Ewa Nowak
"Ustrój organów ochrony prawnej",
red. Bogumił Szmulik, Marek
Żmigrodzki, Lublin 2003 : [recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 11,
265-268
przekazów Starego T estam entu shiżyło jak o sposób korygow ania niedoskonałości istniejącego państwow ego porządku praw nego a jego celem było udzielenie ochrony obcokrajow com i niewol nikom , której byli oni pozbawieni.
W raz z rozwojem społecznym zmieniał się charakter praw a azylowego, tzn. jego dotychczasowa funkcja ochronna m ająca charakter religijny nabrała z czasem znaczeniapolitycznego. W ydaje się, że ogólne w arunki pow odujące obecnie konieczność przyznaw ania praw a d o azylu są nadal porów nywalne z w arunkam i opisanymi w Starym Testamencie. W prawdzie dzisiaj w centrum problem atyki azylowej znajduje się obejmowanie ochroną tylko przed politycznym prześladow aniem i tylko cudzoziemców, mimo to ogólne warunki, dla których niegdyś azyl stał się koniecznością, są zbliżone d o warunków obecnie panujących, np. udzielanie azylu ofiarom przem ocy a nieudzielanie go terrorystom . Obecnie ubieganie się o azyl jest dostępniejsze ze względu n a istnienie państw o ustroju demokratycznym , powszechny dostęp d o informacji, rozwój instytucji zajmujących się tym problemem (Amnesty International), rozwój środków transportu, istnienie dużych skupisk etnicz nych w krajach m igracyjnych. W chwili obecnej E uropa a szczególnie tzw. E uropa Zachodnia ze względu n a relatywnie wysoki poziom życia stała się celem masowej imigracji ekonomicznej z całego świata. Zam ykanie możliwości legalnego pozostania poprzez zaostrzanie przepisów m igracyjnych lub zakaz w erbunku obcej siły roboczej spowodowały nadużyw anie obowiązujących w R FN hum anitarnych przepisów azylowych. Stało się to przyczyną wspólnego zaostrzania i ujednolicania polityki państw Unii Europejskiej wobec wnioskujących o jego udzielenie np. poprzez wprowadzenie w R F N do U staw y Zasadniczej w 1993 roku tzw. popraw ki azylowej. M im o chwilowego zmniejszenia się liczby wniosków zjawisko to ponow nie zaczyna wykazywać tendencję wzrostową, np. w roku 1998 złożono w krajach Unii Europejskiej 297920 wniosków, w roku 1999 - 354170 wniosków, a w roku 2000 - 389 5906. Istniejące różnice w rozwoju politycznym i ekonomicznym między poszczególnymi państw am i pow odują, że instytucja azylu w bardzo wielu przypadkach jest nadal potrzebna i nie m a państw a, które poprzez stosowne zapisy byłoby przeciwne jej stosowaniu. Problemem pozostaje odróżnienie osób rzeczywiście potrzebujących ochrony przed prześladow a niem od im igrantów ekonomicznych. Może to służyć jako argum ent dla tezy, że m im o upływu tysięcy lat i dokonujących się zm ian społecznych i rozwoju innych pozaazylowych form udzielania ochrony, udzielanie azylu nie stało się anachronizm em i niestety w dalszym ciągu w bardzo wielu przypadkach ze względów hum anitarnych jest nadal konieczne.
M arek M ontewka
Ustrój organów ochrony prawnej, red. Bogumił Szmulik, Marek Żmigrodzki,
Wydawnictwo UM CS, Lublin 2003, s. 551.
U strój organów ochrony praw nej to publikacja stanow iąca kolejne, zaktualizow ane oraz znacznie rozszerzone wydanie książki o tym samym tytule, k tó ra ukazała się w 2001 r. nakładem W ydawnictwa U M CS. Zasadniczym celem, jaki przyświecał zespołowi autorów złożonemu z p ra cowników Zakładu Systemów Politycznych Wydziału Politologii oraz W ydziału Praw a i A dm inist racji, było - zarów no przy tworzeniu pierwotnej, ja k i aktualnej jego wersji - przygotowanie kompletnego, wyczerpującego opracow ania tej problem atyki, które służyć m a przede wszystkim, jak o podręcznik wykorzystywany w procesie dydaktycznym. Jednakże ze względu n a merytoryczny charakter zawartych w nim informacji oraz społeczny wymiar poruszanej problem atyki, jak stwierdzili redaktorzy tom u: „[...] znajom ość mechanizmów funkcjonow ania pewnych organów w nowoczesnym i dem okratycznym państwie prawnym stała się konieczna niem al powszechnie” . Dynamiczne przem iany społeczne i ustrojowe oraz stawiane społeczeństwu w ym agania w procesie
dostosow yw ania jego urządzeń, instytucji i rządzących nimi norm praw nych do wspólnotowego porządku praw nego, dostarczają wielu powodów, dla których szczególnie użyteczna staje się publikacja wyczerpująca tem at zasad i sposobów realizacji ochrony praw nej w Polsce. Zadanie, przed którym stanęli autorzy było tym trudniejsze, że proces twórczy wymagał nieustannej kontroli i aktualizacji, ze względu na liczne, wchodzące w życie niejako na „bieżąco” zmiany i nowelizacje uregulow ań ustawowych tworzących system ochrony prawnej obywateli (np. ze względu na w chodzące w życie od 1 stycznia 2004 r. nowe przepisy dotyczące sądow nictwa administracyjnego, na końcu książki zamieszczono aneks zawierający aktualnie obowiązujący stan praw ny). Procesy znoszenia jednych organów oraz tworzenie w ich miejsce lub równolegle innych, a także zmiany zasad ich funkcjonow ania charakterystyczne dla doby transform acji i integracji, znalazły swoje odzwier ciedlenie w procesie twórczym, przesądzając o kompetencji autorów i aktualności dzieła.
S tru k tu ra zbioru jest przejrzysta i czytelna - składa się z ośmiu rozdziałów. Pierwszy, poświęcony konstytucyjnem u systemowi źródeł praw a w Polsce (autor: Zbigniew Szeliga), stanowi bazę - wprowadzenie d o pozostałych siedmiu, poświęconych poszczególnym organom ochrony prawa, a sklasyfikowanych według ich funkcji. Zadaniem artykułów tworzących opracow anie jest cało ściowe omówienie struktury i funkcjonow ania poszczególnych organów . Zostały one przygotowane zgodnie z jednolitym , logicznym wzorcem, na który składają się zazwyczaj dające się wyodrębnić analogiczne elementy: tradycje i geneza organu, teorie naukow e wyjaśniające jego charakter i pozycję w systemie organów państw a, ewolucja sposobu funkcjonow ania i struktury organu, obowiązujący aktualnie stan praw ny - rok 2003, praw o materialne i procedury, prak ty k a i funkcjonowanie organu w życiu społecznym.
W większości artykułów tworzących publikację, współczesny kształt instytucji i organów tworzących porządek ustrojow o-prawny w Polsce przedstaw iony został nie tylko n a tle poprze dzających go tradycji, ale i w zestawieniu z analogicznym systemem obowiązującym w innych państw ach europejskich. W skazuje się na istniejące rozbieżności i luki w praw ie wymagające uzupełnienia i uregulow ania (np. kwestia statusu Sądu Najwyższego jak o naczelnego organu sądow ego w ustawie o SN, której to zasady nie zawiera K onstytucja z 1997 r. - s. 98). Analiza poszczególnych instytucji ustrojowych dokonyw ana jest z p unktu widzenia zgodności z zasadami dem okratycznego państw a praw a, tradycjam i parlam entaryzm u europejskiego oraz M onteskiu- szowską zasadą trójpodziału władz.
Wiele miejsca pośw ięcono fundam entalnej roli Trybunału K onstytucyjnego i Trybunału Stanu, organom - gw arantom praw orządności współczesnego państw a dem okratycznego. T. Bichta i B. Szmulik rozpoczęli artykuł pt. Trybunał Konstytucyjny, od przedstaw ienia polskiej tradycji kontroli konstytucyjności ustaw . W II R P - kontrola sprawow ana przez prezydenta była raczej iluzoryczna, zaś w PR L powszechnie panow ał pogląd, że jest to instytucja reakcyjna, a przecież w państwie socjalistycznym miało obowiązywać pełne zaufanie w stosunku do sprawiedliwej woli ludu, w związku z czym kontrolę ta k ą uznano za zbędną. Powołanie w 1985 r. T rybunahi Konstytucyjnego, dało początek nowoczesnym form om spraw ow ania kontroli konstytucyjności ustaw. D o niezwykle istotnych zadań, które pow ierzono tej instytucji, należało także ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, w poprzednim systemie - kompetencji przypisanych do R ady Państwa. Autorzy podkreślają także znaczenie funkcji sygnalizującej Trybunału K onstytucyjnego, której realizacja zapewnić m a spójność porządku praw nego poprzez „wychwytywanie” luk i uchybień w obowiązują cym praw ie. K onstytucja z 1997 г., określając pozycję T K w systemie organów państw a, potwierdziła jego charakter ja k o władzy sądowniczej, znacznie rozszerzając kom petencje tego organu. Obok podstawow ych zadań związanych z oceną pionowej zgodności norm praw nych, wynikającej z konieczności utrzym ania nadrzędności K onstytucji i hierarchicznego systemu źródeł praw a, autorzy za szczególnie ważne novum uznają upraw nienia T K związane z kontrolą zgodności postanow ień um ów międzynarodow ych z K onstytucją. U praw nienia T K d o spraw ow ania kontroli zgodności ustaw z raty Pikowanymi umow am i międzynarodowymi m ają istotne znaczenie dla m. in.
dla zapewnienia zgodności ustaw odaw stwa krajowego z E uropejską K onw encją Praw Człowieka. Za niezwykle użyteczną społecznie instytucję praw a konstytucyjnego uważa się skargę konstytucyjną, n a podstawie której obywatele zyskują skuteczny środek służący ochronie ich praw i wolności określonych w ustaw ie zasadniczej.
Funkcję T rybunału Stanu, jako gw aranta praw orządności współczesnego państw a dem o kratycznego, przedstaw ia M . K owalska. Przypom ina n a wstępie o średniowiecznej Anglii, jak o kolebce odpowiedzialności konstytucyjnej i jej pierwowzorze, jakim była instytucja impeachment, realizow ana przez Izbę G m in jako oskarżyciela, zgodnie ze specjalną procedurą karną. W formie usankcjonowanej przez konstytucję organ tego typu pojaw ił się po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych w 1787 г., w Europie - funkcjonował w formie specjalnego organu sądowego. W Polsce po raz pierwszy zapis ustawowy uzyskał w K onstytucji 3-go M aja 1791 r., jak o Sąd Sejmowy. W spółcześnie, po raz pierwszy TS spełnił swą rolę, kiedy skazanych zostało dwóch m inistrów w tzw. „aferze alkoholowej” .
W części dotyczącej Naczelnego Sądu Administracyjnego (autor: Bogum ił Szmulik) podkreślono znaczenie sądowej kontroli administracji, stanowiącej jeden ze standardow ych i niezwykle ważnych elementów m odelu ustrojow ego państw kontynentalnej E uropy - współczesnego państw a prawnego. Z a jego istotę uw aża się oddzielenie sądownictwa powszechnego od adm inistracyjnego (NSA orzeka kasatoryjnie i sprawuje kontrolę legalności, a nie celowości - nadzór). A u to r artykułu przedstaw ia proces dostosow yw ania się sądownictwa administracyjnego d o zmieniającej się rzeczywistości społecznej, czego wyrazem było m. in. wprowadzenie w latach 90. skargi n a bezczynność organu oraz rozszerzenie możliwości korzystania przez obywateli z zaskarżania decyzji administracyjnych poprzez inicjowanie skarg, mających na celu uzyskanie tzw. „w yroku m erytorycznego” , a nie wyłącznie kasatoryjnego.
A rtykuł M ałgorzaty Podolak, Sąd Lustracyjny oraz K rzysztofa D aszyńskiego, S ąd A n ty
monopolowy poświęcone są instytucjom mającym charakter całkowicie now atorski w polskim
systemie organów ochrony prawnej. Sąd Lustracyjny pow ołany został w 1997 r. dla orzekania o zgodności z praw dą orzeczeń dotyczących pracy służby w organach bezpieczeństwa, zaś Sąd Antymonopolowy działa od 1999 г., jak o organ kontroli rozstrzygnięć Urzędu A ntym onopolow ego oraz Urzędu O chrony K onkurencji i Konsum entów. Zdaniem autora, ustaw a z 5 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsum entów , stanowi znaczący krok w kierunku dostosow ania polskiego praw a do standardów europejskich, a jego stosowanie przez organy adm inistracji i Sąd A nty monopolowy umożliwi spełnienie wymogów zaw artych w aquis communitaire.
W części dotyczącej K rajow ej R ady Sądownictwa, pow ołanie tej instytucji za niezwykle ważny mom ent w dziejach polskiego sądownictwa uznaje au to r B. Szmulik. Przypom inając idee, jakie przyświecały procesowi tw orzenia tego organu (dążenie d o instytucjonalnego zagw arantow ania niezawisłości sędziów, zwłaszcza w związku z ich nieusuwalnością oraz wzmocnienie upraw nień samorządu sędziowskiego w sprawach osobowych i organizacyjnych sądów), wskazuje jednocześnie n a specyficzną pozycję K RS wśród organów państwowych, nie jest ona bowiem w świetle K onstytucji organem władzy, adm inistracji, czy sam orządu, chociaż w spraw ach kadrow ych sędziów wykonuje zadania adm inistracji państwowej i w tej samej dziedzinie pełni funkcję organu sam orządu sędziowskiego. D la identyfikacji tego organu autor słusznie przytacza orzeczenie Sądu Najwyższego, określającego K RS jako: „część struktury centralnych organów adm inistracji wymiaru sprawied liwości z pewnymi upraw nieniam i właściwymi dla sam orządu zaw odowego” .
W opracowaniu uwzględniono i omówiono również wszystkie „m łode” instytucje i organy składające na się n a system ochrony prawnej, ukształtow any w rezultacie transform acji ustroju państwa, np. K rajow a R ada R adiofonii i Telewizji (utw orzona w miejsce daw nego K om itetu ds. R adia Telewizji), Instytut Pamięci N arodowej, Rzecznik Interesu Publicznego, G eneralny Inspektor D anych Osobowych, U rząd O chrony K onkurencji i K onsum entów , Agencja Bezpieczeństwa Publicznego i Agencja W ywiadu pow ołane w miejsce Urzędu O chrony Państw a. Przedstawiono także sposoby dostępu i w ykonywania zawodów związanych z realizacją upraw nień obywateli do
ochrony praw nej, jak np. zawód doradcy podatkow ego, czy asystenta sędziego. W opinii autorów konieczność rzetelnego inform ow ania o sposobach funkcjonow ania tego typu organów jest związana z rosnącym i społecznymi potrzebam i realizacji podm iotow ych praw obywateli do ochrony ich konstytucyjnych upraw nień.
A nalizując sposoby funkcjonow ania organów państwowych i ich funkcje, autorzy odwołują się d o teorii stworzonych przez wybitnych specjalistów praw a państwowego. Nie unikając rozstrzygania skom plikowanych zagadnień instytucji życia publicznego, prezentują składające się n a nie uregulo w ania i zasady z różnych perspektyw i akcentują najistotniejsze ich elementy (np. problem miejsca N IK w klasycznym schemacie podziału władzy oraz problem samego pojęcia kontroli pozostającego poza regulacją konstytucji, zob. B. Szmulik, Najwyższa Izba Kontroli, s. 228). Jedynym dającym się zauważyć niedostatkiem , jest to, iż nie przedstaw iono szerszej analizy rezultatów oraz postulatów i perspektyw funkcjonow ania organów w życiu państwowym i społecznym, co nie ujmuje znacznym w artościom poznawczym pracy, stanowiącej całościowe, a co najważniejsze wyczerpujące i aktualne opracow anie obejm ujące problem atykę instytucji tworzących porządek ustrojow o-prawny.
Ewa Nowak
Beata Klimkiewicz, Mniejszości narodowe w sferze publicznej: reprezentacje,
praktyki i regulacje medialne, Kraków 2003, s. 332.
W 2003 roku ukazała się nakładem W ydawnictwa U niwersytetu Jagiellońskiego m onografia autorstw a Beaty Klimkiewicz: Mniejszości narodowe w sferze publicznej: reprezentacje, praktyki
i regulacje medialne. Publikacja dofinansow ana została przez Open Society Institute G eorge’a Sorosa
w Budapeszcie, jak o że poruszana przez nią problem atyka wpisuje się znakomicie w prom owane przez instytut badania, w tym głównie koncentrujące się w okół pojęcia open society (społeczeństwo
otwarte). Term in ten zaproponow ał po raz pierwszy francuski filozof H enri Bergson, a następnie
rozpropagow ał K arl Popper. Jednym z podstawowych założeń koncepcji open society jest respektow anie p raw i zdania mniejszości. Realizację tego postulatu doskonale widać właśnie w sferze publicznej, w szczególności w aspekcie polityki mass mediów (centralnych instytucji sfery publicznej) wobec mniejszości narodow ych i etnicznych oraz sposobu funkcjonow ania etniczności w mediach.
A u to rk a - d o k to r nauk politycznych B. Klimkiewicz, reprezentuje krakow ski ośrodek naukowy. Jest pracow nikiem naukow ym Instytutu D ziennikarstw a i K om unikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Publikacja stanowi wynik połączenia zainteresowań naukow ych autorki n a gruncie m edioznaw stwa i badań n ad mniejszościami narodow ym i, jak i aktywności społeczno-zawodowej.1 Członow ość tytułu : mniejszości narodow e w sferze publicznej, reprezentacje, praktyki i regulacje medialne, odzwierciedla konstrukcję pracy. Publikacja składa się z czterech części, poprzedzonych krótkim wprowadzeniem: 1. Sfera publiczna, m edia a etniczność (s. 15-90) ; II. Sfera przedstawiania (s. 91-168); III. Sfera produkcji dziennikarskiej (s. 169-216); IV. Sfera polityki medialnej (s. 217-289). Pracę uzupełniono aneksem wprowadzającym zainteresowanego czytelnika w szczegółowe techniki i m etody grom adzenia m ateriału empirycznego oraz bibliografię, zawierającą ponad 350 pozycji.
Treść części I ogniskuje się w okół pojęcia sfery publicznej oraz prezentacji badań i rozważań teoretycznych dotyczących funkcjonow ania etniczności w mediach. Pojęcie sfery publicznej autorka
1 M .in. w latach 1993-1995 redaktor miesięcznika Żivot wydawanego przez Towarzystwo Słowaków w Polsce; w latach 1994-1998 - dziennikarz m agazynu mniejszości narodowych i etnicznych U siebie, nadaw anego przez oddział krakow ski TVP.
