Artyku³ przegl¹dowy Review
Mikrobiologiczna ocena ryzyka wykorzystywana jest do identyfikacji ¿ywnoci, patogenów lub sytuacji, które mog¹ mieæ wp³yw na wyst¹pienie negatywnych skutków dla zdrowia ludzi i zwierz¹t. Umo¿liwia pod-jêcie we w³aciwym czasie odpowiednich dzia³añ przez zarz¹dzaj¹cych ryzykiem w celu unikniêcia lub minima-lizacji konsekwencji i kosztów z nimi zwi¹zanych (11). W poprzedniej publikacji (21) zosta³y przybli¿one dwa pierwsze etapy oceny ryzyka w aspekcie mikro-biologicznego bezpieczeñstwa ¿ywnoci identyfika-cja oraz charakterystyka zagro¿enia. Celem niniejszej publikacji jest kontynuacja podjêtego tematu, a tym sa-mym przybli¿enie pozosta³ych dwóch etapów oceny ryzyka oceny nara¿enia oraz charakterystyki ryzyka.
Ocena nara¿enia
Jest to ocena prawdopodobieñstwa ekspozycji na czynniki biologiczne, chemiczne oraz fizyczne maj¹ce potencjalnie negatywny wp³yw na zdrowie cz³owieka i zwierz¹t. W przypadku mikrobiologicznej oceny ry-zyka ocena nara¿enia powinna ustaliæ prawdopodo-bieñstwo oraz poziom czynnika chorobotwórczego w ¿ywnoci dla okrelonej grupy konsumentów (6, 7). Powinna opisywaæ tak¿e wszystkie mo¿liwe drogi ekspozycji (6, 14).
Celem oceny nara¿enia jest wiêc opisanie zwi¹z-ków pomiêdzy zagro¿eniem a potencjaln¹ ekspozycj¹ zwierz¹t lub ludzi (11, 14).
Ocena nara¿enia mo¿e s³u¿yæ do okrelania bez-piecznej iloci i czêstotliwoci spo¿ywania ¿ywnoci przez grupê ludzi lub zwierz¹t (6, 14). Innym sposo-bem wykorzystania oceny nara¿enia jest porównywanie skutecznoci zastosowanych rodków zmniejszaj¹cych nara¿enie na dany czynnik zagro¿enia z poziomami ekspozycji bêd¹cymi wynikiem ró¿nych dróg nara¿e-nia (zanieczyszczenie pierwotne i wtórne, ró¿ne ród-³a zanieczyszczeñ itp.), jak równie¿ do identyfikacji i okrelania dzia³añ badawczych, które mog³yby po-prawiæ ocenê nara¿enia, i/lub kontrolê zagro¿enia (10). Ocenê nara¿enia zastosowaæ mo¿na tak¿e do identyfi-kacji ¿ywnoci, która mo¿e w znacznym stopniu przy-czyniæ siê do nara¿enia cz³owieka na zagro¿enia oraz w celu oceny skutecznoci zastosowanych rodków bez-pieczeñstwa, np. w procesie kontrolowania w analizie zagro¿eñ i krytycznych punktach kontroli (HACCP) (3, 12, 18). Ocena nara¿enia ma tak¿e zastosowanie w okrelaniu poziomu bezpieczeñstwa ¿ywnoci w han-dlu miêdzynarodowym (15, 19, 20).
Wymagane informacje na temat konsumpcji danej ¿ywnoci to: wielkoæ typowej porcji, poziom
tygod-Mikrobiologiczna ocena ryzyka
ocena nara¿enia i charakterystyka ryzyka
ANNA ZIÊTEK-BARSZCZ, £UKASZ BOCIAN,AGNIESZKA STOLAREK, BARBARA MIECHOWICZ
Zak³ad Epidemiologii i Oceny Ryzyka Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Ziêtek-Barszcz A., Bocian £., Stolarek A., Miechowicz B.
Microbiological risk assessment: Exposure assessment and risk characterization
Summary
The final result of a comprehensive microbiological risk assessment should be the estimation of a proba-bility and severity of adverse health effects that could occur in the population. Risk assessment requires the use of high quality data so that the assessment results could enable risk managers to take appropriate action at the appropriate moment. In the previous publication the first two stages of microbiological risk assessment were shown, i.e. hazard identification and hazard characterization. The purpose of this publication is to present the other two steps of risk assessment, i.e. exposure assessment and risk characterization. Exposure assessment describes the likelihood of exposure to biological, chemical and physical hazards with the potential to cause adverse health effects in humans and animals. In the case of microbiological risk assessment, exposure assessment should establish the concentration of a pathogenic agent in food for specific groups of consumers, as well as all possible pathways of exposure. On the other hand, risk characterization should establish qualitatively and/or quantitatively, with associated uncertainties, the likelihood and severity of known or potential adverse effects in a given population. Risk characterization is based on the integration of data collected during the previous stages of risk assessment in order to provide a comprehensive risk estimate.
niowego lub rocznego spo¿ycia, warunki, w jakich ¿ywnoæ jest przygotowywana i spo¿ywana. Zauwa-¿yæ nale¿y, ¿e na poziom spo¿ycia mog¹ mieæ wp³yw czynniki socjoekonomiczne i kulturowe, narodowoæ, sezonowoæ, ró¿nice regionalne oraz preferencje kon-sumenckie. Jeli istnieje takie wskazanie, to ocena na-ra¿enia powinna tak¿e zawieraæ informacje na temat grup ludnoci w oparciu o strukturê wiekow¹ (nowo-rodki, dzieci, osoby w podesz³ym wieku) czy uwzglêd-niaj¹c¹ status fizjologiczny (np. kobiety ciê¿arne) i im-munologiczny (osoby z chorobami imim-munologicznymi), które mog¹ mieæ inne przyzwyczajenia ¿ywieniowe, cechowaæ siê odmiennym poziomem spo¿ycia oraz które zwykle s¹ bardziej wra¿liwe na zaka¿enia lub zachorowania ni¿ inne grupy populacji (11). G³ówny-mi ród³aG³ówny-mi danych w ocenie nara¿enia s¹ publikacje naukowe, opinie ekspertów oraz organizacje konsu-menckie.
Ocenê ekspozycji nale¿y przeprowadzaæ okrelaj¹c profil ryzyka, definiuj¹c cel i zakres oceny oraz do-konuj¹c opisu szlaków nara¿enia poprzez tworzenie modeli. Modelem okrelany jest zapis systemu, teorii czy zjawiska, który opisuje znane czynniki ryzyka, co mo¿e zostaæ wykorzystane do dalszych badañ nad ich w³aciwociami (1, 6, 9). Czêsto stosuje siê modele matematyczne, które w sposób uproszczony opisuj¹ skomplikowane systemy lub zjawiska biologiczne. Modele s¹ tak¿e wykorzystywane do przekazywania wiedzy, hipotez dotycz¹cych pewnych aspektów rze-czywistoci, które mog¹, choæ nie musz¹, byæ bezpo-rednio obserwowane (16). Inny opis modelowania podaje Cullen i wsp. (5) pisz¹c, ¿e model jest hipote-z¹ lub systemem przekonañ o tym, jak system dzia³a i reaguje na dokonywane w nim zmiany. Hipoteza lub opis mo¿e byæ tak¿e wyra¿ona w s³owach: uk³ad postulatów, danych oraz wniosków przedstawionych jako matematyczny opis podmiotu lub stanu rzeczy (17). Modelowanie pos³uguje siê seri¹ równañ mate-matycznych u¿ywanych
do rozwi¹zywania pro-blemu. Dzia³anie takie mo¿na tak¿e nazwaæ algorytmem (6). Dobór odpowiedniej metody zale¿y od dostêpnych in-formacji. Probabilistycz-na oceProbabilistycz-na ryzyka mo¿e byæ przeprowadzona przy u¿yciu technik ana-litycznych, jednak mo¿e siê to okazaæ trudne na-wet w przypadku pros-tych modeli. Alternaty-w¹ dla rozwi¹zañ anali-tycznych jest zastosowa-nie analizy Monte Carlo, techniki matematycznej (numerycznej), która
znalaz³a zastosowanie w aplikacjach komputerowych. Analiza Monte Carlo oparta jest na przypadkowym wyborze pojedynczych wartoci punktowych pocho-dz¹cych z ka¿dej dystrybucji prawdopodobieñstwa, przypisanej do ka¿dego parametru wejciowego. Przy-padkowo wyselekcjonowane pojedyncze wartoci s¹ wykorzystywane do obliczenia matematycznego roz-wi¹zania definiowanego przez model oceny ryzyka, a ka¿dy otrzymany rezultat zostaje zapisany. Taka sekwencja kroków jest powtarzana kilka tysiêcy razy (iteracje) z u¿yciem ró¿nych zbiorów wartoci, pocho-dz¹cych z danych wejciowych wybranych do ka¿dej iteracji. Rezultatem analizy jest dystrybucja czêstoci interesuj¹cych nas wartoci wyjciowych, które repre-zentuj¹ po³¹czone zakresy, oraz czêstoci wystêpowa-nia parametrów wejciowych (11).
Sporód korzyci u¿ywania modelowania wymie-niæ nale¿y przede wszystkim mo¿liwoæ zastosowa-nia go do przewidywazastosowa-nia wyniku zdarzeñ, które nie mia³y miejsca lub nie by³y wczeniej obserwowane. W kontekcie oceny nara¿enia modele poddaj¹ synte-zie wiedzê z wielu obserwacji dotycz¹cych dróg nara-¿enia, zachowania siê zagro¿eñ mikrobiologicznych w ¿ywnoci, wzorców konsumpcji itd., w celu wnio-skowania o nastêpstwach wyst¹pienia ekspozycji tak-¿e w innych okolicznociach (7, 11, 13).
Modelowanie w przypadku oceny nara¿enia opiera siê na kilku etapach modelowania drogi od produkcji do konsumpcji, gdy na podstawie pytañ stawianych przez zarz¹dzaj¹cych ryzykiem, dostêpnych danych oraz wyznaczonego czasu na opracowanie oceny, two-rzy siê model koncepcyjny odzwierciedlaj¹cy ród³a ekspozycji danej populacji na czynnik zagro¿enia. Model koncepcyjny mo¿e byæ przedstawiony w for-mie matematycznej lub diagramu (ryc. 1). Ze wzglêdu na wiêksz¹ precyzjê otrzymanych wyników prefero-wane s¹ modele matematyczne wykorzystuj¹ce odpo-wiednie oprogramowanie komputerowe. Pierwszym
Ryc. 1. Przyk³adowy model koncepcyjny oceny nara¿enia przedstawiaj¹cy drogê nara¿enia od produkcji do konsumpcji
etapem jest ustalenie rozpowszechnienia oraz ustale-nie poziomu zagro¿enia mikrobiologicznego w bada-nej populacji (np. poziom zanieczyszczenia pojedyn-czej ¿ywej sztuki byd³a, drobiu lub kadzi surowego mleka). Nastêpnie, maj¹c na uwadze wszystkie czyn-niki wp³ywaj¹ce na poszczególne etapy produkcji, przechowywania oraz przygotowywania ¿ywnoci przed spo¿yciem i samego spo¿ycia, tworzy siê mo-dele w najbardziej przybli¿ony sposób odwzorowu-j¹ce wszystkie mo¿liwoci zetkniêcia siê z czynnikiem zagro¿enia. Kolejnym etapem jest modelowanie wzrostu mikrobiologicznego i inaktywacji patogenów w ¿ywnoci, który zale¿y od rodzaju ¿ywnoci, czyn-noci produkcyjnych, dystrybucji i przechowywania, transportu oraz przygotowywania do spo¿ycia. Wa¿ne jest wziêcie pod uwagê równie¿ mo¿liwoci wyst¹-pienia zaka¿enia wtórnego ¿ywnoci lub mo¿liwoci wyst¹pienia efektu kumulacyjnego w przypadku pew-nych zestawieñ ¿ywnoci, warunków przetwarzania lub przechowywania. Modele, które mo¿na zastosowaæ to: wskanik wzrostu jako funkcja wielu czynników ro-dowiskowych; wskanik inaktywacji, w wiêkszoci przypadków wyra¿any jako funkcja pojedynczego le-talnego czynnika; limity wzrostu jako funkcja wielu czynników rodowiskowych (nazywanych równie¿ modelami wzrostu/braku wzrostu) oraz prawdopodo-bieñstwo wzrostu lub wytwarzania toksyn w okrelo-nym czasie jako funkcja wielu czynników rodowi-skowych (11, 13).
Ostatnim etapem modelowania jest sprawdzenie za-stosowania stworzonego modelu oraz okrelenie ró-de³ zmiennoci i niepewnoci wp³ywaj¹cych na wiel-koæ b³êdu, którym zawsze obarczone s¹ obliczenia matematyczne. Zmiennoæ, zawsze obecna w syste-mach biologicznych, zwi¹zana jest z ró¿norodnoci¹ genotypów, typów szczepów, czasem, miejscem, wa-runkami eksperymentalnymi itd. W przypadku niepew-noci ma siê do czynienia z ró¿nymi jej rodzajami, m.in. niepewnoci¹ procesu dotycz¹cego okrelania zwi¹zku pomiêdzy ³añcuchem ¿ywieniowym a ocen¹ nara¿enia, niepewnoci¹ modelu wynikaj¹c¹ ze znacz-nego uproszczenia konstrukcji modelu jako ³añcucha ¿ywnociowego oraz niepewnoci¹ pomiarow¹, które wynikaj¹ z b³êdów powsta³ych z metod u¿ytych do ustalenia parametrów wejciowych (b³¹d pomiaru, b³¹d próbobrania lub b³¹d systematyczny) (2, 7, 11).
W przypadku braku dostêpnoci danych na temat zagro¿eñ wymagany jest dostêp do ekspertów z po-szczególnych dziedzin oraz personelu w³aciwych la-boratoriów. Zadowalaj¹ce efekty w ocenie nara¿enia mo¿na uzyskaæ tak¿e przy nieco ograniczonej wiedzy, jednak wa¿ne jest, aby ocena nara¿enia przeprowadzo-na zosta³a zgodnie z okrelonymi zasadami, dlatego grupy mniej dowiadczone powinny byæ wspomaga-ne przez osoby posiadaj¹ce wiêksze dowiadczenie w przeprowadzaniu oceny nara¿enia oraz ogólnej oceny ryzyka (7).
Koñcowym etapem oceny nara¿enia jest okrelenie czu³oci i specyficznoci opracowanej i zastosowanej analizy oraz opracowanie odpowiedniej prezentacji uzyskanych wyników, jak równie¿ przedstawienie ich zarz¹dzaj¹cym ryzykiem. Ca³y proces oceny ekspozy-cji powinien odbywaæ siê w porozumieniu z zarz¹dza-j¹cymi ryzykiem, tak aby przeprowadzone symulacje oraz uzyskane wyniki odpowiada³y ich celom i potrze-bom (7, 11).
Charakterystyka ryzyka
Charakterystyka ryzyka jest ostatnim etapem mikro-biologicznej oceny ryzyka. Jest to proces ustalaj¹cy w sposób jakociowy i/lub ilociowy wraz z towarzy-sz¹c¹ niepewnoci¹ prawdopodobieñstwo wyst¹pienia oraz stopieñ nasilenia znanych lub potencjalnych skut-ków zdrowotnych w danej populacji (4, 15).
Charakterystyka ryzyka oparta jest na danych zebra-nych w poprzednich etapach, tj. identyfikacji i cha-rakterystyki zagro¿enia oraz oceny nara¿enia, w celu uzyskania kompleksowego oszacowania ryzyka, uwzglêdniaj¹cego jakociowe lub ilociowe oszaco-wanie prawdopodobieñstwa oraz dotkliwoci efektów ubocznych, które mog³yby wyst¹piæ w danej popula-cji. Szacunki powinny byæ oceniane przede wszyst-kim poprzez porównanie z niezale¿nymi danymi epi-demiologicznymi odnosz¹cymi siê do danej jednostki chorobowej. Charakterystyka ryzyka sk³ada siê z in-formacji jakociowych i ilociowych. Zale¿y od do-stêpnych danych oraz opinii ekspertów (8, 15).
Matematycznie, danymi wejciowymi w charakte-rystyce ryzyka s¹ wyniki oceny nara¿enia oraz cha-rakterystyki zagro¿enia, które umo¿liwiaj¹ ustalenie ryzyka, tj. prawdopodobieñstwa wyst¹pienia nieko-rzystnego efektu dzia³ania czynnika zagro¿enia. Do-datkowym celem charakterystyki ryzyka jest ustalenie poziomu ufnoci, który zarz¹dzaj¹cy ryzykiem bêd¹ mogli wykorzystaæ w swojej analizie (4, 8, 9).
Charakterystykê ryzyka wykonuje siê w sposób ja-kociowy, ilociowy lub pó³ilociowy. Do wszystkich opracowañ wymagane s¹ dane numeryczne i opisowe, a wybór sposobu przeprowadzenia charakterystyki zale¿y od jakoci i dostêpnoci danych (4, 8).
Jakociowa charakterystyka ryzyka opiera siê na danych oraz zwi¹zanej z nimi niepewnoci i zmien-noci, które poddaje siê procesowi oceny, a wynik przedstawia w formie opisowej (8).
Pó³ilociowa charakterystyka ryzyka przedstawia w sposób tabelaryczny i opisowy dane zebrane po prze-prowadzeniu oceny. W procesie tym zawarte s¹ rów-nie¿ takie kroki, jak ustalenie ograniczeñ oceny, nie-pewnoci i zmiennoci oraz porównanie ró¿nych ocen ryzyka ze strategiami przedstawianymi zarz¹dzaj¹cym ryzykiem (8).
Ilociowa charakterystyka ryzyka polega na pomia-rze ryzyka, na który sk³adaj¹ siê: pomiar prawdo-podobieñstwa oraz skutków zaistnienia ryzyka za
po-moc¹ metod mate-matycznych (meto-da Monte Carlo) w celu przeprowa-dzenia opisu koñ-cowej oceny ryzyka wraz z uwzglêdnie-niem towarzysz¹-cej temu procesowi niepewnoci. Po-miar skutków wi¹-¿e siê z oszacowa-niem zachorowal-noci, miertelno-ci, skutków ekono-micznych lub spo-³ecznych (popula-cyjnych), jak np. liczba lat ¿ycia sko-rygowanych jego jakoci¹ (QALY, quality-adjusted life years), lata ¿y-cia skorygowane niesprawnoci¹ (DALY, disability--adjusted life years), koszty choroby (COI, cost of ill-ness) itp. (8, 13). Wynik symulacji mo¿e byæ przedsta-wiony za pomoc¹ wartoci pojedyn-czych, rozk³adu prawdopodobieñ-stwa lub jako wa-riancja ryzyka w populacji (np. prawdopodobieñ-stwo zachorowania po zjedzeniu jednej porcji jedzenia, p r z e w i d y w a n a ogólna liczba za-chorowañ w danym roku, przewidywa-na liczba dni hospi-talizacji bêd¹cych
rezultatem zaka¿eñ pokarmowych itp.) (ryc. 2). Istnieje tak¿e mo¿liwoæ oszacowania ryzyka indywidual-nego, np. liczba zachorowañ na 100 000 osób na rok, prawdopodobieñstwo wyst¹pienia efektów ubocznych po ekspozycji na dany czynnik zakany pochodzenia ¿ywnociowego itp. Wa¿ne jest, aby w ostatecznym podsumowaniu wzi¹æ pod uwagê zmiennoæ, przypad-kowoæ i niepewnoæ otrzymanych danych wyjcio-wych (1, 4, 8, 14).
Charakterystyka ryzyka jest nie tylko syntez¹ wyni-ków uzyskanych we wczeniejszych etapach, ale tak¿e podsumowaniem zdobytych informacji oraz prezen-tacj¹ mocnych stron i ograniczeñ analizy przedstawio-nej zarz¹dzaj¹cym ryzykiem. Walidacja oceny ryzyka oparta jest na poprawnoci i jakoci zebranych danych wejciowych, solidnoci struktury modelu, za³o¿eñ i interpretacji uzyskanych rezultatów. Dlatego zapew-nienie jakoci jest kluczowym elementem charaktery-Ryc. 2. Charakterystyka ryzyka z uwzglêdnieniem niepewnoci
styki ryzyka. Mo¿na je osi¹gn¹æ za pomoc¹ dobrej ja-koci danych, oceny i kontroli czu³oci i niepewnoci analizy oraz walidacji u¿ytego modelu, jego solidno-ci i zagadnieñ zwi¹zanych z jego ekstrapolacj¹ (8).
Ka¿dy ze sposobów przeprowadzania charakterysty-ki ryzyka powinien cechowaæ siê transparentnoci¹ przedstawionych konkluzji (8, 11).
Koñcowym etapem oceny ryzyka jest odpowiednie przedstawienie wyników zarz¹dzaj¹cym ryzykiem. Dlatego te¿ w ich prezentacji nale¿y wzi¹æ pod uwagê nastêpuj¹ce zagadnienia: rezultaty powinny byæ zapre-zentowane w sposób transparentny, obiektywny oraz przejrzysty i zwiêz³y wizualnie (ryciny, schematy, tabele). Wyniki liczbowe powinny byæ wsparte infor-macj¹ opisow¹ na temat natury ryzyka oraz rangi do-wodu, który je definiuje i wspiera; powinny byæ tak¿e zaprezentowane i potwierdzone wszystkie ród³a zmiennoci i niepewnoci oceny. Wszystkie informa-cje i u¿yte dane powinny byæ wyranie opisane w ra-porcie, a w celu zapewnienia transparentnoci wszyst-kie ich ród³a, w tym pozyskane ze stron interneto-wych, powinny byæ zebrane i cytowane w odpowied-nich miejscach. Ponadto powinny byæ tak¿e wyranie wskazane wszystkie dodatkowe dane, w przypadku których istnieje potrzeba uzupe³nienia (1, 8, 11).
Wiarygodnoæ ka¿dej oceny ryzyka zale¿y od ro-dzaju zebranej dokumentacji (publikacje naukowe, raporty z oceny, opinie ekspertów), walidacji i prze-gl¹du dostêpnych danych. Aby ocena ryzyka by³a mia-rodajna i mog³a byæ podstaw¹ podjêcia decyzji, mu-sz¹ byæ spe³nione wszystkie powy¿sze kryteria (4, 8). Wykonuj¹cy mikrobiologiczn¹ ocenê ryzyka powin-ni mieæ mo¿liwoæ porównapowin-nia przewidywanego stop-nia ryzyka szacowanego na podstawie procedur mi-krobiologicznej oceny ryzyka z danymi dotycz¹cymi liczby przypadków zachorowañ u ludzi w celu pomia-ru rzetelnoci przewidywanych wartoci. Poza tym w przypadku pojawienia siê nowych informacji nale-¿y przeprowadziæ aktualizacjê oceny, poniewa¿ dodat-kowe dane mog¹ mieæ wp³yw na jej wynik koñcowy. Podane wy¿ej informacje podkrelaj¹ iteracyjn¹ (po-wtarzaln¹) naturê modelowania (8, 14, 15).
Pimiennictwo
1.Ades A. E., Lu G.: Correlations between parameters in risk models: estima-tion and propagaestima-tion of uncertainty by Markov Chain Monte Carlo. Risk Anal. 2003, 23, 1165-1172.
2.Albert I., Grenier E., Denis J. B., Rousseau J.: Quantitative risk assessment from farm to fork and beyond: a global Bayesian approach concerning food-borne diseases. Risk Anal. 2008, 28, 557-571.
3.Brown M. H.: Quantitative microbiological risk assessment: principles applied to determining the comparative risk of salmonellosis from chicken products. Int. Biodeter. Biodegr. 2002, 50, 155-160.
4.Buchanan R. L., Smith J. L., Long W.: Microbial risk assessment: dose--response relations and risk characterization. Int. J. Food Microbiol. 2000, 58, 159-172.
5.Cullen A. C., Frey H. C.: Probabilistic techniques in exposure assessment: a handbook for dealing with uncertainty in models and inputs. Plenum Press, New York 1999, s. 335.
6.FAO/WHO: Exposure assessment of microbiological hazards in food. Guidelines. Microbiological risk assessment series, No7, Rome 2008. 7.FAO/WHO: Food safety risk analysis. A guide for national food safety
authorities. Rome 2006.
8.FAO/WHO: Risk characterization of microbiological hazards in food. Guidelines. Microbiological risk assessment series, No17, Rome 2009. 9.Hald T., Vose D., Wegener H. C., Koupeev T.: A Bayesian approach to
quan-tify the contribution of animal-food sources to human salmonellosis. Risk Anal. 2004, 24, 255-269.
10.Heinemeyer G.: Concepts of exposure analysis for consumer risk assessment. Exp. Toxicol. Pathol. 2008, 60, 207-212.
11.Lammerding A. M., Fazil A.: Hazard identification and exposure assessment for microbial food safety risk assessment. Int. J. Food Microbiol. 2000, 58, 147-157.
12.Larson E., Aiello A. E., Arbor A.: Systematic risk assessment for the infec-tion control professional. Am. J. Infect. Control 2006, 34, 323-326. 13.Mangen M. J. J., Batz M. B., Kasbohrer A., Hald T., Morris Jr. J. G.,
Taylor M., Havelaar A. H.: Integrated approaches for the public health prio-ritization of foodborne and zoonotic pathogens. Risk Anal. 2010, 30, 782--797.
14.Pires S. M., Hald T.: Assessing the differences in public health impact of Salmonella subtypes using a Bayesian microbial subtyping approach for source attribution. Foodborne Pathog. Dis. 2010, 7, 143-151.
15.Schothorst van M.: Microbiological risk assessment of foods in international trade. Safety Sci. 2002, 40, 259-382.
16.The American Heritage Dictionary of the English Language. Houghton Mifflin Company, Boston 2006.
17.The Merriam Webster Dictionary On-line. Merriam Webster, incorporated. 2002, www.m-w.com/dictionary/model.
18.Todd E. C. D.: Microbiological safety standards and public health goals to reduce foodborne disease. Meat Sci. 2003, 66, 33-43.
19.Toyofuku H.: Harmonisation of international risk assessment protocol. Marine Poll. Bull. 2006, 53, 579-590.
20.Zepeda.C., Salman M., Ruppanner R.: International trade, animal health and veterinary epidemiology: challenges and opportunities. Prev. Vet. Med. 2001, 48, 261-271.
21.Ziêtek-Barszcz A., Miechowicz B., Stolarek A., Bocian £., mietanka K.: Mikrobiologiczna ocena ryzyka identyfikacja oraz charakterystyka zagro-¿enia. Med. Weter. (w druku)
Adres autora: dr Anna Ziêtek-Barszcz, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: anna.barszcz@piwet.pulawy.pl
