Katedra Teorii Pieniądza i Polityki Pieniężnej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
RACHUNKOWOŚĆ ZABEZPIECZEŃ
JAKO NARZĘDZIE MINIMALIZACJI RYZYKA
1. Wprowadzenie
Współczesna rachunkowość staje w obliczu wielu dylematów. Obecnie wymaga się od niej czegoś więcej niż tylko tego, by odzwierciedlała operacje dokonane przez jednostkę gospodarczą.
Ostatni kryzys finansowy pokazał, jak ważnym czynnikiem jest zarządzanie ryzykiem – sterowanie nim, a nie tylko jego transfer. W trakcie kryzysu, ale również przed nim i po nim wiele przedsiębiorstw traciło zyski lub nawet upadało na skutek lekceważenia zagrożeń występujących w branży, w której przedsiębior-stwo działa.
Na szeroko pojęty problem ryzyka działalności gospodarczej odpowiadają regulacje polskiego ustawodawcy oraz Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości w przepisach dotyczących rachunkowości zabezpieczeń.
Celem artykułu jest prezentacja rachunkowości zabezpieczeń z jej umiejsco-wieniem w systemie rachunkowości, identyfikacją celu i metod pomiaru. W arty-kule zastosowano metody indukcji oraz analizy krytycznej.
Należy zdawać sobie sprawę z tego, że wdrożenie polityki zarządzania ryzy-kiem finansowym wpływa na poprawę obiegu informacji pomiędzy poszczegól-nymi działami przedsiębiorstwa, pozwala na szybszą reakcję w sytuacji zagrożeń (np. ze względu na zmiany rynkowe), a także usprawnia proces podejmowania decyzji w tak kluczowych aspektach zarządzania jak wybór strategii i nominałów zabezpieczeń. Wdrożenie rachunkowości zabezpieczeń może wpłynąć pozy-tywnie na samo przedsiębiorstwo, lecz także – co nie pozostaje bez znaczenia – na otoczenie zewnętrzne [Gabrusewicz 2013, s. 41–45]. Przedsiębiorstwo stosujące rachunkowość zabezpieczeń, a wraz z nią wszystkie wymagane regulacje jest
bezpieczniejsze z punktu widzenia inwestorów, co ma wpływ na poprawę pozycji na rynku i obniżenie kosztu kapitału.
2. Idea rachunkowości zabezpieczeń
Z punktu widzenia zarządzania rachunkowość jest źródłem informacji ekono-micznej [Surdykowska 1998, s. 175]. Jest niejako działalnością usługową dostar-czającą kwantytatywnych informacji, a dzięki temu pozwala ocenić zdarzenia zachodzące w przedsiębiorstwie oraz efektywnie nim zarządzać.
Za główne zadanie rachunkowości uważa się przekształcenie pierwotnych danych księgowych wyrażających zdarzenia i procesy gospodarcze w postaci nieuporządkowanego zbioru liczb w informacje ekonomicznie użyteczne dla odbiorców [Nowak 2007, s. 23; Sawicki 1996, s. 137]. Wśród nich możemy wyróżnić: inwestorów, kredytodawców, kontrahentów, państwo wraz z organami władzy lokalnej, pracowników, zarząd i właścicieli. Proces informacyjny rachun-kowości przedstawia rys. 1.
Prezentacja informacji
Wyselekcjonowane informacje o stanie majątku mają następnie posłużyć do ich prezentacji za pomocą sprawozdawczości, interpretacji i prognozowania
Przetwarzanie danych Przetwarzanie następuje za pomocą rejestracji, rozliczeń, kalkulacji i weryfikacji zapisów
Gromadzenie danych W tej fazie dane księgowe są gromadzone
(obserwacja, pomiar i wycena oraz ostatecznie ich dokumentacja)
Rys. 1. Proces informacyjny rachunkowości Źródło: opracowanie na podstawie [Żebruń 2010, s. 52].
Informacje dostarczone przez system rachunkowości mają pomóc zarządza-jącym w analizie działalności przedsiębiorstwa w celu oceny jego sytuacji ekono-miczno-finansowej oraz w podejmowaniu racjonalnych decyzji ekonomicznych.
W związku z tym rachunkowość powinna być tak opracowana, by możliwe było bieżące uzyskiwanie informacji nie tylko do celów decyzyjnych, ale także do prognozowania przyszłych stanów badanego zjawiska. Ważne jest to, by forma oraz treść przekazywanych informacji była dostosowana do odbiorców, tak by byli w stanie poznać rzeczywistą sytuację przedsiębiorstwa [Żebruń 2010, s. 54]. Dlatego zakres informacji powinien być uzależniony od środowiska gospodar-czego przedsiębiorstwa.
Strategie zabezpieczeniowe1 stały się bardzo ważną częścią zarządzania
przed-siębiorstwem i zależą one głównie od skłonności przedsiębiorstwa do podejmo-wania ryzyka. Użycie instrumentów pochodnych jest wykorzystywane głównie do zabezpieczenia przed [Kotyla 2003, s. 37]:
– ryzykiem walutowym, – ryzykiem stopy procentowej,
– ryzykiem zmian cen na rynkach towarowych.
Wśród przedsiębiorstw istnieją też takie, które rezygnują całkowicie z zabez-pieczeń i szukają dodatkowych korzyści wynikających ze zmiany sytuacji na rynkach finansowych, traktując to jako sposób zwiększenia osiąganych dochodów. Niebezpieczeństwo związane z takim działaniem polega na tym, że wypracowanie zysku zależne jest od decyzji podejmowanych na rynkach i trzeba liczyć się z tym, że decydenci nie zawsze podejmą właściwe decyzje.
Rozwój instrumentów zabezpieczających spowodował, że pojawił się problem, w jaki sposób ujmować je w księgach rachunkowych. Doprowadziło to do powstania rachunkowości zabezpieczeń. Poszczególne operacje zabezpieczające mają być prezentowane w taki sposób, by przeciwstawne zmiany wartości rynko-wych pozycji zabezpieczającej i instrumentu zabezpieczeń były uwzględnione w przychodach z tego samego okresu [Smithson, Smith i Wilford 2000, s. 127]. Dzięki wprowadzaniu rachunkowości zabezpieczeń miały zostać zlikwidowane nieprawidłowości polegające na stosowaniu różnych metod wyceny, ujmowaniu pewnych instrumentów w bilansie i pomijaniu innych oraz prezentacji wyników operacji zabezpieczających w dwóch różnych okresach sprawozdawczych.
Kompleksowe ujęcie zagadnienia rachunkowości zabezpieczeń możemy spotkać w standardach FAS 133 oraz IAS 39. Definiują one pojęcie zabezpie-czenia w rachunkowości oraz warunki, jakie muszą być spełnione, by prawidłowo odzwierciedlać rozliczenia powiązań zabezpieczających w księgach rachunko-wych [Kotyla 2003, s. 41].
1 Jeśli chodzi o strategie zabezpieczeniowe, możemy wyróżnić zabezpieczenie wszystkiego
(jednostki z silną awersją do ryzyka), zabezpieczenie selektywne oraz zabezpieczenie uznaniowe (celem jest maksymalizacja zysku charakterystyczna dla ośrodków zarządzania).
3. Istota, cel i rodzaje transakcji zabezpieczających
Standard 133 – „Rachunkowość instrumentów pochodnych i transakcji zabezpieczających” był pierwszą próbą regulacji problematyki ujmowania instru-mentów pochodnych w księgowości. Tematyka ta jest jednak bardzo złożona, dlatego w innych standardach próbowano omawiać zagadnienia z nią związane, np. pomiar wartości godziwej. Kolejną próbę rozwiązania omawianego problemu podjęła Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, wydając w 1999 r. Międzynarodowy standard rachunkowości 39 – „Instrumenty finansowe – ujmo-wanie i wycena”. Zakres informacji, które były wymagane w sprawozdawczości, został określony w MSSF 7 – „Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji”.
Standardy rachunkowości spowodowały, że znacznie wzrósł aktywny udział rachunkowości w całym procesie zarządzania ryzykiem, a ponadto jej przepisy znacznie wpływają na budowę przedsiębiorstw i ich zasady funkcjonowania. Można wymienić trzy funkcje rachunkowości: legislacyjną, wykonawczą i spra-wozdawczą.
Pierwsza z nich polega na tworzeniu spójnych i poprawnych zasad pozwalają-cych na ewidencję i prezentację zjawisk gospodarczych zgodnych z rzeczywisto-ścią. Funkcja wykonawcza dotyczy przestrzegania obowiązujących zasad. Funkcja sprawozdawcza z kolei polega na poprawnym ujęciu i prezentacji informacji w sprawozdaniu finansowym odzwierciedlającym aktualną sytuację finansową zgodnie z celami sporządzania sprawozdań finansowych.
W Polsce podstawą prawną ujęcia instrumentów pochodnych nabywanych w celach zabezpieczających stanowi art. 35a Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości oraz Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujaw-niania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. W sprawach nieuregu-lowanych polski ustawodawca odsyła do rozwiązań przyjętych w międzynarodo-wych standardach rachunkowości.
Rachunkowość zabezpieczeń oznacza wyjątek od standardowych zasad rachun-kowości, zaś jej stosowanie należy postrzegać jako przywilej, a nie bezwarunkowe prawo [Bakalarski, Naczyński i Preuss 2002, s. 7–12]. Operacje zabezpieczające stosowane przez przedsiębiorstwo w ramach rachunkowości zabezpieczeń muszą spełniać określone warunki. Jednym z pierwszych, a zawartym w § 28 ust. 1 ustawy o rachunkowości, jest warunek dotyczący zabezpieczenia dokumentacji obejmującej:
– określenie celu i strategii zarządzania ryzykiem,
– identyfikację instrumentu zabezpieczającego oraz zabezpieczonych przez ten instrument: składników aktywów lub pasywów, uprawdopodobnionego przyszłego zobowiązania albo planowanej transakcji,
– charakterystykę ryzyka związanego z zabezpieczaną pozycją, uprawdopo-dobnionym przyszłym zobowiązaniem lub planowaną transakcją,
– określenie okresu zabezpieczenia,
– opis wybranej metody pomiaru efektywności zabezpieczenia zmian wartości godziwej lub przepływów pieniężnych pozycji zabezpieczanej związanych z okre-ślonym rodzajem ryzyka.
Prawo bilansowe daje jednak swobodę przedsiębiorcom, nie określając formy ani szczegółowości informacji w tej dokumentacji poza tym, że powinna ona zostać sporządzona w taki sposób, by osoby niezwiązane z przedsiębiorstwem były w stanie dokonać księgowań oraz sporządzić sprawozdanie finansowe, tak jak zrobiliby to pracownicy firmy. Nie jest to koniec warunków, ponieważ w trakcie trwania zabezpieczenia ciąży na nich obowiązek wypełniania kolejnych2.
W związku z tym przedsiębiorstwa pragnące stosować zasady rachunkowości zabezpieczeń powinny zmodyfikować wykorzystywane strategie, tak aby odpo-wiadały one zabezpieczeniu w ujęciu bilansowym. Dodatkowo przedsiębiorstwa, opracowując strategię, powinny wziąć pod uwagę: stosunek przedsiębiorstwa do ryzyka, typ działalności finansowej, typ ekspozycji, rozmiar ekspozycji oraz jej strukturę czasową.
Ważnym elementem jest wspominane wcześniej zarządzanie ryzykiem [Meniów, Ochęda i Wilinowska 2002, s. 151]. Przedsiębiorstwo samo musi ustalić, jaką strategię zarządzania ryzykiem przyjmie. Strategia ta powinna opierać się na sformułowaniu planu działania w istotnym dla przedsiębiorstwa obszarze, zawie-rającym przedsięwzięcia, które mogą być dopasowane do przewidywanych zmian uwzględnianych czynników. Strategie te powinny zostać zawarte w sporządzonej przed rozpoczęciem zabezpieczenia dokumentacji. Elementy dokumentacji przed-stawia rys. 2.
Proces zarządzania ryzykiem rozpoczyna się w momencie uświadomienia sobie jego obecności i konieczności uwzględnienia go w podejmowanych decy-zjach [Marcinkowska 2000, s. 69]. Rys. 3 prezentuje skrócone definicje najważ-niejszych rodzajów ryzyka.
Zarządzający ryzkiem za najbardziej istotne uznają ryzyko rynkowe, ponieważ daje się ono ograniczyć przez instrumenty pochodne. Zabezpieczeń nie stosuje się w przypadku ogólnego ryzyka związanego z działalnością jednostki, ryzyka utraty aktywów rzeczowych, wywłaszczenia, jak również wtedy, gdy nie można wiary-godnie zmierzyć wpływu ryzyka na wynik finansowy jednostki.
2 Zaliczyć do nich możemy: ujęcie w księgach rachunkowych zawartych transakcji
zabezpie-czających, wyceny pozycji zabezpieczanej oraz instrumentu zabezpieczającego, bieżący pomiar efektywności zabezpieczenia, ujmowanie w księgach rachunkowych zmian wartości pozycji zabez-pieczanej i instrumentu zabezpieczającego oraz prezentację informacji o istniejących zabezpiecze-niach w sprawozdazabezpiecze-niach finansowych.
Identyfikacja i szacowanie ryzyka, na jakie narażone jest przedsiębiorstwo – znalezienie dopuszczalnego poziomu narażenia
przedsiębiorstwa na dane ryzyko
Wybór instrumentów służących do zarządzania ryzykiem, gdy przekroczy się poziom dopuszczalny – wyznaczenie osób odpowiedzialnych za zarządzanie
ryzykiem oraz określenie sposobu bieżącego raportowania o ryzyku
Rys. 2. Dokumentacja zarządzania ryzykiem Źródło: opracowanie własne na podstawie [Żebruń 2010, s. 61].
– niebezpieczeństwo wynika-jące z niewywiązania się jednej strony ze swoich zobowiązań, co spowoduje poniesienie strat finanso-wych przez drugą stronę
– napotkanie trudności w wywiązywaniu się ze zobowiązań finansowych
– wahania wartości godziwej instrumentów finansowych lub przyszłych przepływów środków pieniężnych ze względu na zmiany cen rynkowych
– można zaliczyć do niego ryzyko walutowe i stopy procentowej
Ryzyko kredytowe Ryzyko płynności Ryzyko rynkowe
Rys. 3. Ryzyko w przedsiębiorstwie Źródło: opracowanie własne.
Na rynku finansowym występuje duża liczba instrumentów pochodnych, przez co wybór odpowiednich sprawia niemałe trudności. Proces zarządzania ryzykiem wymaga zaangażowania środków finansowych i odpowiedniej organizacji pracy. Działania z nim związane powinny przynieść wartość dodaną dla przedsiębior-stwa – jego sytuacja musi być lepsza, niż wtedy gdyby się tym ryzykiem nie zarządzało [Socik 2001, s. 43]. Jako organy odpowiedzialne za prowadzenie poli-tyki zarządzania ryzykiem wymienić możemy: kontrolera finansowego, specja-listę ds. controllingu, głównego księgowego lub dyrektora finansowego. Ważny z punktu widzenia organów zarządzających jest sposób raportowania o ryzyku. Do informacji podlegających monitoringowi zaliczyć możemy m.in. [Żebruń 2010, s. 63]:
– zmiany wartości składnika bilansowego lub planowanej transakcji podlega-jącej zabezpieczeniu,
– efektywność zabezpieczenia przejawiającą się w wyznaczeniu poziomu kompensowania się wyników osiągniętych na pozycji zabezpieczanej i instru-mencie zabezpieczającym.
Do skali prowadzonych transakcji powinien być dopasowany odpowiedni monitoring, a formalne określenie celu i prowadzenie dokumentacji powinno przyczynić się do poprawy skuteczności zawieranych transakcji.
W § 146 IAS 39 znaleźć można definicję zabezpieczenia skutecznego, zgodnie z którą zabezpieczenie uznaje się za wysoce skuteczne, jeżeli w momencie jego ustanowienia i przez cały czas wykorzystywania jednostka gospodarcza może oczekiwać, że zmiany wartości godziwej zabezpieczonego instrumentu oraz zmiany przepływów środków pieniężnych z niego wynikających zostaną niemal w całości skompensowane przez zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpie-czającego lub zmiany przepływów środków pieniężnych z niego wynikających, a faktyczne wyniki znajdą się w przedziale od 80% do 125%3.
Zabezpieczenia wewnętrzne charakteryzują się minimalizowaniem kosztów danej operacji. Redukują one ryzyko finansowe, a jednocześnie zmniejszają konieczność zabezpieczania się na rynkach finansowych lub eliminują ją w ogóle. Ich zastosowanie jest zależne od pewnych czynników, takich jak: rynek, na którym operuje jednostka, działania konkurencji, zakres współpracy oraz stosunki z dostawcami i odbiorcami. Najbardziej popularne rodzaje zabezpieczeń wewnętrznych to:
– indeksowanie, – podział ryzyka,
– wycena w dwóch walutach,
– przyspieszenie i opóźnienie płatności.
Pierwszy z nich, indeksowanie, polega na tym, że kwota kontraktu jest wyra-żona i płatna w walucie kupującego przy jednoczesnym określeniu zasady przeli-czenia ceny z waluty sprzedającego na walutę kupującego. Dzięki temu zachodzi transfer ryzyka zmiany kursu walutowego na kupującego, podczas gdy przychód sprzedającego jest zabezpieczony.
Podział ryzyka pozwala dzielić ryzyko zmiany kursów walutowych pomiędzy obu partnerów transakcji. Istotą jest tu ustalenie stałej ceny zawieranej transakcji wyrażonej albo w walucie kupującego, albo sprzedającego. Dodatkowo zostaje zaakceptowany przez obie strony procentowy przedział zmiany kursu waluty. Gdy kurs waha się w granicach określonego przedziału, cena pozostaje na poziomie określonym w kontrakcie. Gdy przekroczy ten przedział, cena korygowana jest do wartości rynkowej. Partnerzy partycypują w ryzyku zmiany kursu powyżej
usta-3 Np. jeżeli strata na instrumencie zabezpieczającym wynosi 120, a zysk na instrumencie
pie-niężnym 100, to kompensatę można określić jako 120/100, czyli 120%, lub jako 100/120, czyli 83%. W takiej sytuacji jednostka gospodarcza stwierdzi, że zabezpieczenie jest wysoce skuteczne.
lonego przedziału w określonym stosunku. Dzięki temu dzielą równo pomiędzy siebie zysk i stratę związaną z przekroczeniem przyjętych w kontrakcie zasad.
Trzecim sposobem jest wycena kontraktu w dwóch walutach. Stosuje się ją w sytuacji, gdy klient żąda podania ceny towaru lub usługi w dwóch walutach lub kiedy sprzedający chce umożliwić kupującemu dokonanie zapłaty w jednej z dwóch możliwych walut określonych w kontrakcie. Od przedsiębiorców wybie-rających ten rodzaj zabezpieczenia wymaga się prowadzenia bieżącej analizy sytuacji na rynku walutowym i reagowania na zmiany przez odpowiednie kory-gowanie cen.
Koncerny i grupy kapitałowe także posiadają możliwość zabezpieczenia wewnętrznego. Chodzi tu o przyspieszenie i opóźnienie własnych płatności. Umożliwia to korygowanie przepływów walutowych w celu eliminacji niepotrzeb-nego obrotu lub wykorzystywania nieoczekiwanych wahań kursów walutowych. Pozwala także na posługiwanie się wewnętrznymi źródłami walut bez potrzeby zawierania zewnętrznych kontraktów walutowych. Stosowanie tej formy możliwe jest tylko w obrębie grup kapitałowych. W przypadku innych podmiotów przy-spieszenie spotykałoby się na pewno z niechęcią. Sytuacja polegająca na opóź-nieniu płatności za towary, usługi i dostawy przez kontrahenta postrzegana jest jako niemożność finansowa do regulowania swoich zobowiązań krótkotermino-wych [Meniów, Ochęda i Wilinowska 2002, s. 107].
4. Metody pomiaru efektywności zabezpieczeń
Obowiązkowe badanie skuteczności zabezpieczenia4 zapewnia możliwość
stosowania specjalnych zasad rachunkowości tylko dla strategii charakteryzu-jących się wysokim poziomem skompensowania zmian pozycji zabezpieczanej i instrumentu zabezpieczającego. Efektywność zabezpieczenia ocenia się nie rzadziej niż na dzień sporządzenia rocznego lub śródrocznego sprawozdania finansowego [Seredyński 2009, s. 154; Seredyński i Woźniak 2010, s. 33–35].
Nawet w przypadku wystąpienia określonego poziomu niedopasowania zmian pozycji zabezpieczanej i instrumentu zabezpieczającego dopuszcza się stoso-wanie zasad rachunkowości zabezpieczeń. Wynika to z tego, że na powstanie nieefektywności wpływ mają m.in. takie czynniki jak zmiana warunków dostawy towarów, instrument zabezpieczający i pozycja zabezpieczana uzależnione są od innych stóp procentowych.
4 Definicję zabezpieczenia możemy znaleźć w § 9 MSR 39. Brzmi ona następująco: stopień,
w jakim zmiany wartości godziwej lub przepływów pieniężnych związanych z zabezpieczaną pozy-cją, sposobne do przydzielenia zabezpieczanemu ryzyku, są kompensowane zmianami wartości godziwej lub przepływów pieniężnych związanymi z instrumentami zabezpieczającymi.
Dlatego tak ważne jest bieżące monitorowanie skuteczności powiązania, jak również prognozowanie przed rozpoczęciem oceny efektywności zabezpieczenia. Prawo bilansowe daje w tym miejscu użytkującym jednostkom sporą swobodę. Jednym z prostszych sposobów pomiaru jest porównanie zmian powstałych na instrumencie zabezpieczającym ze zmianami pozycji zabezpieczanej. Metoda ta określana jest jako wskaźnikowa [Żebruń 2010, s. 76]; przedstawia się ją nastę-pująco5: , Mw Y X i i = gdzie:
Xi – skumulowana zmiana wartości instrumentu zabezpieczającego w badanym
okresie.
Yi – skumulowana zmiana wartości pozycji zabezpieczanej w badanym okresie.
Dzięki tej metodzie możemy w prosty sposób porównać skumulowane zmiany tych wartości, punkt odniesienia stanowią wartości w momencie rozpo-częcia zabezpieczenia. Do zalet należy zaliczyć prostotę pomiaru i interpretacji wyników. Wady to rozbieżności w dynamice zmian wartości, które prowadzić mogą do utraty efektywności zabezpieczenia i nieuwzględnienia wielkości trans-akcji w pomiarze efektywności.
Inną metodą pomiaru jest metoda względnej różnicy, którą wyraża się wzorem:
. Wr V Xi Yi 0 = +
gdzie V0 to wartość początkowa pozycji zabezpieczonej.
Aby uznać, że zabezpieczenie mierzone tym wskaźnikiem jest efektywne, musi on przyjąć wartość bliską zeru. Kolejny raz za zaletę należy uznać prostotę obliczeń. Niestety wadą metody jest brak w przepisach prawa bilansowego granic określających, kiedy należy uznać, że zabezpieczenie stało się nieefektywne. Dlatego mogą mieć na to wpływ osoby trzecie, np. biegły rewident, przez co konieczne stanie się naniesienie korekt.
Alternatywą dla metody względnej różnicy jest metoda redukcji zmienności uwzględniająca wielkość transakcji w pomiarze. Ideą tej metody jest porów-nanie zmienności pozycji zabezpieczonej ze zmiennością całości zabezpieczenia (złożonego z pozycji zabezpieczającej i instrumentu zabezpieczającego). Metodę redukcji zmienności wyraża się następującym wzorem:
. R Y X Y z 1 – i i i 1 2 2 = ^ + h
5 Prezentowane w artykule wzory zaczerpnięto z prac [Żebruń 2010, s. 76 i nast.;
Im wartość bliższa jeden, tym bardziej efektywne jest zabezpieczenie. W tym przypadku również brak wartości będących warunkiem wykorzystania rachunko-wości zabezpieczeń.
Aby ocenić efektywność, można też zastosować metody statystyczne. Jako przykład posłużyć może współczynnik korelacji Pearsona6, który pozwala
okre-ślić stopień zależności między badanymi zmiennymi:
, r x x Y y X x Y y X – – – – i i i i 2 2 = = r r r r ^ ^ ^ ^ h h h h gdzie:
Xi, Yi – i-te wartości zmiennych X i Y,
,x y
r r – średnie arytmetyczne zmiennych x i y.
Łącząc te wskazania z prawem bilansowym, za efektywny dla zabezpieczenia uznać należy wskaźnik Pearsona przyjmujący wartość powyżej 0,8. W warun-kach rozwijającego się rynku instrumentów pochodnych trudne staje się jednak zdobycie odpowiedniego materiału badawczego.
Do pomiaru efektywności służy też metoda wartości narażonej na ryzyko. Mierzy ona pomiar największej oczekiwanej straty, jaką można ponieść w danym okresie przy założeniu normalnych warunków rynkowych i przy określonym poziomie ufności [Butler 2001, s. 5]. Wyraża się ona wzorem:
,
VaR= ^VaRph2+^VaRzh2+2αVaRp$VaRz gdzie:
VaR – wartość narażona na ryzyko,
VaRp – wartość zagrożona pozycji zabezpieczanej,
VaRz – wartość zagrożona instrumentu zabezpieczającego,
α – zadany poziom korelacji.
W tym przypadku instrument zabezpieczający uznawany jest za skuteczny w kompensowaniu zmian pozycji zabezpieczonej, jeśli wartość narażona na ryzyko powiązania zabezpieczającego jest niższa w porównaniu z wielkością, jaką przyjmuje dla pozycji zabezpieczanej [Karmańska 2008, s. 202–216]. Wskazuje się, że zawarcie transakcji zabezpieczającej powinno umożliwić ograniczenie wartości VAR do 40%.
Należy mieć jednak świadomość tego, że są to tylko przykłady metod, a w lite-raturze przedmiotu odnaleźć można wiele innych. Trzeba zdawać sobie także sprawę z tego, że nie wszystkie strategie zabezpieczające znane w nauce finansów są zabezpieczeniami w rachunkowości; są to dwa odrębne zagadnienia.
6 Analiza statystyczna współczynnika korelacji jest następująca: 0,2–0,4 wyraźna zależność
liniowa o niskiej sile, 0,4–0,7 – umiarkowana zależność znacząca, 0,7–0,9 – znacząca zależność, powyżej 0,9 – bardzo silna zależność.
5. Zakończenie
Przygotowanie działań7 nastręczać może licznych problemów w fazie
początkowej. Zarządzający przedsiębiorstwami wciąż nie są świadomi korzyści i w obawie przed ponoszeniem zwiększonych kosztów nie stosują rachunkowości zabezpieczeń.
Jednostki gospodarcze mogą sporządzać sprawozdanie w sposób niejednolity. Forma sprawozdania oraz zasady sporządzania zależą od takich czynników, jak wielkość danej jednostki, obligatoryjność kontroli finansowej, wybrane zasady wyceny czy notowanie na giełdzie papierów wartościowych [Gabrusewicz 2010, s. 129–143].
W przypadku polskich regulacji jednostka może stosować krajowe standardy rachunkowości lub międzynarodowe standardy sprawozdawczości finansowej. Sprawozdania finansowe, które według MSSF muszą być sporządzone, to: skon-solidowane sprawozdania finansowe banków oraz skonskon-solidowane sprawozdania finansowe spółek notowanych w obrocie publicznym, jeżeli na dzień bilansowy ich papiery wartościowe były dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym (np. na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie) [Seredyński i in. 2011, s. 705].
W artykule nie omówiono poszczególnych elementów sprawozdania finanso-wego jako źródła informacji o transakcjach zabezpieczających z powodu ograni-czeń edytorskich. Cel artykułu, którym była prezentacja rachunkowości zabez-pieczeń z jej umiejscowieniem w systemie rachunkowości, identyfikacją celu, jak i metod pomiaru został zrealizowany.
Temat rachunkowości zabezpieczeń jest tematem, któremu poświęca się zbyt mało uwagi w trakcie kształcenia kadr finansowo-księgowych. Z doświadczenia autora wynika, że specjalistów wykształconych w tym kierunku potrzebują szcze-gólnie spółki audytorskie. Z tego powodu cieszy coraz częstsze podejmowanie tego tematu w pracach magisterskich (np. [Chwiałkowski 2012]) i podyplomo-wych.
Podsumowując można wskazać, że mimo dość skomplikowanych regulacji w kwestii rachunkowości zabezpieczeń, powstała ona, by ułatwiać funkcjono-wanie i działalność przedsiębiorstwa, a nie sprawiać zarządzającym dodatkowe problemy. Wszystkim zaś przedsiębiorstwom niekorzystającym z jej przywilejów powinno zalecić się jako minimum zapoznanie z zasadami rachunkowości zabez-pieczeń w celu ograniczenia ryzyka gospodarczego.
7 Tj. przygotowanie regulacji procesu zarządzania ryzykiem, stworzenie procedur
wyznacza-nia ekspozycji na ryzyko oraz pomiaru ryzyka, wdrożenie metod służących do szacowawyznacza-nia i mode-lowania ryzyka, uzyskanie dostępu do danych rynkowych w celu bieżącej wyceny instrumentów pochodnych.
Literatura
Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P. [2002], Wbudowane instrumenty pochodne, „Rynek Terminowy”, nr 2.
Butler C. [2001], Tajniki Value at Risk, K.E. Liber, Warszawa.
Chwiałkowski P. [2012], Rachunkowość zabezpieczeń, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań (praca magisterska niepublikowana).
Gabrusewicz T. [2010], Rachunkowość społecznej odpowiedzialności w kształtowaniu
zasad nadzoru korporacyjnego, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
Gabrusewicz T. [2013], Sustainability Accounting – Definitione and Trends [w:] Finance
and Accountancy for Sustainable Development – Sustainable Finance, red. G. Borys
i M., Solarz, Publishing House of Wrocław University of Economics, Wrocław. Karmańska A. [2008], Ryzyko w rachunkowości, Difin, Warszawa.
Kotyla C. [2003], Zabezpieczenia w rachunkowości, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk.
Marcinkowska M. [2000], Kształtowanie wartości firmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Meniów D., Ochęda G., Wilinowska Z. [2002], Instrumenty zabezpieczające w
transak-cjach walutowych, Biblioteka Menedżera i Służby Pracowniczej, nr 240, AJG –
Ofi-cyna Wydawnicza, Bydgoszcz.
Nowak E. [2007], Rachunkowość. Kurs podstawowy, PWE, Warszawa. Pułaska-Turyna B. [2011], Statystyka dla ekonomistów, Difin, Warszawa.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumen-tów finansowych, Dz.U. nr 149, poz. 1674.
Sawicki K. [1996], Informacyjno-sprawozdawcza funkcja rachunkowości jednostek
gospodarczych, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej”, nr 35.
Seredyński R. [2009], MSR, Poltext, Warszawa.
Seredyński R., Szaruga K., Dziedzia M., Lenarcik A. [2011], Operacje gospodarcze
w praktyce księgowej, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk.
Seredyński R., Woźniak P. [2010], Rachunkowość zabezpieczeń, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk.
Smithson Ch.W., Smith C.W., Wilford D.S. [2002], Zarządzanie ryzykiem finansowym.
Instrumenty pochodne, inżynieria finansowa i maksymalizacja wartości, Dom
Wydawniczy ABC.
Socik A. [2001], Generowanie wartości dodanej przez dział zarządzania finansami, „Rynek Terminowy”, nr 11.
Surdykowska T. [1998], Międzynarodowe aspekty rozwoju rachunkowości w warunkach
globalizacji gospodarki światowej, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej”, nr 46.
Ustawa z dnia 29 września 1994 o rachunkowości, Dz.U. 2013, poz. 330.
Żebruń A. [2010], Instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości, Difin, War-szawa.
