Ekonomiczne stymulatory jakości w ocenie przedsiębiorstw

(1)

Elżbieta Skrzypek

Ekonomiczne stymulatory jakości w

ocenie przedsiębiorstw

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 24,

257-268

(2)

A N N A LES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK LODOW SKA LUBLIN-POLONIA

V O L .X X IV ,2 3_______________S E C T I O H ________________________1990 Instytut Ekonomii Wydziału Ekonomicznego UMCS

E lż b ie ta S K R Z Y P E K

E k on o m iczn e sty m u la to ry jak ości w ocenie p rzed sięb io rstw Economic Quality Stim ulators in the Estimation of the Establishments

Jak o ść w yrob ów rynkow ych zależy od w ielu czynników . W ażną g ru p ą in stru m e n tó w k s z ta łtu ją c y c h poziom jakości w yrobów są ekono m iczne s ty m u la to ry jak o ści, k tó re o b ejm u ją ceny, p o d a tk i, sy stem m o ty w acy jn y, m ożliw ości za sila n ia przed sięb io rstw w śro d k i finansow e, sy ste m k ar i p re fere n cji oraz za ch ęt do p o d ejm o w an ia p ro d u k cji w yrobów w yso kiej jak o ści. F u n k cjo n u jące ro z w iąza n ia sy stem u ekonom iczno-finansow ego w d zied zin ie sty m u la c ji jak ości nie w y m u szają p rojak ościowej o rie n ta c ji p rz e d się b io rstw . W p row adzon e d o ty ch czas bodźce, preferen cje, san k c je i kary m ając e w pływ ać n a p ro d u k c ję w yrobów o społecznie ak c e p to w a n y m po ziom ie jak o ści z b y t słab o d z ia ła ją w w a ru n k ach niezrów now ażonego ry n k u , w ysokiego w skaźnika inflacji i znacznego s to p n ia zm o no po lizow ania gospo d a rk i.

W celu o k re śle n ia praw idłow ości i skuteczności ekonom icznych s ty m u la to ró w jak o ści w yrobów rynkow ych p row adzone są szerokie b a d a n ia , m iędzy in n y m i w ra m a c h R P B R -III 41 ” S y stem sty m u la cji i och ron y jak o ści w y ro b ó w ry n k o w y c h ” - O kreślenie czynników k sz ta łtu ją c y c h jak o ść w yro bó w ry n k o w y ch . W o p arciu o sy n tezę w yników b a d a ń em piry czn ych p rz e p ro w a d zo n y c h w 1989 ro k u w przed sięb io rstw ach p ro d u k cy jn y ch w ra m a c h R P B R - III 41 p o d e jm u ję p ró b ę określen ia skuteczności ekonom icznych sty m u la to ró w ja k o śc i w p ro w ad zo n y c h do g o sp o d ark i w ła ta c h 1986-1988 oraz d o k o n a n ia ocen y praw idłow ości ro zw iązań w prow adzonych w ty m zakresie w 1989 ro k u .

(3)

2 5 8 Elżbieta Skrzypek

E K O N O M IC Z N E IN S T R U M E N T Y O D D Z IA Ł Y W A N IA N A J A K O Ś Ć W L A T A C H 1986-1988

W ekonom icznym m echanizm ie sty m u la cji jako ści d e c y d u ją c a ro la przypada, zawsze sprzężeniu jakość - w ynik finansow y. N a k s z ta łto w a n ie się tej relacji w p ły w ają tak ie in s tru m e n ty pośred n ie ja k ceny, p o d a tk i, ulgi, d o tacje , s tra ty z ty tu łu w adliwości w ew nętrzn ej, s tr a ty z ty tu łu re k la m acji, ko szty n a p ra w gw arancyjnych, kary um ow ne, bonifikaty, przecen y oraz in s tru m en ty bezpośredn ie p rzy jm u jące p o stać prem ii oraz d o d a tk ó w za realizację w yznaczonych za d ań jakościo w y ch .1

Ceny um ow ne zdaniem większości p ro d u c en tó w nie o d d z ia łu ją n a zainteresow anie p rzed sięb io rstw p o stęp em tech n ic zn y m , in n o w ac ja m i, nie p ełn ią także funkcji sty m u la to ra p o p raw y jako ści w y k o n a n ia w yrobów . Z możliwości p o dw yższania cen n a w yroby oznaczone znak am i jak o ści ” Q ” i ” 1” w okresie o b ję ty m b ad a n ie m skorzystało ty lk o 20% re sp o n d e n tó w . W y nik finansow y w skutek tych podw yżek cen ulegał zw iększeniu od 0,004 do 14%.

P ro d u c e n t m a obow iązek obniżyć cenę w y ro b u w p rz y p a d k u p o gorszenia jego jakości w sto su n k u do n o rm p rz y ję ty c h p rzy u sta la n iu ceny i zw rotu różnicy nabyw cy. P o gorszenie jak o ści w yrob ów w s to sunk u do p rz y ję ty ch no rm spow odow ało obniżkę cen ty lk o w je d n y m p rzedsiębiorstw ie. O bniżka t a w płyn ęła w sposób is to tn y n a sy tu a c ję finansow ą p rz ed sięb io rstw a p o w od ując zm niejszenie zysku w la ta c h 1986- 1988 śred n io o 11%.

Z godnie z o b o w iązujący m i p rz ep isam i u s ta la n e s ą m in im a ln e o p u sty cen, k tó re w inien udzielać p ro d u c e n t, n a to w ary o niższych k lasac h jakości niż przew idziane w n o rm ac h oraz d o p uszczo ne do o b ro tu n a p o d staw ie o d s tę p s tw a od norm y. B onifikaty i o p u sty cenow e w y stą p iły w 25% b a d a n y c h p rzedsiębiorstw p o w o d u jąc o bniżenie w a rto ści zysku śre d n io o 1%.

O d n o to w a n o znaczący w zrost liczby p rz e d się b io rstw , w k tó ry c h w y stąp iły przeklasyfikow ania w yrobów do niższych g atu n k ó w p o w o d u ją c zm n iej szenie w arto ści zysku bilansow ego od 2 do 4%. J e d n o c z e śn ie m iało m iejsce zm niejszanie się kw oty przeklasyfikow ari w yrob ów do n iższy ch g atu n k ó w , co nie o znacza je d n a k znaczącej p o p raw y jak o ści, lecz je s t raczej sk u tk ie m słabości ry n k u , jeg o niezrów now ażenia i zn acznej skali m o no lo p izacji.

Z ty tu łu nieodpow iedniej realizacji zo bo w iązań u m o w n y ch 100% b a d an y c h p rz ed sięb io rstw zapłaciło kary um ow ne. D otkliw ość ty c h kar była nie-xPor. K.Cholewicka-Gozdzik, E.Skrzypek: Jakość wyrobów w świetle badań w

(4)

Ekonomiczne stym ulatory jakości w ocenie przedsiębiorstw 2 5 9

w ielka. P o n ad 60% resp o n d en tó w obniżyło wielkość zysku z ty tu łu uiszcze n ia w skali nie większej niż 1%. O dnotow ano p o n a d to spadkow ą ten d en cję u d ziału wartos'ci zapłaconych kar um ow nych w w yniku finansow ym , co nie o zn a cza a u to m a ty c z n ie p op raw y jakości p rodu kcji, lecz raczej św iadczy o nieegzekw ow aniu kar um ow nych i inflacyjnym w zroście cen.

N ieo d p o w ied n ia jak ość d o staw surowców i m ateriałó w stan o w i p o d s ta wę do w yegzekw ow ania kar um ow nych, które zw iększają w artość w yniku fi n ansow ego. W yegzekw ow ane w 80% b ad an y ch p rzed sięb io rstw kary um ow ne p rzy czy n iły się do w zro stu zysku bilansow ego średn io o 0,5%.

O p ła ty za o b lig ato ry jn e odbiory jakościow e, o d p ro w ad zan e do b u d ż e tu p a ń s tw a , d o k o n an e przez je d n o stk i zew nętrzne w ystąpiły tylko w je d n y m p rz ed sięb io rstw ie p o w o d u jąc obniżenie zysku bilansow ego o 0,7%.

R ea su m u ją c należy stw ierdzić, że nie w y stęp uje p ra k ty c z n ie żaden w pływ czy nn ików , k tó re m ogłyby zwiększyć wynik finansow y n a sk u tek o kreślo n y ch efektów w dziedzinie jakości. D ecydujący ud ział w yrobów o b ję ty c h cen am i um ow nym i w b ad a n y ch p rzedsiębiorstw ach nie stan o w ił p o d s ta w do zw iększenia w yniku finansow ego w konsekw encji p rz y ro s tu cen w y rob ów ozn aczonych znakam i jakości ” Q ” i ” 1” , zaś kary um ow ne w yegze kw ow ane od dostaw ców surow ców i m ateriałó w nie o d g ry w a ją p ra k ty c zn ie ża d n eg o znaczen ia. N a wielkość w yniku finansow ego w znacznie w iększym sto p n iu w pływ ały czynniki zw iązane z n ieodpow iednią do k ład n o ścią w yko n a n ia .

N a k ształto w a n ie się zysku bilansow ego m a ją w pływ poniesione koszty i s t r a t y u zn a n e za nieu zasad n io n e. W ystąpiły one we w szystkich b a d a n y c h p rz ed sięb io rstw ac h i przyczyniły się do w zrostu zapłaconego p o d a tk u w g ra n icac h od 2 d o 17%.

W s tru k tu rz e san k cji ob n iżający ch w artość w yniku finansow ego n a jw a żniejsze m iejsce p rz y p a d a karom i o p łato m p oniesionym w zw iązku z n ie o d p o w ie d n ią ja k o śc ią p ro d u k cji. W p ły w ają one n a sy tu a c ję eko no m iczn ą p rz e d się b io rstw dw ojako: sta n o w ią s tr a tę , k tó ra o b ciąża wynik n a ca ło k sz tał cie d ziała ln o śc i o raz zw iększają p o d sta w ę o p o d atk o w a n ia p o d a tk ie m d o ch o d ow ym . K o szty u su n ięcia w ad p ro d u k tó w sta n o w ią od 80 do 100% w arto ści kosztów i s t r a t n ieu zasad n io n y ch . O bniżyły one w arto ść zysku śred n io o 4%, je d n o c z e śn ie u p o n a d połow y b a d a n y c h p rzedsięb io rstw koszty poniesione z ty tu łu n ieo dpo w iedniej jakości p ro d u k cji nie zm niejszyły w artości zysku w skali w iększej niż 1%. W okresie o b jęty m b ad a n ie m ty lk o jed en p ro d u c e n t p oniósł konsekw encje w adliw ego ozn aczan ia w yrobów znak am i jakości. W arto ść zysku w sk u tek tej san k cji uległa zm niejszeniu o 0,0008% , co nie m iało w iększego w pływ u n a kondycję finansow ą p ro d u c en ta.

(5)

260 Elżbieta Skreypek

P oniesione koszty i s tr a ty n ieu za sad n io n e ogółem spow odow ały o b n i żenie zysku do p o działu o 7%, zaś koszty i s t r a t y spo w o do w an e n ie o d p o w ie d n ią ja k o śc ią w ytw arzan y ch w yrobów przyczyniły się do zm n iejsze n ia kw oty zy sku śred n io o 5%.

U stalo n y p o d a te k dochodow y m oże zn acznie różnić się od kw oty p o d a tk u odprow adzoneg o d o b u d ż e tu , co w iąże się z sy ste m e m ulg p o d a tk o w ych. Ulgi z ty tu łu sprzed aży w yrobów ozn aczo ny ch p ań stw o w y m i zn ak am i jakości w ystąpiły w 60% p rz ed sięb io rstw i p rzy czy n iły się d o zw iększen ia zysku do p o działu śred n io o 5%. W artość p rz y z n a n y c h p rz e d się b io rstw o m ulg w p o d a tk u dochodow ym okazała się znacznie w yższa od w a rto śc i po n ie sionych kosztów i s t r a t nieu zasad n io n y ch .

Z przeprow ad zonych b a d a ń w ynika, że d ec y d u ją cy w pływ n a k s z ta łto w anie się p o d a tk u dochodow ego i w konsekw encji zysku d o p o d z ia łu w y w ierała w artość uzyskanych ulg sy stem o w y ch , a zw łaszcza ulg z ty tu łu ek sp o rtu .

Z m iany w poziom ie jako ści w y tw a rzan y c h w yrob ów w in n y w sp osób znaczący w pływ ać n a wielkość zysku p rz e d się b io rstw a o raz znajd o w ać w y ra ź n ą przek ład n ię n a fu n d u sz płac i k sz ta łto w a n ie się za ro b k ó w p o szczególnych praćow ników . P re m ię za realizację z a d a ń jak o ścio w y ch w y p ła cano w 60% b a d a n y c h p rzed sięb io rstw , a s ta n o w iła o n a o d 0,3 do 67% w arto ści prem ii ogółem . W op arciu o u zy sk an e w y n ik i b a d a ń tru d n o w yciągn ąć jed n o z n a c z n e w nioski o d n oszące się do w pływ u ja k o śc i w yro bó w n a stra te g ię płacow ą p rz ed sięb io rstw . Nie stw ie rd z o n o w y raźn ej ko relacji p om iędzy ja k o śc ią p ro d u k c ji a w y n a g ro d zen iem .

Za niew łaściw ą realizację za d a ń jako ścio w y ch w p o n a d 60% p rz ed się b io rstw d o k o n an o p o trą c e ń . S an k ac ja ta d o ty c z y ła śre d n io 10% p ra co w ników . U dział kw oty p o trą c e ń z ty tu łu n ieo d p o w ied n iej ja k o śc i p ro d u k c ji w w a rto ści środków n a w y n a g ro d z e n ia w a h ał się o d 0,008 d o 1 ,4% .2

S Y N T E Z A W Y N I K Ó W B A D A Ń

1. S tosow ane d o ty ch cz as in s tru m e n ty ek on om icznego o d d z ia ły w a n ia n a ja k o ść w yrobów rynkow ych cechuje n ie w y s ta rc z a ją c a sk u te c z n o ść , nie

w y m u sza ją one projakościow ej ę rie n ta c ji p rz e d się b io rstw . M ec h an izm y s ty m u lacji jako ści nie w p ły w a ją w spo sób w idoczny n a k s z ta łto w a n ie się w ielkości zysku p ro d u c e n ta . Z m iany w poziom ie jak o ści w y tw a rz a n y c h w y robów w zasadzie nie z n a jd u ją o d b icia w w y n ik u fin an so w y m , a p o n a d to nie m a ją w iększego w pływ u n a k s z ta łto w a n ie się p łac praco w n ik ó w .

2Por, K. Cholewicka-Goździk, E. Skrzypek: M otywacja jakości w reformie gospo

(6)

Ekonomiczne stym ulatory jakości w ocenie przedsiębiorstw 261

2. S y stem w y n a g ra d z a n ia pracow ników preferuje ilość, a nie jako ść w ykonyw anej pracy. K a ry ja k o sankcje dyscyplinujące p ra k ty c zn ie funkcjo n u ją w niew ielkim zakresie. P om im o podejm ow an ia wielu p ró b u zależnien ia w y n a g ro d z e n ia od jakościow ych efektów pracy, związek ten je s t m ało wi doczny. N ag ro d y z zysku w części zw iązanej z p op raw ą jak ości, w ypłacane po w eryfikacji bilan su p o w o d u ją rozerw anie zw iązku m iędzy m o m en tem p o w s ta n ia ty tu łu do n ag ro d y a jej w y p ła tą .

3. O b o w ią zu jąca w p ra k ty c e kosztow a form uła u s ta la n ia cen oceniona z o sta ła ja k o antyefektyw nościow a. Nie stw arza o n a p o n a d to bodźców dó w p ro w a d z a n ia now oczesnych technologii i k o nstruk cji. C eny um ow ne w za sa dzie nie p o d le g a ją nego cjacjom . Nie w ytw orzył się p o n a d to sam o czy nn y m e c h a n iz m o b n iż a n ia cen przez sprzedaw ców w p rzy p ad k u po gorszen ia jakości w y robó w , k tó ry w inien w w y starcza ją cy m sto p n iu w pływ ać n a kondycję fin an so w ą p rz e d się b io rstw .3

4. P rze p isy p ra w n e odnoszące się do jakości p ro d u k cji nie zaw sze są p rz e strz e g a n e . D otyczy to np. u staw y o cenach w części d o ty czącej o b o w iąz k u o b n iżen ia przez p ro d u cen tó w cen w yrobów , k tó re nie sp e łn ia ją w y m a g a ń jakościow ych przy u s ta la n iu ceny a tak że odnosi się do u staw y o jak o ści.

5. U zyskane w yniki b a d a ń up o w ażn iają do stw ierd zen ia, że n a jb a r dziej s k u te c z n ą p resję ekon om iczną n a podjęcie d ziałań w k ieru n k u po p raw y ja k o śc i w y w iera sa n k c ja p o leg ają ca n a podw yższeniu p o d staw y o p o d a tk o w a

n ia p o d a tk ie m d o chodow ym o koszty u znane za nieuzasad nion e. P o w sta ją one w zw iązku z w ad am i w yrobów , sy stem em gw arancji, k ar um ow nych za w a d liw ą ja k o ść w yrobów oraz sankcji z ty tu łu nieu zasad nio neg o sto so w an ia znaków jak o ści i znaków bezpieczeństw a.

Z A K R E S I O C E N A Z M IA N W P R O W A D Z O N Y C H W 1 989 R O K U W S F E R Z E E K O N O M I C Z N Y C H I N S T R U M E N T Ó W

O D D Z I A Ł Y W A N I A N A J A K O Ś Ć

B rak rów now agi n a ry n k u , n iek o rzy stn e w a ru n k i g o sp o d aro w an ia, ta kie ja k zd e k ap italiz o w an y m a ją te k trw ały, luka tech nologiczna, b a rie ra m a te ria ło w a , finansow a, m o ty w a c y jn a oraz niezadow alający poziom kw alifikacji w p ły w a ją n iew ą tp liw ie n a poziom jakości w yrobów .

3Por. W. Grzybowski, E. Skrzypek, J.Węcławski: Raport z badań w ram ach R P B P 111-51 ”Ceny w systemie efektywnego zarządzania gospodarką i ograniczania inflacji’' na tem at "Cenowe instrum enty kształtowania równowagi przedsiębiorstw i równowagi rynkowej w warunkach zagrożenia inflacyjnego”, UMCS Lublin 1989, s. 31-34.

(7)

262 Elżbieta Skrzypek

Dla zapew nienia zbieżności in tere su społecznego i p ro d u c e n tó w w p ro w ad za się wiele regulacji p raw n ych , k tó ry ch celem je s t w zro st efektyw ności g o sp o d aro w an ia p rzejaw iający się m iędzy inn ym i w obniżce kosztów p ro d uk cji, wzroście pro d u k cji ek spo rtow ej, w d ra ż a n iu p o s tę p u tech n ic zn eg o i innow acji oraz popraw ie poziom u jakości i now oczesności p ro d u k c ji.

Do 1989 roku p o d ję to wiele decyzji i d ziała ń m a ją c y c h n a celu zdecydow aną p opraw ę jakości. Do w ażniejszych n ależą: D ecyzja n r 54 K om i te tu G ospo darczego R ady M inistrów z d n ia 25 w rz eśn ia 1982 ro k u w spraw ie jako ści p ro d u k cji przem ysłow ej, H a rm o n o g ram d z ia ła ń n a rzecz p o p ra w y jakości w yrobów przem ysłow ych zatw ierd zo n y przez P re z y d iu m R ząd u w dniu 27 czerw ca 1983 roku, U chw ała n r 117 R ad y M in istró w z d n ia 27 sierp n ia 1984 roku w spraw ie p ro g ram u działań n a rzecz p o p ra w y jako ści w y robów , H a rm o n o g ram p rac n a rzecz dalszej p o p ra w y jak o ści, za tw ierd zo n y przez P rez y d iu m R ządu w d n iu 22 g ru d n ia 1986 ro k u . P rzed sięw zięcia te nie przyniosły je d n a k oczekiw anych efektów w sferze p o p ra w y jak o ści w yrobów .

P ro b lem jakości n a d a l nie z n a jd u je o dpo w iedn iego m iejsca w sy ste mie o rg an izacji i z a rz ą d z a n ia g o sp o d ark ą n aro d o w ą. Jak o ść m u si być silnie zin teg ro w an a z d ziała n ia m i z zakresu p o stę p u tech n iczn eg o , sy ste m u m o tyw acyjnego i podatk o w eg o , p o lity k i cenow ej, k redy tow ej itp . K onieczność u z n a n ia n ad rzęd n eg o m iejsca jakości w s tru k tu rz e d ziałaln o ści g o spod arczej w y nika z w ym ogu akty w izacji ek sp o rtu oraz likw id acji s t r a t , ja k ie ponosi go sp o d ark a w sk u tek n ieodpow iedniego poziom u jak o ści w yrobów .

S ty m u lacji i ochronie jakości w yrobów w in n y służyć ro z w iąza n ia w prow adzone w 1989 ro k u , d oty czące ulg w p o d a tk u d o ch o d o w y m , za sad o p o d a tk o w a n ia , o p ro c en to w an ia k re d y tó w oraz w y n a g ra d z a n ia p ra co w ników .

1. Ulgi w p o d a tk u d och o d o w y m - zgodnie z ro z p o rz ą d z e n ie m o ulg ach w p o d a tk u dochodow ym (R o zp o rząd zen ie R ad y M in istró w z d n ia 3 lu

tego 1989 roku w spraw ie obniżek p o d a tk u dochodow ego od osób p r a w nych) je d n o stk o m g o sp o d arczy m p rz y z n a n o ulgę w p o d a tk u d o ch o d o w y m z ty tu łu sp rzedaży w yrobów ozn aczonych p ań stw o w y m i zn ak am i jak ości ” Q ” i ” 1” w w ysokości 6 i 3% o d p o w ied n io d la zn ak u ” Q ” i ” 1” o d w a rto ści sp rzed aży ty ch w yrobów po odliczeniu za płaco neg o p o d a tk u ob ro tow eg o. Nie p rzy słu g u je o n a w ów czas, gdy w p row adzo ny z o sta n ie d o o b ro tu w yrób oznaczony znak iem jako ści, n iesp ełn iając y w y m a g a ń u s ta lo n y c h przy wy daw aniu- św iad e ctw a jakości lub w p rz y p a d k u cofnięcia teg o św iad e ctw a. P o m im o p od w y ższen ia w ysokości ulg z ty tu łu sp rz ed aż y w y ro b ó w w yso kiej jakości ich w pływ n a p o p ra w ę k ond y cji finansow ej p rz e d się b io rstw je s t niew ielki. P rzy z n aw an ie ulg w yłącznie p ro d u c e n to m w y ro b ó w fin aln y ch ,

(8)

oznaczonych znakam i jakości uznać należy za rozw iązanie połow iczne. Ulgi za jak o ść w inny otrzy m y w ać p rzedsiębiorstw a w y tw arzające m ateria ły , su row ce, p ó łfab ry k aty . P o n a d to , jeśli ulgi będą u trzy m a n e w m ocy, to p raw o do u b ie g a n ia się o nie w inno przysługiw ać w szystkim p rzed sięb io rstw o m bez w zględu n a ro d z aj w ytw arzan ej pro dukcji oraz sek to r gospo dark i.

2. Z asady o p o d a tk o w a n ia - w prow adzone od 1 sty czn ia 1989 roku za sad y określone w u staw ie z d n ia 31 sty czn ia 1989 roku o p o d a tk u d o c h o d o w ym od osób praw n y ch sta n o w ią nowy m echanizm n aliczania p o d a tk u . Do c h o d e m w ro zu m ien iu u staw y je s t nadw yżka sum y przychodów n a d k o sztam i ich u zy sk a n ia w roku p o d atk o w y m . Za koszty uzyskania przychodów uw aża się m iędzy in n y m i w y d a tk i n a prace badaw czo-rozw ojow e i dośw iadczalne oraz w drożeniow e, w y d a tk i n a norm alizację oraz opracow anie i ocenę p ro je k tó w w y n alazczy ch , a tak że n a w yn ag ro d zen ia w ypłacane tw órcom w y n a lazków , p ro jek tó w ra cjo n alizato rsk ich oraz nagro d y przy zn an e za osiągnięcie w y m iern y ch efektów ekonom icznych, w drożenie nowych rozw iązań tech n ic z nych i o rg a n iz acy jn y c h . W ty m zakresie u staw a stw arza w aru n k i do fin an sow an ia przez p rz ed sięb io rstw a różnego ro d zaju działań p ro jak ościow ych.

W celu przeciw d ziałan ia n egatyw nym zjaw iskom u staw o d a w ca nie u zn a je , p rzy u sta la n iu p o d staw y o p o d atk o w a n ia p o d a tk ie m d o ch od ow y m , z a lic zan ia do kosztów u zyskania przychodów konsekw encji w adliw ej p ro d u k cji w yrobów , do k tó ry ch n ależ ą opłaty , kary i odszkodow ania płacone z ty tu łu d o s ta rc z e n ia w adliw ych w yrobów , usług a także z ty tu łu zwłoki w d o s ta r czeniu to w a ru w olnego od w ad lub też zwłoki w usunięciu w ad w yrobów .

3. S y stem o p ro c en to w an ia kred y tó w - w prow adzony zgodnie z za rz ą d z e n iem p re zesa N B P z d n ia 29 g ru d n ia 1988 roku w spraw ie o dsetek od kre d y tó w u d ziela n y ch przez b an k i oraz o p ro c en to w an ia środków pieniężnych n a ra c h u n k a c h b an k ow ych, zaw iera zasady p rz y zn aw a n ia kred y tó w prefe ren cy jn y ch . P referen c je k red y to w e odnoszące się do zw iększenia zdolności ek sp o rto w ej czy w zro stu oszczędności paliw i energii d o ty czą rów nież w sposób p o śre d n i przedsięw zięć ściśle zw iązanych z o rie n ta c ją projakościow ą p rz ed sięb io rstw . R osnące znaczenie w stym ulo w an iu efektyw ności gospo d a ro w a n ia , w ty m rów nież jakości p ro d u k cji, w in n a m ieć p o lity k a zasila n ia p rz ed sięb io rstw w śro d k i finansow e. P rze d się b io rstw a nie p o sia d a ją c e trw a łe j zdolności k redytow ej od 1 sty czn ia 1989 roku nie m ogą liczyć n a ła tw ą d o stę p n o ść do kred y tó w . Z opinii b ad a n y ch p rzedsiębiorstw w ynika, że b an k i nie p re fe ru ją przedsięw zięć m ający ch n a celu w zro st innow acyjności o raz jak o ści p ro d u k c ji.

4. S y ste m w y n a g ra d z a n ia pracow ników - o p a rty zo stał w 1989 roku o ta k ie a k ty p ra w n e , ja k U staw a b u d że to w a n a 1989 rok, R o zpo rząd zen ie

(9)

R ady M inistrów z d n ia 3 lutego 1989 roku w spraw ie w ysokości i zasad u s ta lania no rm w ynagrodzeń stan o w iący ch koszty u zy sk an ia p rzy ch o d ó w . In s tru m e n te m ce n traln eg o stero w an ia w ielkością środków n a w y n a g ro d z e n ia w la ta c h 1989-1990 w inien być p o d a te k dochodow y od nad w y żk i w y p łac an y ch w y nagrod zeń p o n ad określon ą norm ę. W 1989 ro k u stw o rz o n o m ożliw ość zaliczkow ych w y p łat z zysku, k tóre p od legały o sta te c z n e m u rozliczen iu p o zakończeniu roku.

W prow adzone ro zw iązan ia nie stw orzyły je d n a k w a ru n k ó w d o p o w iąz a nia płacy z rzeczyw istym i efek tam i jak ościo w y m i p racy , p o m im o zach ow a nia obow iązku p rz e strz e g a n ia przepisów K odeksu P rac y , u k ład ó w zb io ro wych pracy tra k tu ją c y c h o konieczności różn ico w an ia w y n a g ro d zeń zależnie od ilości i jakości pracy. N adal nie fu n k cjo n u je p raw id ło w y re g u la to r uzależniający poziom w ynagrod zeń od jak o ści p racy.

P O Ż Ą D A N E K IE R U N K I ZM IAN W SY ST E M IE

EK O NO M ICZNYCH STYM ULATO RÓ W JA K O ŚC I W Y R O B Ó W R Y NK O W Y CH

W w yniku p rzeprow adzony ch b a d a ń em p iry czn y ch w p rz ed sięb io r stw ach p ro d u k cy jn y ch stw ierd zo n o n isk ą sk u tecz n o ść c a ło k sz ta łtu in s tru m entów ekonom iczno-finansow ych o c h a ra k te rz e w y sp ec jalizo w an y m , m a ją cych n a celu sty m u la cję i och ro n ę jako ści w yrobów ryn kow y ch. P o d ejm o w an e d z ia ła n ia m a ją często c h a ra k te r w ycinkow y i nie s k ła n ia ją w k o nsek w en cji do o p ty m aliz acji poziom u tech niczn ego w yrobó w i rzeczyw istej p o p ra w y jakości.

W p rz y p ad k u u ry n k o w ien ia g o sp o d ark i w y s tą p i z p ew n o śc ią znaczny w zrost gotow ości p rz ed sięb io rstw do zw iększania w y d ajn o ści p ra cy , w zrośnie in ten syw ność p oszu k iw an ia i w p ro w ad za n ia now ych tech n o lo g ii oraz in now acji organ izacy jn y ch . Z m iany w po pycie, tru d n o ś c i ze z b y te m , z a to ry p łatn icze stanow ić będ ą w ynik n asilającej się w alki k o n k u re n c y jn e j n a ry n k u i tru d n o ści w p o djęciu jej przez p rz ed sięb io rstw a. T ro sk a o p o zio m jak o ści w yrobów p o w in n a sta ć się je d n y m z n ad rz ę d n y c h celów p ro d u c e n ta a jeg o re alizac ja u zależn io n a w in n a być od ko nd y cji finansow ej p ro d u c e n ta . Za pew nienie odpow ied niego pozio m u tech n iczn eg o w y ro b u j e s t b ow iem za sad n iczy m w a ru n k iem u trz y m a n ia się n a ry n k u i ew e n tu a ln e g o ro z szerz a n ia rynków z b y tu . W w aru n k ach g o sp o d ark i rynkow ej p rz e d się b io rstw o sam o m usi troszczyć się o poziom jak o ści sw oich w y ro b ó w , zaś p o trz e b a sty m u lo w an ia jakości poprzez in s tru m e n ty ek on om iczn e n ie ja k o tra c i n a zn aczen iu. M echanizm k sz ta łto w a n ia jak o ści w inien m ieć w g o sp o d arce zrów now ażonej c h a ra k te r sam oczyn ny . J a k w y k a zu ją d o św iad c zen ia w ysoko

(10)

uprzem ysłow iony ch k rajów , zew nętrzne w sto su n k u do p ro d u c e n ta form y o d d z ia ły w a n ia n a jak o ść sp ro w a d zają się do państw ow ego sy stem u n orm alizacji o raz sy ste m u a te s ta c ji jakości prow adzonej przez organizacje użytkow ników .

W w a ru n k ach g ospodarki P olski osiągnięcie docelow ego, p o żą d an eg o s ta n u rów now agi globalnej i cząstkow ej, stab ilizacji rozw oju oraz ra d y k a l nego o g ra n ic zen ia inflacji w ym ag a pew nego okresu czasu. S tą d konieczne w y d a je się stosow anie w okresie przejściow ym rozw iązań w sp o m ag a ją cy ch , u ła tw ia ją c y c h tw orzenie w arunków zapew nien ia odpow iedniego poziom u jak o ści w yrobów rynkow ych. N ależą do nich:

1. R o zw iąz an ia cenow e - w w arun kach do cho dzen ia do p o żą d an eg o po ziom u rów now agi rynkow ej, kon kurencyjny ch m ożliwości w y bo ru źród eł za

k u p u , p rz ełam y w an ia m onopoli i m onopsonów cełowe je s t zachow anie pew n y ch a d m in is tra c y jn y c h form reg ulacji w dziedzinie pow iązań poziom u i re lacji cen z poziom em jakości. W inny one odnosić się do jakości w y k o n a n ia , p rz y jm u ją c w ty ch w szy stkich p rz y p ad k ac h , gdy je s t to m ożliw e zasad y k o n s tru k c ji o p u stó w cenow ych, bonifik at, zróżnicow ania cen poszczególnych k las czy g atu n k ó w w sto su n k u do ceny um ow nej w yrobu klasy p ierw szej.4 B ard z ie j sk u te c z n y m s ty m u la to re m popraw y poziom u tech niczn ego , w p ro w a d z a n ia do p ro d u k c ji i ek sp lo ata cji w yrobów now oczesnych, efek tyw n y ch w p ro d u k c ji i ek sp lo ata cji w ydaje się sy stem zam ów ień rząd ow ych za p e w n ia ją c y c h śro d k i finansow e n a opracow anie i w drożenie do p ro d u k c ji i e k sp lo a ta c ji ok reślonych typów w yrobów .

J a k o zd ecydow anie n eg aty w n e z p u n k tu w idzenia o d d ziały w a n ia n a poziom jak o ści należy ocenić p ra k ty k ę w y z n aczan ia m ak sy m aln y ch w skaz'ników w z ro stu cen lu b zakazów p rzenoszen ia n a w yrób finalny sk u tk ó w p o d w y żek cen surow ców , paliw czy energii. Istn ieje więc p iln a konieczność o d e jśc ia od stosow anych o graniczeń ja k o m ało sk u teczn y ch , n a to m ia s t z n ie k sz ta łc a ją c y c h s tr u k tu r ę cen, ograniczający ch w sposób n ieu zasad n io n y re n to w n o ść w yrob ów , po w o d u jący ch n iep o żąd an e społecznie zm ian y w s tr u k tu r z e a so rty m en to w e j p ro d u k cji i o g raniczające rozwój n iek tó ry ch ro d za jó w p ro d u k c ji.

M ec h an izm san k cy jn eg o o d d ziały w an ia obniżek cen, w p rz y p a d k u d o s ta rc z e n ia w yrobó w o nieodpow iedniej jakości, spow odow anej niezach o w a n iem p a ra m e tró w przew id zian y ch w n o rm ach , w a run kach tech n iczn y ch , czy p o sta n o w ie n ia c h u m ow nych, w inien wr sposób znaczący w pływ ać n a k o n d y cję

4Por. W. Grzybowski, E. Skrzypek: Wpływ mechanizmów stanowienia cen umow

nych na inflacyjne zagrożenia równowagi rynkowej i równowagi przedsiębiorstw [w:] Ceny w systemie efektywnego zarządzania, Instytut Finansów, Zakłady Badania

(11)

finansow ą przedsiębiorstw . A k tu aln ie m echan izm te n fu n k cjo n u je w niew iel kim zakresie.

2. Ulgi w p o d a tk u do chodo w ym - w okresie przejściow ym , za n im z o sta n ą osiągnięte w aru n k i d la czysto rynkow ej sty m u la c ji ja k o śc i, konieczne w ydaje się zachow anie pew nych form cen traln eg o o d d z ia ły w a n ia n a p o p ra w ą poziom u jakości. W pływ jakości na wielkość p o d a tk u dochodow ego pow inien w yrażać się w ulgach przyznaw any ch z ty tu łu p ro d u k c ji w yrob ów o znaczo nych znakam i jakości oraz za w drożenie p o stę p u techn iczn ego . W przyszłości należy liczyć się z lik w idacją ty ch ulg z pow odu d łu g o trw ało ści i n iejed noznaczności p ro c ed u ry p rz y zn aw a n ia znaków jak o ści, niskiej p rz y d a tn o śc i tej form y sty m u la cji w p rzed sięb io rstw ach p ro d u k c y jn y c h w y tw a rz a ją c y c h w yroby w k ró tk ich seriach oraz c h a ra k te ry z u ją c y c h się d u ż ą zm ien n o ścią aso rty m en to w ą .

Silne oddziały w an ie n a w ykształcenie się p o s ta w p ro in n o w a cy jn y ch w inno mieć ro zw iązanie p oleg ające n a m ożliwości fin an so w an ia w y d a tk ó w inw estycyjnych zw iązanych z w d ra żan ie m p o stę p u nau k o w o -tech n iczn eg o z d o c h o d u przed o p o d atk o w a n ie m . R ozw iązan ie to n ie w pły w a n e g a ty w n ie n a poziom płaconej dyw iden dy, ani n a poziom w y n a g ro d zeń o b c ią ż a ją c y c h ko szty. Sądzę zaterń , że ten elem en t sy stem u o d d z ia ły w a n ia n a jak o ść pow inien p o d leg ać ew olucji. W raz bow iem z p o p ra w ą s ta n u g o sp o d ark i p ow staw ać będzie n a tu ra ln e zain teresow an ie p o stęp em te c h n ic zn y m i o rg a n iz a c y jn y m . P rze m a w ia za ty m nie ty lk o większe za in tereso w an ie n ow oczesnym i p ro d u k ta m i, ich po ziom em tech n ic zn y m , sto so w an iem now ych tech no lo gii, ale tak że w iększa p o d a tn o ś ć i czułość p rz e d się b io rstw n a ad reso w an e do nich preferencje. W zw iązku z ty m w y stą p i stopn io w e o g ra n ic zan ie przyw ilejów w yn ik ający ch z o m aw ianej zasady.

3. K red y to w an ie przedsięw zięć p ro in n o w a cy jn y ch - d o ty ch czaso w y sy s te m k re d y to w a n ia p rzed sięb io rstw m ożna ocenić ja k o o b o ję tn y z p u n k tu wi d ze n ia jakości p ro d u k c ji. K onieczne je s t stw o rzen ie m ożliw ości zasileń k re d y to w y ch d la p rzed sięb io rstw za m ie rza ją cy ch p o d ją ć d ziała ln o ść in n o w a c y jn ą , k tó re j celem m a ją być now e, d oskonalsze p ro d u k ty i tech n o lo g ie w y tw a rz a nia. 5

4. K ary um ow ne - są one trw a ły m e lem e n te m każdego m ech a nizm u fu n k cjon ow ania więzi poziom ych m iędzy p ro d u c e n ta m i i o d b io r cam i. M ożliw ych do sto so w an ia w ty m zakresie m oże być w iele ro zw iązań różn iących się sto p n iem o b lig ato ry jn o ści, fo rm a liz acji a ta k ż e za k rese m cen tra ln y c h in gerencji. Ż adne z nich nie z a stą p i je d n a k d o b rze fu n k c jo n u ją ceg o 5H. Młodzianko: Kredyt bankowy w 1989 roku, Instytut Adm inistracji i Zarządzania "Lektury menedżera” Warszawa 1989, s. 17-20.

(12)

ry n k u . P ro p o n u ję uproszczenie obow iązującego ak tu aln ie sy stem u kar, p o p rz e s ta ją c jed y n ie n a określeniu generalnych zasad i przenosząc u p ra w n ie n ia do o k re śla n ia wysokości kar do sfery negocjacji m iędzy p ro d u c e n te m i o d b io rcą . P o sta n o w ie n ia ty p u ’’obow iązek doch od zen ia k ar” , zasady w p łat d o b u d ż e tu części w pływ ów z tego ty tu łu są w yraźnym relik tem a d m in is tra cyjneg o sy stem u z a rz ą d z a n ia i pow inny być stopniow o elim inow ane.

N ależy jed n o cześn ie u trz y m a ć , a n aw et zao strzy ć san kcje finansow e w sferze o b ro tu w y ro b am i, k tó re nie sp ełn iają wym ogów bezpiecznego u ż y tk o w a n ia oraz w ym ogów jakości potw ierdzony ch uzyskanym św iad ectw em ja k o ś c i.6

5. S y ste m m o tyw acyjny - istnieje p iln a konieczność ściślejszego p o w ią z a n ia sy stem u w y n a g rad za n ia pracow ników z jak o ścią p ro d u k c ji p o

p rzez now’e ro z w iąza n ia w sferze tw orzenia i podziału środków n a w y n a g ro d z en ia. G lo b a ln a k w o ta płac w in n a um ożliwić in d y w id u aln e w y p ła ty uw zględ n iające efekty jakościow e pracy, p rz y ro st środków n a płace w p rzed sięb io rstw ie nie pow inien być ograniczony przez sy stem p o d atk o w y , funkcje o g ra n ic zają ce wielkość funduszy nabyw czych ludności pow inien p rz ejąć p o d a te k od dochodów ' osobistych. W ielkość fun du szu w y p ła t w in n a zależeć od k o nd ycji finansow ej firm y, a ta od ta k ic h czynników ja k p o zy c ja n a ry n k u , po ziom techniczn y p rodukow anych w yrobów , ich now oczesność, s t a ra n n o ść w y k o n a n ia itp . Pow inien więc zachodzić oczyw isty zw iązek, że ty lk o dzięki w ysokiej jak o ści p rzedsiębiorstw o u m acn ia sw ą pozycję n a ry n k u , ro z sze rza m ożliw ości z b y tu , a ty m sam y m stw a rz a sobie m ożliwość w y p ra co w a n ia o d p o w ied n io w ysokich płac (w ysoka jakość - duże m ożliwości płacow e) a nie o d w ro tn ie .

W ra m a c h tw o rz en ia m odelu docelow ego sty m u la cji jako ści za pilne i w ażne u zn a ć należy rów nież elastyczne podejście do n o rm , p o p raw ę zn a ko w a n ia w yrobów , w zbogacenie inform acji o to w arze, poniew aż często złe u ży tk o w a n ie , a więc i s tr a ty poniesione w ek sp lo atacji m a ją swoje źródło w n ieo d p o w ied n iej inform acji o sposobie u ży tk o w a n ia .7

R o zw iąz an ia problem ów jakości nie należy szukać jed y n ie w e w zm o c n ien iu d o ty ch cz as istn ie ją cy ch , czy tw orzeniu now ych in stru m e n tó w , lecz p rz e d e w szy stk im w egzekw ow aniu stab iln y ch reguł gry ekonom icznej.

6Por. L. Wasilewski: Projakościowa orientacja działalności gospodarczej,

"Przegląd Organizacji” 1989, 12, s. 1-3, oraz: Zmienić podejście do jakości, "Zycie Gosp.” 1989, 23, s. 7.

7Por. B. Oyrzanowski: Koszty niskiej jakości wykonania [w:] Ekonomiczne pro

blemy sterowania jakością. Prac. zbiór, pod red. T. Wawaka, P T E Kraków, 1989,

(13)

O skuteczności za p rop on ow any ch zm ian w sferze ekon om iczny ch s ty m u lato ró w jak o ści p rzesądzi możliwość o g ra n ic zen ia h ip erin fla cji o raz s ta b i lizacja gospod ark i.

SU M M AR Y

The article presents an evaluation of the correctness and efficiency o f the econo mic instrum ents of influencing the quality of products in industrial estab lish m en ts betw een 1986 and 1989. The studies concerned such instrum ents as prices, taxes, m otivation sy stem , crediting system , punishm ent, preferences and stim uli for undertaking high quality production. Besides, the article points out the desired directions of changes in the sphere of economic stim ulators of the quality of products in the period of creating conditions for the market stim ulation of quality.