojowych. Cena, jaką podmioty dysponujące daną technologią żądają za jej udostępnienie, jest tym niższa, im technologia jest starsza. Można więc wysnuć wniosek, że im większe jest zacofanie importera wiedzy technicznej, tym proces nadrabiania zaległości przebiega szybciej; tempo konwergencji będzie odwrotnie proporcjonalne do rozmiarów luki technologicznej. Korzystanie z obcych rozwiązań pozwala również na uniknięcie ryzyka prowadzenia niepotrzebnych badań, jako że przedmiotem transferu są zazwyczaj sprawdzone technologie. Ma to odzwierciedlenie nie tylko w kosztach, ale również w tempie postępu, co w sytuacji niwelowania dystansu rozwojowego ma niebagatelne znaczenie [Truskolaski 2004]. Proces doganiania państw wysoko rozwiniętych przez kraje słabiej rozwinięte dzięki transferowi technologii ma jednak liczne ograniczenia. Wystarczy wspomnieć, że jednym ze składników kosztu transferu technologii, obok opłat dla jej właściciela, są wydatki ponoszone na adaptację importowanych rozwiązań. Małe możliwości absorpcyjne, a tym samym wysokie koszty wdrożenia transferowanych technologii, mogą skutecznie opóźnić, czy wręcz zatrzymać, proces technologicznego zmniejszania dystansu. Z tego też względu w krajach najbardziej zacofanych technologicznie skala transferu technologii jest niewielka.. ZN_867_Księga.indb 69. 2012-01-10 10:05:07.

(4) 70. Dariusz Firszt. Największe efekty przynosi on natomiast w krajach średnio rozwiniętych, które są w stanie podjąć wysiłek adaptacji pozyskiwanej wiedzy [Gomułka 1998, s. 170]. 3. Transfer technologii w Polsce U progu przemian społeczno-gospodarczych w 1989 r. gospodarka Polski charakteryzowała się znacznym zacofaniem technologicznym w stosunku do krajów rozwiniętych. Przejawem tego była niska wydajność pracy, wysoka energochłonność i materiałochłonność produkcji przemysłowej, niska jakość produkowanych towarów oraz postępująca degradacja środowiska. Przestarzała struktura asortymentowa skutkowała trudnościami z wejściem polskich podmiotów na zachodnie rynki, a po upadku RWPG i ZSRR oraz związanym z tym zahamowaniu eksportu na rynki wschodnie stało się to konieczne. Polskie przedsiębiorstwa coraz częściej przegrywały walkę konkurencyjną również na rynku krajowym, na którym w wyniku liberalizacji obrotów handlowych pojawiało się coraz więcej wyrobów importowanych. Stało się jasne, że jednym z najistotniejszych celów restrukturyzacji gospodarki jest modernizacja aparatu wytwórczego, służąca poprawie wydajności, odnowieniu asortymentu, a dzięki temu – zwiększeniu konkurencyjności przemysłu. Zadanie to nie było łatwe, ponieważ zużycie fizycznego, przede wszystkim zaś ekonomicznego majątku produkcyjnego było znaczne, a możliwości krajowego systemu badawczo-rozwojowego – ograniczone. Trudności te były pogłębiane przez małą zdolność inwestycyjną podmiotów gospodarczych oraz ograniczone możliwości państwa w zakresie wspierania procesów inwestycyjnych, wynikające m.in. z zadłużenia zagranicznego. W tych okolicznościach szans na niwelację zacofania technologicznego należało upatrywać w międzynarodowym transferze technologii. Pogląd ten jest zgodny z przedstawionymi przesłankami teoretycznymi. Wynika z nich, że w Polsce na początku lat 90. panowały korzystne warunki do skutecznego importu wiedzy technicznej. Z jednej strony zacofanie technologiczne oznaczało, że zasób technologii będących w dyspozycji podmiotów zagranicznych i nadających się do łatwej implementacji był duży. Z drugiej strony istniał, choć słabo rozwinięty, sektor badawczy, a także zasoby kapitału ludzkiego, które wyznaczały potencjał absorpcyjny gospodarki. Sukcesywna liberalizacja międzynarodowych obrotów handlowych i przepływów kapitałowych oznaczała otwarcie kanałów transferu technologii, z których najistotniejsze – w polskich warunkach – były import dóbr kapitałowych oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Badania ekonometryczne dotyczące Polski obejmujące kilkanaście ostatnich lat potwierdzają, że wymienione kanały transferu wiedzy technicznej odegrały. ZN_867_Księga.indb 70. 2012-01-10 10:05:07.

(5) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 71. najważniejszą rolę w modernizacji gospodarki, mierzonej ogólną produktywnością czynników wytwórczych. Można stwierdzić, że postęp techniczny w Polsce niemal w całości opierał się na implementacji importowanych rozwiązań technologicznych, jako że pomiar wpływu krajowych nakładów na B+R na wzrost produktywności w wielu testowanych modelach daje wynik na poziomie nieistotnym statystycznie [Michałek, Siwiński i Socha 2003, Brzozowski i Kubielas 2007]. Możliwości, jakie dawał transfer technologii, nie zostały jednak wykorzystane, przede wszystkim dlatego, że największe znaczenie miała dyfuzja wiedzy w importowanych dobrach inwestycyjnych. Jest to najłatwiejsza do zrealizowania forma transferu, jej wadą jest jednak to, że zasadniczo ogranicza się ona do importu technologii drugiej generacji. Oznacza to, że wzrost poziomu zaawansowania technologicznego w kraju importera jest na tyle wolny, że luka technologiczna w stosunku do krajów z tzw. granicy technologicznej pozostaje niezmieniona, a nawet może się powiększać. Niespełnione zostały również nadzieje pokładane w BIZ jako źródle innowacji technologicznych. Należy podkreślić, że w ujęciu teoretycznym ta forma dyfuzji wiedzy jest jedną z najbardziej efektywnych [Bolonek i Firszt 2007]. W przypadku polskiej gospodarki zalety inwestycji bezpośrednich jako kanału transferu technologii ujawniły się w niewielkim stopniu, a jednocześnie były równoważone przez negatywne zjawiska. Podstawowym problemem było to, że BIZ były lokowane w sektorach tradycyjnych, a udział kapitału zagranicznego w branżach zaliczanych do wysokiej techniki w całości inwestycji zagranicznych sukcesywnie spadał od połowy lat 90. [Kuzel 2007, s. 217]. W związku z tym ich wpływ na postęp technologiczny był ograniczony, podobny do oddziaływania importu zaopatrzeniowego. Częstą praktyką była segmentacja działalności produkcyjnej koncernów i przenoszenie do Polski (podobnie jak do innych krajów posocjalistycznych) procesów mniej złożonych technologicznie, polegających głównie na montażu z podzespołów. Zaangażowanie inwestorów w obszary produkcji istniejącej do tej pory na polskim rynku oznaczało ponadto częściowe wycofanie się krajowych producentów, którzy mieli trudności ze sprostaniem zagranicznej konkurencji. Nie występowała ponadto wyraźna konwergencja wydajności firm z udziałem kapitału zagranicznego i podmiotów krajowych, co świadczy z jednej strony o zabezpieczeniu BIZ przed przeciekami wiedzy, z drugiej zaś – o małych zdolnościach polskich firm do pozyskiwania i twórczego wykorzystywania wiedzy technicznej. Taki przebieg procesów dyfuzji technologii skutkował tym, że modernizacja gospodarki sprowadzała się do podnoszenia poziomu technologicznego tradycyjnych sektorów, skutkującego wzrostem produktywności i jakości wyrobów, nie doprowadziła jednak do wyraźnych przesunięć w strukturze gospodarki ani ekspansji sektorów high-tech. Skutkiem tego była niska konkurencyjność gospo-. ZN_867_Księga.indb 71. 2012-01-10 10:05:07.

(6) 72. Dariusz Firszt. darki, a także problemy na rynku pracy – likwidacja miejsc pracy w tradycyjnych branżach (wynikająca ze wzrostu wydajności) i niewielka liczba stanowisk w nowych sektorach były przyczyną tzw. wzrostu bezzatrudnieniowego i utrzymywania się wysokich wskaźników bezrobocia. Tendencje te złagodziło dopiero otwarcie zachodnioeuropejskich rynków pracy po akcesji Polski do UE, które zbiegło się z okresem dynamicznego wzrostu gospodarczego. Opisane problemy wynikały przede wszystkim z tego, że transfer technologii przebiegał w sposób pasywny, przy znikomym wysiłku podmiotów gospodarki krajowej zmierzającym do intensyfikacji przepływu wiedzy i jej wykorzystania oraz bierności państwa w zakresie selekcji i programowania dyfuzji innowacji i zwiększania zdolności absorpcyjnych gospodarki i społeczeństwa. Zmiana tego podejścia powinna być jednym z elementów programu rozwojowego Polski na najbliższe lata. 4. Strategia lizbońska a modernizacja polskiej gospodarki W gospodarce UE u progu XXI w. zdiagnozowano wiele niepokojących zjawisk: wolne tempo wzrostu, wysokie wskaźniki bezrobocia i obniżający się poziom konkurencyjności, stanowiących zagrożenie dla dalszego harmonijnego rozwoju społeczno-ekonomicznego. Potencjał gospodarczy i ludnościowy Wspólnoty powodował, że podjęcie rywalizacji o status największej potęgi gospodarczej świata było uzasadnione, wiązało się jednak z koniecznością nadrobienia zaległości w stosunku do gospodarki amerykańskiej. Przebieg procesów gospodarczych w latach 90. wskazywał, że potencjał gospodarczy Europy nie był efektywnie wykorzystywany, dystans rozwojowy między UE a Stanami Zjednoczonymi powiększał się, a nasilająca się konkurencja w warunkach globalizacji powodowała, że pozycja gospodarcza UE w świecie była zagrożona. Podjęto więc wysiłki w celu określenia przyczyn negatywnych tendencji oraz opracowania programu niezbędnych reform, pozwalających na dynamizację rozwoju gospodarki europejskiej. Ich rezultatem było opracowanie strategii lizbońskiej, ogłoszonej wiosną 2000 r., która stała się podstawowym programem społeczno-gospodarczym UE na lata 2000–2010. W strategii lizbońskiej kompleksowo ujęto zagadnienia rozwojowe Wspólnoty i zawarto opis działań niezbędnych do przezwyciężenia problemów w zakresie: społeczeństwa informacyjnego, europejskiego obszaru badań i innowacji, edukacji, warunków dla przedsiębiorczości, usprawnienia rynku wewnętrznego, koordynacji polityki gospodarczej oraz zatrudnienia. Realizacja zamierzeń w tych obszarach ma zapewnić osiągnięcie zasadniczego celu określonego w strategii lizbońskiej, jakim jest przeobrażenie UE w najbardziej konkurencyjną i rozwijającą się gospodarkę na świecie, opartą na wiedzy, zdolną do trwałego. ZN_867_Księga.indb 72. 2012-01-10 10:05:07.

(7) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 73. wzrostu gospodarczego, stwarzającą więcej atrakcyjniejszych miejsc pracy oraz o większej spójności społecznej [Płowiec 2003, s. 28]. Zadania określone w strategii można podzielić na trzy podstawowe grupy: dotyczące podniesienia poziomu innowacyjności i konkurencyjności, dążenia do spójności społeczno-ekonomicznej oraz ochrony środowiska. Pierwszą z nich można uznać za priorytetową, ponieważ tworzy materialne podstawy realizacji pozostałych zamierzeń1. Najważniejszym celem w tym dokumencie jest docenienie roli nauki i postępu technologicznego w rozwoju gospodarczym, a co za tym idzie, uznanie rozwoju sektora B+R oraz wspierania innowacyjności podmiotów gospodarczych za podstawowe wyzwania polityki gospodarczej. Włączenie założenia o znaczeniu wiedzy dla długookresowego rozwoju było nieco spóźnione, jako że informacji na ten temat dostarczyły znacznie wcześniej opublikowane teorie wzrostu gospodarczego, potwierdzone badaniami empirycznymi [Okoń‑Horodyńska 2005, s. 9]. Gospodarka UE w chwili wdrażania strategii lizbońskiej mimo opisanych trudności była w dobrym, stabilnym stanie. Dystans rozwojowy między UE a Stanami Zjednoczonymi był stosunkowo niewielki. Luka technologiczna w stosunku do światowej czołówki nie była znaczna [Radło 2006, s. 272]. W większości krajów UE sektor nauki był dobrze rozwinięty, pod tym względem takie kraje jak Szwecja czy Finlandia już w 2000 r. należały do ścisłej światowej czołówki. Strategia lizbońska była więc nie tyle planem wyjścia z kryzysu, co ambitnym, zakrojonym na szeroką skalę projektem pozwalającym wyjść na prowadzenie w światowym wyścigu technologicznym i ekonomicznym. Priorytety określone w strategii dotyczyły głównie naprawienia pewnych słabych stron unijnej gospodarki oraz sfery badawczo-rozwojowej, do których należy przede wszystkim zaliczyć: względnie niskie wydatki na B+R, koncentrację sektora nauki na badaniach podstawowych oraz niski udział sektora prywatnego w finansowaniu badań (około 55%), co jest jednoznaczne z niewystarczającymi powiązaniami nauki z przemysłem w procesie wdrażania innowacji. Plan wspierania innowacyjności sformułowany w strategii lizbońskiej obejmował następujące działania [Kubielas 2004, s. 59–62]: – stymulowanie rozwoju sektora B+R przez wzrost nakładów do poziomu 3% PKB, koordynację działalności badawczej w ramach wspólnoty (Europejski Obszar Badawczy), koordynację polityki naukowej i innowacyjnej oraz publiczne wsparcie strategicznych kierunków badań, 1 W stwierdzeniu tym nie kwestionuje się istnienia sprzężeń zwrotnych pomiędzy wymienionymi kategoriami. Przedmiotem wielu analiz o charakterze teoriopoznawczym oraz aplikacyjnym są m.in. niezwykle złożone związki między efektywnością ekonomiczną a osiąganiem celów społecznych. Problematykę tę podjęto również w projekcie badawczym Spójność społeczno-ekonomiczna a modernizacja gospodarki Polski, realizowanym w Katedrze Ekonomii Stosowanej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie w latach 2009–2011.. ZN_867_Księga.indb 73. 2012-01-10 10:05:07.

(8) 74. Dariusz Firszt. – poprawę otoczenia wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach (wzrost udziału sektora przedsiębiorstw w finansowaniu badań do 2/3) przez wzmocnienie ochrony własności intelektualnej, usprawnianie rynków finansowych, odpowiednią politykę podatkową itd., – deregulację rynków na rzecz wzrostu konkurencji, stymulującej innowacyjność podmiotów. Uzupełnieniem tych działań były zalecenia dotyczące tworzenia społeczeństwa informacyjnego oraz modyfikacji systemów edukacyjnych w celu uczenia umiejętności niezbędnych w gospodarce opartej na wiedzy. Pozycja gospodarki Polski w stosunku do średniego europejskiego poziomu jest zdecydowanie niekorzystna. O ile charakter problemów również w sferze B+R jest podobny do tych występujących w całej UE (niedofinansowanie nauki, zbyt mała liczba badań stosowanych, niewystarczające powiązanie nauki z przemysłem), o tyle ich skala jest nieporównanie większa. Jednocześnie występują problemy specyficzne dla krajów ulegających transformacji, np. niedokończony proces restrukturyzacji gospodarki czy kwestie kulturowe i mentalne (mała innowacyjność społeczeństwa). Niektóre postulaty strategii lizbońskiej są zatem w polskich warunkach niemożliwe do uwzględnienia. Kryzys w zakresie innowacyjności w Polsce wynika ze słabości wszystkich ogniw procesu innowacyjnego. Sektor nauki jest niedofinansowany, wydatki na ten cel, utrzymujące się na poziomie 0,5–0,6% PKB, ograniczają zakres prowadzonych prac do tanich badań podstawowych. Są zbyt niskie, aby skłonić prywatnych inwestorów do pokrywania części kosztów. Można wskazać wiele koncernów, które wydają na projekty badawcze w skali roku większe kwoty niż przewidziane w budżecie całej polskiej nauki. Podniesienie tych nakładów do poziomu 3% PKB do 2010 r. (zgodnie z postulatami strategii) jest nierealne; w prognozach przewiduje się raczej osiągnięcie aktualnego średniego poziomu tego wskaźnika w UE (poniżej 2%), co i tak jest ambitnym celem. Wydaje się, że sektor B+R w Polsce nie jest i nie będzie w najbliższych latach zdolny do zapewnienia podaży innowacji, niezbędnej do rozwoju gospodarki. Oprócz problemów dotyczących podaży nowych rozwiązań technologicznych ciągle niewystarczająca jest chłonność innowacyjna gospodarki, a więc popyt na innowacje. Przyczyny tej sytuacji są złożone i wynikają m.in. z nieoptymalnego inwestowania w kapitał ludzki, problemów sfery instytucjonalnej oraz kapitału społecznego, a także ograniczeń natury finansowej. Barierą jest również przestarzała struktura gospodarki, w której nie ma możliwości wdrażania najnowszych rozwiązań. Niski udział sektorów wysokiej techniki w przemyśle powoduje, że dynamiczny wzrost nakładów na naukę ze źródeł prywatnych jest niemożliwy, przedsiębiorstwa z sektorów tradycyjnych angażują się bowiem w projekty badawcze w znacznie mniejszym zakresie niż firmy z branży high-tech.. ZN_867_Księga.indb 74. 2012-01-10 10:05:07.

(9) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 75. W tych okolicznościach nie dziwią słabe powiązania nauki z przemysłem. Na trudności finansowe nauki i opóźnienia w procesie modernizacji przemysłu nakładają się dodatkowo strukturalne problemy sektora B+R, polegające na utrwaleniu się podażowego modelu innowacyjnego (pochodzącego jeszcze z okresu międzywojennego), w którym podstawowym miejscem pracy naukowca jest uniwersytet, a potrzeby gospodarki nie wyznaczają kierunków prowadzonych badań. Realizacja założeń strategii lizbońskiej wymaga w Polsce szczególnych rozwiązań, okazuje się bowiem, że postulowany wzrost wydatków na B+R jest niemożliwy, a nie można też wykluczyć, iż byłby nieefektywny ze względu na problemy strukturalne tego sektora i całej gospodarki. Stymulowanie dyfuzji wiedzy, chociaż niezbędne, jest niewystarczające przy aktualnych możliwościach w zakresie tworzenia innowacji. Priorytetem w polskiej polityce innowacyjnej na najbliższe lata powinno zatem być szeroko rozumiane wspieranie dyfuzji technologii, w szczególności transferu międzynarodowego. Jest to niezbędny warunek dynamizacji przemian strukturalnych w gospodarce, pozwalających w dalszej perspektywie na harmonijny rozwój systemu innowacyjnego. 5. Perspektywy transferu technologii – wnioski z polskich dokumentów programowych Polska w 2002 r. podjęła pierwsze zobowiązania w zakresie wypełniania założeń strategii lizbońskiej, a od 2004 r. w pełni uczestniczy w procesie jej realizacji. Dokument ten stanowi punkt odniesienia dla formułowanych krajowych strategii rozwojowych. Ogólny kierunek działań wytyczony w strategii można uznać za słuszny również w odniesieniu do naszej gospodarki, konieczne jest jednak wypracowanie indywidualnego planu działań szczegółowych, pozwalającego na osiągnięcie wyznaczonych w strategii celów z uwzględnieniem lokalnych uwarunkowań. Pozostaje to zresztą w zgodzie z przyjętą koncepcją metod wdrażania strategii lizbońskiej, opartą na zasadzie subsydiarności: odpowiedzialność za rozwiązywanie konkretnych problemów ponoszą rządy poszczególnych państw, na szczeblu wspólnotowym realizowane są zaś zadania w zakresie formułowania długofalowej strategii, koordynacji polityki poszczególnych krajów i monitoringu jej efektów oraz wdrażanie projektów badawczych o zasięgu ogólnoeuropejskim [Weresa 2003, s. 433]. Jednym z obszarów szczególnie istotnych w polskiej polityce gospodarczej jest stymulowanie transferu technologii z zagranicy. Kwestie dyfuzji innowacji pojawiają się co prawda w dokumentach wspólnotowych, w strategii lizbońskiej kładzie się jednak nacisk na szeroko rozumianą komunikację na etapie badań podstawowych i stosowanych (koordynację działalności naukowej w ramach Europejskiego Obszaru Badawczego) oraz poprawę transferu wiedzy między. ZN_867_Księga.indb 75. 2012-01-10 10:05:08.

(10) 76. Dariusz Firszt. instytucjami badawczymi a przemysłem i społeczeństwem. Strategia lizbońska koncentruje się więc na procesach dyfuzji technologii o charakterze pionowym, istotnych w przebiegu procesów innowacyjnych, rozumianych jako tworzenie oryginalnych rozwiązań, nowości na skalę światową, nie ma natomiast bezpośredniego odniesienia do transferu gotowych technologii. Niezależnie od oceny, na ile zapisy strategii lizbońskiej mogą być bezpośrednim odniesieniem do działań w Polsce, włączenie się w jej realizację jest jednoznacznie pozytywne politycznie, wymusza bowiem poważne traktowanie problematyki innowacyjności w polityce gospodarczej Polski. Analizując wcześniejsze działania władz, zarówno w sferze legislacyjnej, jak i polityki budżetowej, z pełną odpowiedzialnością można stwierdzić, że przed akcesją do UE Polska w zasadzie nie prowadziła polityki innowacyjnej (rozumianej jako skoordynowane działania z zakresu polityki naukowej, przemysłowej, edukacyjnej i fiskalnej), nie obowiązywała w tym względzie żadna spójna strategia. Można przypuszczać, że rola wiedzy w rozwoju społeczno-gospodarczym, tak podkreślana w strategii lizbońskiej, była w Polsce podważana [Zienkowski 2004]. Od 2004 r. można obserwować pierwsze symptomy zmiany podejścia, znajdujące odzwierciedlenie w aktach prawnych (np. Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnych) oraz strategicznych rządowych dokumentach programowych. Są one wprawdzie krytykowane ze względu na jakość proponowanych rozwiązań, podejście „życzeniowe” i przykładanie w nich większej wagi do akceptacji przez organy unijne niż do rozwiązywania lokalnych problemów, mimo to można w nich upatrywać zwiastunów przełomu w pojmowaniu roli wiedzy w rozwoju gospodarki Polski. Podstawowym dokumentem programowym Polski wyznaczającym długookresowe priorytety polityki gospodarczej uwzględniające założenia strategii lizbońskiej jest Strategia rozwoju kraju 2007–2015, przyjęta przez Radę Ministrów w listopadzie 2006 r. Szczególną pozycję w hierarchii celów społeczno-ekonomicznych zajmują w tym dokumencie kwestie dotyczące innowacyjności gospodarki, w tym omawiane w niniejszym opracowaniu, zagadnienia dyfuzji technologii – wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki jest priorytetem w Strategii rozwoju kraju. Strategia rozwoju kraju zawiera wytyczne mające na celu bezpośrednio lub pośrednio ułatwiać tworzenie w Polsce gospodarki opartej na wiedzy, dotyczące m.in.: – stabilizacji makroekonomicznej sprzyjającej oszczędnościom i inwestycjom, – rozwoju przedsiębiorczości przez poprawę warunków prawnych, finansowych i podatkowych prowadzenia działalności, jak również przez wzmocnienie powiązań z sektorem B+R,. ZN_867_Księga.indb 76. 2012-01-10 10:05:08.

(11) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 77. – zwiększenia dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji (głównie w sektorze MŚP) przez zróżnicowanie możliwości finansowania działalności, przede wszystkim przedsięwzięć innowacyjnych, ze środków publicznych (przyciągających, a nie zastępujących środki prywatne), a także efektywne wykorzystanie funduszy UE i stymulowanie napływu BIZ, – podniesienia poziomu technologicznego przez wzrost nakładów na B+R i innowacje, ukierunkowanie sektora B+R na rozwiązywanie problemów gospodarczych, zacieśnienie jego współpracy z sektorem przedsiębiorstw oraz włączenie do Europejskiego Obszaru Badawczego, – rozwoju społeczeństwa informacyjnego – szeroko rozumianej informatyzacji kraju (obejmującej użytkowników indywidualnych, administrację, służbę zdrowia, bankowość), wspierania rozwoju sektora ICT, – ochrony konkurencji, w tym przeciwdziałania korupcji, – tworzenia warunków do zacieśnienia współpracy międzynarodowej (wspierania eksportu, stymulowania importu zaopatrzeniowego, BIZ, wsparcia dyfuzji innowacji), – rozwoju sektora usług, – restrukturyzacji sektorów tradycyjnych oraz prywatyzacji z zachowaniem odpowiedniej kontroli państwowej. Przedstawiony zakres działań ściśle pokrywa się z założeniami strategii lizbońskiej i uwzględnia specyficzne polskie uwarunkowania. Wyeksponowane są w szczególności kwestie dotyczące kontynuacji przeprowadzania zmian strukturalnych i modernizacji przemysłu oraz intensyfikacji międzynarodowej kooperacji w zakresie dyfuzji innowacji. Wydaje się, że również wyznaczone cele (wartości określonych wskaźników) nie są przeszacowane i odzwierciedlają aktualne możliwości gospodarki (tabela 1). Tym samym założenia Strategii rozwoju kraju spełniają kryteria pierwszego etapu długofalowego programu dochodzenia do gospodarki opartej na wiedzy, który powinien być kontynuowany w kolejnych okresach programowania. Zwrócono uwagę raczej na dyfuzję innowacji niż na ich tworzenie. Świadczy o tym rozsądne oszacowanie możliwego wzrostu nakładów na B+R i aktywności patentowej (wskaźniki docelowe w 2015 r. zostały określone na znacznie niższych poziomach niż odnotowywane obecnie w krajach rozwiniętych) oraz ambitne plany w zakresie wydatków na technologie informacyjne, w tym łącza szerokopasmowe (zob. [Płowiec 2008, s. 717]). Nie ulega wątpliwości, że w kontekście dyfuzji wiedzy są to ważne obszary. Opisanym tendencjom będą z pewnością towarzyszyć znaczne inwestycje w sferę materialną, finansowane w głównej mierze z funduszy strukturalnych UE, analizowane zarówno przez samorządy, jak i przedsiębiorców. Tym właśnie wydatkom należy w najbliższym czasie przypisywać rolę siły napędowej wzrostu gospodarczego, tym bardziej że zazwyczaj. ZN_867_Księga.indb 77. 2012-01-10 10:05:08.

(12) Dariusz Firszt. 78. łączą się bezpośrednio z transferem technologii (w dobrach kapitałowych). Jest to warte podkreślenia, ponieważ w koncepcji gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach często przecenia się znaczenie wydatków na badania i wartości niematerialne, nie uwzględniając tego, że ich wpływ na wzrost gospodarczy różni się w zależności od etapu rozwoju gospodarki (zob. [Zienkowski 2004, s. 70]. Realizacja zamierzeń w zakresie innowacyjności w połączeniu z wykorzystaniem funduszy strukturalnych umożliwia systematyczną modernizację gospodarki opartą na dyfuzji technologii, tworzącą solidne podstawy rozwoju opartego na innowacjach. Tabela 1. Wskaźniki określające realizację priorytetu Strategii rozwoju kraju dotyczącego wzrostu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki UE-25 Wskaźnik. Polska. wartość wskaźnika (rok). zakładana wartość wskaźnika 2010 r.. 2015 r.. Nakłady na B+R (w % PKB). 1,9 (2004). 0,56 (2004). 1,5. 2. Udział podmiotów gospodarczych w nakładach na B+R (w %). 54,3 (2003). 22,6 (2004). 30. 40. Udział produktów wysokiej oraz średniowysokiej techniki w produkcji sprzedanej przemysłu. ∙. 30,1 (2004). 35. 40. Eksport towarów w przeliczeniu na mieszkańca (w tys. euro). 6,5 (2004). 1,9 (2005). 3,5. 4,9. Wydajność pracy jednego pracującego (UE-25 = 100). 100 (2005). 62,7 (2005). 70. 80. ∙. 9,6 (2005). 10. 10. 134,5 (2001). 20 (2004). 40. 65. Wydatki na ICT (w % PKB). 6,4 (2004). 7,2 (2004). 8. 8,5. Liczba łączy szerokopasmowych w odniesieniu do liczby ludności (w %). 10 (2005). 1,9 (2005). 10. 25. Napływ BIZ Liczba patentów na 1 mln mieszkańców. Źródło: [Strategia… 2006, s. 39].. Opracowanie Strategii rozwoju kraju, chociaż wymuszone procedurami UE, należy uznać za istotne. Właściwe określenie problemów oraz priorytetowych zadań umożliwiających ich rozwiązanie nie przesądza jednak o sukcesie tej strategii. Zawarte w niej sformułowania są bowiem ogólne, a jej realizacja zależy. ZN_867_Księga.indb 78. 2012-01-10 10:05:08.

(13) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 79. od opracowania szczegółowych działań na rzecz rozwoju technologicznego i gospodarczego. Nie ulega wątpliwości, że jakość tych rozwiązań musi być na tyle wysoka, aby Polska mogła nadrobić dystans rozwojowy. Ocena skuteczności działań podejmowanych w celu stymulowania transferu technologii zaplanowanych w Strategii rozwoju kraju musi wykraczać poza te dotyczące wzrostu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki (priorytet 1) ze względu na komplementarność różnych czynników jej rozwoju. Przede wszystkim zaś nie sposób pominąć edukacji. Należy podkreślić, że dyfuzja wiedzy ma wymiar społeczny, a zdolność do jej absorpcji zależy nie tylko od potencjału przedsiębiorstw, ale również postaw poszczególnych członków społeczeństwa, występujących zarówno w roli pracowników, jak i konsumentów. Postawy innowacyjne, w szczególności poziom awersji do nowości i zmian, negatywnie skorelowany z możliwościami dyfuzji technologii, zależą niewątpliwie od wiedzy, dającej pracownikowi poczucie pewności siebie. Z uwagi na przekształcenia strukturalne, będące koniecznym warunkiem kontynuacji procesu modernizacji gospodarki w Polsce, niezbędne są takie programy i formy nauczania (w tym long life learning), które wykształcą w społeczeństwie postawy kreatywne, w szczególności gotowość do dokształcania się i przekwalifikowywania. Powinno to zwiększyć bardzo niski współczynnik aktywności zawodowej Polaków, który przyczyniając się do wzrostu zakresu tzw. wykluczenia technologicznego, stanowi jedną z istotnych barier absorpcji innowacji w polskiej gospodarce. Literatura Bolonek R., Firszt D. [2007], Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla rozwoju nowoczesnych sektorów w gospodarce Polski, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 707, Kraków. Brzozowski M., Kubielas S. [2007], Struktura techniczna gospodarki a dyfuzja technologii w perspektywie konwergencji realnej Polski z UE [w:] Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergencji ekonomicznej, red. J. Michałek, W. Siwiński, M. Socha, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Firszt D. [2007], Międzynarodowy transfer technologii jako narzędzie gospodarki opartej na wiedzy, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 741, Kraków. Firszt D. [2010], Perspektywy wzrostu innowacyjności polskiej gospodarki w warunkach integracji z Unią Europejską, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 839, Kraków. Gerschenkron A. [1962], Economic Backwardness in Historical Perspective, Harvard University Press, Cambridge. Gomułka S. [1998], Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa.. ZN_867_Księga.indb 79. 2012-01-10 10:05:08.

(14) 80. Dariusz Firszt. Gomułka S. [2009], Mechanizm i źródła wzrostu gospodarczego w świecie [w:] Wzrost gospodarczy w krajach transformacji. Konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, PWE, Warszawa. Jasiński A.H. [2006], Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa. Kubielas S. [2004], Długi marsz ku innowacyjności i gospodarce opartej na wiedzy [w:] Biała księga 2004, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Warszawa. Kuzel M. [2007], Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności na przykładzie gospodarki Polski, TNOiK, Toruń. Michałek J.J., Siwiński W., Socha M. [2003], Od liberalizacji do integracji Polski z Unią Europejską. Mechanizmy i skutki gospodarcze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Misala J. [2001], Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Nelson R.R., Phelps E.S. [1966], Investment in Humans, Technological Diffusion and Economic Growth, „American Economic Review”, nr 56. Okoń-Horodyńska E. [2005], Strategia lizbońska – założenia programu rozwoju innowacyjnej Europy? [w:] Strategia lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce – wnioski i rekomendacje, red. E. Okoń-Horodyńska, K. Piech, PTE, Warszawa. Płowiec U. [2003], Lizbońska strategia Unii Europejskiej [w:] Gospodarka Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, red. J. Lipiński, A. Sławiński, PWE, Warszawa. Płowiec U. [2008], Ocena innowacyjności gospodarki polskiej a strategia rozwoju kraju, „Ekonomista”, nr 6. Radło M.J. [2006], Reformy gospodarcze w Unii Europejskiej. Czy „lizbońska” Unia dogoni Stany Zjednoczone? [w:] Amerykański model rozwoju gospodarczego, red. W. Bieńkowski, M.J. Radło, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Strategia rozwoju kraju 2007–2015 [2006], Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Truskolaski S. [2004], Międzynarodowa dyfuzja technologii a konwergencja stóp wzrostu gospodarczego, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, nr 39, Poznań. Weresa M. [2003], Ocena polityki innowacyjnej Unii Europejskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 976, Wrocław. Zienkowski L. [2004], Czy polska polityka makroekonomiczna zawiera paradygmat wzrostu innowacyjności gospodarki? [w:] Rola polskiej nauki we wzroście innowacyjności gospodarki, red. E. Okoń-Horodyńska, PTE, Warszawa. The Role of the Transfer of Technology in the Polish Economy in the Light of Lisbon Strategy Goals The article looks at the goals of EU innovation policy, codified in the Lisbon Strategy, in terms of their compatibility with the challenges posed by members with less-developed. ZN_867_Księga.indb 80. 2012-01-10 10:05:08.

(15) Rola transferu technologii w polskiej gospodarce.... 81. economies, particularly Poland. The author posits that realising these goals may be conducive to improving the innovativeness of the Polish economy on the condition that formulating particular solutions on their basis will to a greater extent than ever before take into consideration the issue of the transfer of technology. The article describes mechanisms for diffusing innovation and their potential effect on economic growth. The premises for why the diffusion of innovation may be considered an effective method for modernising the Polish economy are elaborated. The article then examines Poland’s accomplishments to this point in bridging the technological gap against Polish programme documents constituting the operationalisation of the Lisbon Strategy. The aim of the examination is to assess whether the propositions contained in the documents for measures to be taken will meet the technological challenges posed by the Polish economy.. ZN_867_Księga.indb 81. 2012-01-10 10:05:09.

(16)