Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 785. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Łukasz Górka Katedra Rachunkowości Finansowej. Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym 1. Wprowadzenie Instrumenty finansowe to kategoria ekonomiczna, która pojawiła się zarówno w międzynarodowych, jak i polskich uregulowaniach prawnych stosunkowo niedawno, choć w swej konstrukcji instrumenty finansowe nie są niczym nowym. Początek instrumentów finansowych związany jest z transakcjami na rynkach towarowych, zaś z upływem czasu straciły one swój rzeczowy charakter na rzecz wyłącznie rozliczenia końcowego wyników zawartego kontraktu. Instrumenty finansowe charakteryzują się dużym ryzykiem, dając możliwość osiągania wysokich zysków, jak i ponoszenia znacznych strat, w krótkim czasie i przy zaangażowaniu stosunkowo niewielkich środków. W związku z dynamicznym rozwojem rynku instrumentów finansowych pod koniec XX w. rachunkowość jednostek gospodarczych musiała objąć swoim zakresem to zjawisko. W Polsce zagadnienie instrumentów finansowych regulują następujące akty prawne: – ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości1 – zwana w dalszej części opracowania ustawą, – rozporządzenie Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm.. 1.

(2) 102. Łukasz Górka. instrumentów finansowych2 – zwane w dalszej części opracowania rozporządzeniem. Regulacje dotyczące instrumentów finansowych zawarte są także w międzynarodowych standardach rachunkowości, które należy stosować zgodnie z art. 10 ust. 3 ustawy w sprawach nieuregulowanych w polskich przepisach: – MSR 32 Instrumenty finansowe: ujawniania i prezentacja, – MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena. W opracowaniu niniejszym dokonano przeglądu i porównania polskich przepisów normatywnych dotyczących tematyki instrumentów finansowych. 2. Definicja instrumentów finansowych Zgodnie z regulacjami art. 3 ust. 1 pkt 23 ustawy przez instrument finansowy rozumie się kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy. Z definicji tej ustawowo wyłączone zostały: – rezerwy i aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, – umowy o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie, – umowy o przeniesienie praw z papierów wartościowych pomiędzy terminem zawarcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy, gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów, – aktywa i zobowiązania z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach, – umowy połączenia spółek, z których wynikają obowiązki określone w art. 44b ust. 9. Sposób powstawania instrumentu finansowego u obydwu stron kontraktu prezentuje rys. 1. 2 Rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. z 2001 r. nr 149 poz. 1674 z późn. zm..

(3) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 103. Aktywa finansowe to: – aktywa pieniężne, czyli aktywa w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz; do aktywów pieniężnych zalicza się również inne aktywa finansowe, w tym w szczególności naliczone odsetki od aktywów finansowych, – instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, – wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach.. I strona kontraktu. Instrument finansowy Bilans. Aktywa Aktywa finansowe. II strona kontraktu. Pasywa Instrument kapitałowy. Zobowiązanie finansowe. Rys. 1. Instrument finansowy w sprawozdaniu finansowym. Źródło: Rachunkowość finansowa, red. W. Gabrusewicz, Z. Kołaczyk, SKwP, Warszawa 2005, s. 154.. Aktywa pieniężne zdefiniować można na podstawie Prawa dewizowego3 jako: – krajowe środki płatnicze, tj. znaki pieniężne (banknoty i monety) będące w kraju prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie, oraz papiery wartościowe i inne dokumenty, pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walucie polskiej, – waluty obce, czyli znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie; na równi z walutami obcymi traktuje się wymienialne rozrachunkowe jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach międzynarodowych, w szczególności jednostkę rozrachunkową Międzynarodowego Funduszu Walutowego (SDR), – dewizy, czyli papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walutach obcych. Ustawa z 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe, Dz.U. nr 141 poz. 1178 z późn. zm.. 3.

(4) 104. Łukasz Górka. Inne aktywa finansowe obejmują4: – bony skarbowe emitowane przez Skarb Państwa, – bony pieniężne Narodowego Banku Polskiego, – bony lokacyjne emitowane poza systemem bankowym przez jednostki. Do instrumentów kapitałowych zaliczać należy5: – udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, – akcje w spółkach akcyjnych lub komandytowo-akcyjnych, – prawa do akcji, czyli papier wartościowy, z którego wynika uprawnienie do otrzymania, nie mających formy dokumentu, akcji nowej emisji spółki publicznej, powstające z chwilą dokonania przydziału tych akcji i wygasające z chwilą zarejestrowania akcji w depozycie papierów wartościowych albo z dniem uprawomocnienia się postanowienia sądu rejestrowego odmawiającego wpisu podwyższenia kapitału zakładowego do rejestru przedsiębiorców, – warranty subskrypcyjne lub emisyjne na akcje – to szczególne prawo poboru, czyli dokument emitowany przez spółkę akcyjną, w którym zobowiązuje się ona do sprzedaży określonej liczby akcji własnych przyszłej emisji w określonym terminie i po z góry ustalonej cenie, – kwity depozytowe, czyli papiery wartościowe wystawione przez instytucję finansową, w której inkorporowane jest prawo do zamiany tego papieru wartościowego na określone papiery wartościowe we wskazanej w warunkach emisji proporcji, przejście na właściciela tego papieru wartościowego praw majątkowych stanowiących pożytki z papierów wartościowych lub ich równowartości oraz, w przypadku akcji – możliwość wydania przez właściciela tego papieru wartościowego jego emitentowi wiążącej dyspozycji co do sposobu głosowania na walnym zgromadzeniu; instytucja finansowa wystawiająca kwity depozytowe powinna posiadać siedzibę na terytorium państwa członkowskiego lub innego państwa należącego do OECD poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zaś emisja następuje w związku z papierami wartościowymi dopuszczonymi do obrotu na rynku regulowanym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo papierami wartościowymi wyemitowanymi poza tym terytorium, albo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z papierami wartościowymi wyemitowanymi poza tym terytorium, będącymi przedmiotem obrotu na zagranicznym rynku regulowanym w państwie członkowskim lub w państwie należącym do OECD.. A. Hellin, K. Drabikowska, H. Sztuczyńska, Rachunkowość instrumentów finansowych, BDO i ODDK, Gdańsk 2005, s. 18–21. 4. Na podstawie Ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz.U. nr 183, poz. 1538 z późn. zm. 5.

(5) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 105. Prawa do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawa do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach obejmują6: – instrumenty finansowe dłużne, do których należą m.in. obligacje7 będące papierami wartościowymi emitowanymi w serii, w których emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia, – instrumenty związane z funduszami inwestycyjnymi w postaci jednostek inwestycyjnych i certyfikaty inwestycyjne reprezentujące prawa majątkowe uczestników funduszu inwestycyjnego8, – instrumenty pochodne, które zgodnie z rozporządzeniem zdefiniować można jako instrumenty finansowe, których wartość jest zależna od zmiany wartości instrumentu bazowego, to jest określonej stopy procentowej, ceny papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut, indeksu cen lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub indeksu kredytowego albo innej podobnej wielkości, których nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska w porównaniu z wartościami innych rodzajów kontraktów, których cena podobnie zależy od zmiany warunków rynkowych, zaś rozliczenie nastąpi w przyszłości, – instrumenty złożone to kontrakty składające się z instrumentu kapitałowego oraz zobowiązania finansowego lub zobowiązania o innym charakterze. Do instrumentów pochodnych zaliczyć należy w szczególności: – kontrakt forward, czyli umowę nakładającą na jedną stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą – odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym terminie w przyszłości i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu, – kontrakt futures, czyli umowę o określonej standardowej charakterystyce, będącą przedmiotem obrotu w obrocie regulowanym, nakładającą na jedną stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą – odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym terminie w przyszłości i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu, – opcja czyli kontrakt, w wyniku którego jednostka nabywa prawo kupna – opcja kupna (call) lub sprzedaży – opcja sprzedaży (put) aktywów podstawowych po określonej z góry cenie i w określonym czasie, aktywami podstawowymi mogą być: towary, waluty, akcje, stopy procentowe,. A. Hellin, K. Drabikowska, H. Sztuczyńska, op. cit., s. 25–40.. 6. Ustawa z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Dz.U. z 2001 r. nr 120 poz. 1300 z późn. zm.. 7. Ustawa z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. nr 146 poz. 1546 z późn. zm.. 8.

(6) Łukasz Górka. 106. – kontrakt swap, czyli umowa zamiany przyszłych płatności na warunkach z góry określonych przez strony, podstawowe rodzaje swapów to: swap odsetkowy, swap walutowy, swap walutowo-odsetkowy, swap towarowy, swap indeksowy, Przykładami instrumentów złożonych mogą być9: – obligacja zamienna na akcje, – umowy, z których należne kwoty są indeksowane (np. do kursu wymiany waluty obcej, wskaźnika inflacji), – wbudowane instrumenty pochodne, czyli wynikające z zawartej umowy warunki powodujące, że część lub całość przepływów pieniężnych uzyskiwanych z umowy zmienia się w sposób podobny do tego, jaki powodowałby samodzielnie instrument pochodny. Przy definiowaniu wbudowanych instrumentów finansowych należy posługiwać się zapisami rozporządzenia10, zgodnie z którym obowiązek odrębnego wykazania w księgach rachunkowych wbudowanego instrumentu pochodnego powstaje, gdy spełnione są łącznie następujące warunki: – zawarta umowa będąca instrumentem finansowym nie jest zaliczana do aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu lub aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży, których skutki przeszacowania są odnoszone do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego, – charakter wbudowanego instrumentu oraz ryzyko z nim związane nie są ściśle powiązane z charakterem umowy zasadniczej i ryzykiem z niej wynikającym, – odrębny instrument, którego charakterystyka odpowiada cechom wbudowanego instrumentu pochodnego, spełniałby warunki określone w § 3 pkt 4 rozporządzenia, – możliwe jest wiarygodne ustalenie wartości godziwej wbudowanego instrumentu pochodnego. Charakter wbudowanego instrumentu pochodnego oraz ryzyko z nim związane uznaje się za ściśle powiązane z charakterem umowy zasadniczej i ryzykiem z niej wynikającym wtedy, gdy w szczególności: 1) wbudowany instrument pochodny jest związany ze stopą procentową lub indeksem stóp procentowych, które powodują zmianę kwoty odsetek, jakie byłyby zapłacone lub otrzymane na podstawie zawartej umowy, gdyby w tę umowę nie został wbudowany instrument pochodny; jeżeli wbudowany instrument finansowy powoduje, że rozliczenie umowy zasadniczej może być dokonane w taki sposób, że kwota inwestycji początkowej nie będzie odzyskana, albo stopa zwrotu z inwestycji będzie znacząco odbiegała od początkowego poziomu tej stopy lub od stóp A. Hellin, K. Drabikowska, H. Sztuczyńska, op. cit., s. 41–53.. 9. Rozporządzenie Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania metody… 10.

(7) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 107. rynkowych ustalonych dla podobnych umów, nie uznaje się wówczas instrumentu wbudowanego i umowy zasadniczej za ściśle powiązane, lub 2) wbudowany instrument pochodny jest górnym lub dolnym pułapem stopy procentowej albo ceny nabycia lub ceny sprzedaży składnika aktywów, jeżeli w terminie zawarcia umowy ustalona stopa procentowa lub cena nie odbiega znacznie od warunków rynkowych oraz górny pułap jest powyżej, a dolny poniżej rynkowej stopy procentowej lub ceny rynkowej dla podobnych transakcji, lub 3) wbudowany instrument pochodny powoduje, że strumień przepływów pieniężnych z tytułu płatności części lub całości nominału lub odsetek jest wyrażany w walucie obcej, a powstałe na dzień wyceny różnice kursowe zalicza się odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych, lub 4) wbudowany instrument pochodny powoduje, że kwoty płatności wynikające z umów zmieniają się na skutek indeksowania wskaźnikiem powiązanym z inflacją, pod warunkiem że wskaźnik inflacji przyjęty za podstawę ustalenia indeksu jest charakterystyczny dla środowiska ekonomicznego, w którym działa jednostka, lub zmiany wielkości sprzedaży lub rynkowych stóp procentowych, lub 5) z zawartej umowy nie będącej instrumentem finansowym wynika obowiązek dokonywania płatności wyrażonych w walucie obcej, która jest: – walutą, w jakiej którakolwiek z ważnych dla wykonania postanowień umowy stron osiąga większość przychodów i ponosi większość kosztów (waluta funkcjonalna), lub – walutą, w której zwyczajowo i powszechnie na rynkach międzynarodowych zawierane są umowy na dostawę określonych towarów lub usług, lub – walutą, w której powszechnie na rynku krajowym zawierane są umowy na dostawę określonych dóbr lub usług. Instrument kapitałowy to kontrakt, z którego wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie się jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, a w szczególności udziały, opcje na akcje własne lub warranty. Zobowiązanie finansowe to zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych albo do wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką, na niekorzystnych warunkach. Typowe zobowiązania finansowe to: wyemitowane dłużne papiery wartościowe (obligacje), zaciągnięte pożyczki lub kredyty, odsetki naliczone do zapłacenia, zobowiązania z tytułu kontraktów, których przedmiotem są towary, gdy następuje wyłącznie rozliczenie pieniężne bez fizycznej dostawy towarów. Ustawa o rachunkowości dla celów sporządzania bilansu wymaga podziału posiadanych aktywów finansowych na długo (powyżej roku) i krótkoterminowe.

(8) 108. Łukasz Górka. (do roku) oraz dodatkowo na: udziały i akcje, inne papiery wartościowe, udzielone pożyczki, inne aktywa finansowe. Zupełnie odmiennie klasyfikuje instrumenty finansowe na dzień ich wprowadzenia do ksiąg rachunkowych rozporządzenie. Zgodnie z jego zapisami dla aktywów mogą to być: – aktywa finansowe przeznaczone do obrotu, do których zalicza się aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z krótkoterminowych zmian cen oraz wahań innych czynników rynkowych albo krótkiego czasu trwania nabytego instrumentu, a także inne aktywa finansowe, bez względu na zamiary, jakimi kierowano się przy zawieraniu kontraktu, jeżeli stanowią one składnik portfela podobnych aktywów finansowych, co do którego jest duże prawdopodobieństwo realizacji w krótkim terminie zakładanych korzyści ekonomicznych; do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się pochodne instrumenty finansowe, z wyjątkiem przypadku, gdy jednostka uznaje zawarte kontrakty za instrumenty zabezpieczające, – pożyczki udzielone i należności własne, do których zalicza się niezależnie od terminu ich wymagalności (zapłaty), aktywa finansowe powstałe na skutek wydania bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środków pieniężnych, pod warunkiem że zawarty kontrakt spełnia wymagania instrumentu finansowego określone w ustawie; do pożyczek udzielonych i należności własnych zalicza się także obligacje i inne dłużne instrumenty finansowe nabyte w zamian za wydane bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środki pieniężne, jeżeli z zawartego kontraktu jednoznacznie wynika, że zbywający nie utracił kontroli nad wydanymi instrumentami finansowymi; do pozycji tej nie należy zaliczać nabytych pożyczek ani należności, a także wpłat dokonanych przez jednostkę celem nabycia instrumentów kapitałowych nowych emisji, również wtedy, gdy nabycie następuje w pierwszej ofercie publicznej lub w obrocie pierwotnym, a w wypadku praw do akcji – także w obrocie wtórnym, – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności obejmujące niezakwalifikowane do pożyczek udzielonych i należności własnych aktywa finansowe, dla których zawarte kontrakty ustalają termin wymagalności spłaty wartości nominalnej oraz określają prawo do otrzymania w ustalonych terminach korzyści ekonomicznych, na przykład oprocentowania, w stałej lub możliwej do ustalenia kwocie, pod warunkiem że jednostka zamierza i może utrzymać te aktywa do czasu, gdy staną się one wymagalne; do aktywów utrzymywanych do terminu wymagalności można zaliczyć także nabyte dłużne instrumenty finansowe z opcją sprzedaży (put) lub opcją kupna (call), które odpowiednio dają stronom kontraktu prawo wykupu instrumentu przed upływem terminu wymagalności, pod warunkiem że jednostka – pomimo posiadania opcji sprzedaży – zamierza i może utrzymać instrument do terminu wymagalności, a w wypadku opcji kupna.

(9) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 109. związanej z instrumentem kwoty otrzymane od emitenta we wcześniejszym terminie nie będą istotnie odbiegały od wartości tego instrumentu wynikającej z ksiąg rachunkowych; – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży to pozostałe aktywa finansowe, nie spełniające warunków zaliczenia do wyżej wymienionych kategorii. Zasady kwalifikacji poszczególnych kategorii instrumentów finansowych przedstawiają rys. 2, 3, 4.. Instrumenty kapitałowe Czy osiągnięcie planowanych korzyści ekonomicznych, bądź sprzedaż, nastąpi w okresie do 1 roku? Tak. Nie. Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu. Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Rys. 2. Zasady kwalifikacji instrumentów kapitałowych Źródło: opracowanie własne.. Instrumenty pochodne. Instrumenty przeznaczone do obrotu. Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu. Instrumenty zabezpieczające. Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu. Rys. 3. Zasady kwalifikacji instrumentów pochodnych Źródło: opracowanie własne..

(10) Łukasz Górka. 110. Instrumenty finansowe (z wyłączeniem kapitałowych i pochodnych) Czy przekazano środki pieniężne bezpośrednio wystawcy? Tak. Nie. Czy planowana jest sprzedaż w krótkim terminie (do 3 miesięcy). Czy planowane i możliwe jest utrzymywanie do terminu wymagalności? Nie. Nie. Czy osiągnięcie planowanych korzyści ekonomicznych lub wygaśnięcie nastąpi w ciągu 1 roku?. Tak Tak. Pożyczki udzielone i należności własne. Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu. Tak. Nie Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności. Rys. 4. Zasady kwalifikacji instrumentów finansowych (z wyłączeniem kapitałowych i pochodnych) Źródło: opracowanie własne.. Zobowiązania finansowe zgodnie z rozporządzeniem zakwalifikować można do: – zobowiązań przeznaczonych do obrotu – obejmujących pochodne instrumenty finansowe o ujemnej wartości godziwej lub zobowiązania do dostarczenia pożyczonych papierów wartościowych oraz inne instrumenty finansowe, w wypadku zawarcia przez jednostkę umowy krótkiej, – innych zobowiązań finansowych – czyli takich, które nie klasyfikują się do wyżej wymienionych, jako przykład wskazać można gwarancję. Jak zatem wykazano, zasady kwalifikacji instrumentów finansowych według ustawy i rozporządzenia są odmienne. Stawia to nowe wyzwania przed ewidencją jednostki gospodarczej, która powinna pozwolić na prawidłowe sklasyfikowanie posiadanych instrumentów finansowych zarówno na potrzeby sporządzenia bilansu (w układzie wymaganym przez ustawę), jak i informacji dodatkowej (w układzie wymaganym w rozporządzeniu)..

(11) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 111. Klasyfikacja instrumentów finansowych na podstawie zapisów rozporządzenia pozwala na znacznie lepszą ocenę horyzontu czasowego nabytych inwestycji oraz przyszłych zamierzeń jednostki dotyczących posiadanych instrumentów finansowych. 3. Zasady wyceny instrumentów finansowych według prawa bilansowego 3.1 Zasady wyceny instrumentów finansowych na dzień wprowadzenia do ksiąg rachunkowych Zasady wyceny instrumentów finansowych na dzień ich wprowadzenia do ksiąg rachunkowych wynikające z ustawy zawarto w art. 35 ust. 1, zgodnie z którym nabyte lub powstałe aktywa finansowe oraz inne inwestycje ujmuje się w księgach rachunkowych na dzień ich nabycia albo powstania, według ceny nabycia albo ceny zakupu, jeżeli koszty przeprowadzenia i rozliczenia transakcji nie są istotne. Należy zwrócić uwagę, że ustawa nie precyzuje, co uważa się za koszty istotne, stąd należałoby posiłkować się tutaj Założeniami koncepcyjnymi do międzynarodowych standardów rachunkowości. Zapisy rozporządzenia określają zasady wyceny aktywów finansowych wprowadzanych do ksiąg rachunkowych na dzień zawarcia kontraktu jako cenę nabycia, to jest wartość godziwą poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych, zaś zobowiązania finansowe jako wartość godziwą uzyskanej kwoty lub wartości otrzymanych innych składników majątkowych. Przy ustalaniu wartości godziwej na ten dzień uwzględnia się poniesione przez jednostkę koszty transakcji. Koszty transakcji to koszty poniesione bezpośrednio w związku z przeniesieniem, nabyciem lub zbyciem aktywów finansowych oraz zobowiązań finansowych. Zalicza się do nich w szczególności prowizje maklerskie, w tym za pośrednictwo w nabywaniu lub zbywaniu instrumentów finansowych, opłaty giełdowe i inne nałożone przez uprawnione instytucje w związku z zawarciem transakcji, prowizje za doradztwo, podatki i opłaty wynikające z obowiązujących przepisów. Momentem wprowadzenia do ksiąg aktywów finansowych jest w zasadzie data zawarcia kontraktu, jednak zgodnie z § 4 ust. 3 rozporządzenia aktywa finansowe nabyte w wyniku transakcji dokonanych w obrocie regulowanym wprowadza się do ksiąg rachunkowych, w zależności od przyjętej przez jednostkę metody, pod datą zawarcia transakcji albo na dzień rozliczenia transakcji. Wybrana przez jednostkę metoda ma zastosowanie również w wypadku sprzedaży aktywów finansowych w obrocie regulowanym. Zatem zasady wyceny instrumentów finansowych.

(12) 112. Łukasz Górka. na dzień wprowadzenia do ksiąg rachunkowych zawarte w ustawie i rozporządzeniu są zbieżne. 3.2 Zasady wyceny instrumentów finansowych na dzień bilansowy Zasady wyceny bilansowej dotyczące instrumentów finansowych wynikające z ustawy określono w art. 28 ust. 1, pkt. 3 i 5, zgodnie z którymi wycenia się: – udziały, akcje oraz inne inwestycje (poza nieruchomościami inwestycyjnymi i wartościami niematerialnymi i prawnymi) zaliczone do aktywów trwałych – według ceny nabycia, pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości lub według wartości godziwej; wartość w cenie nabycia można przeszacować do wartości w cenie rynkowej, a różnicę z przeszacowania rozliczyć na kapitał z aktualizacji wyceny; przy czym ustawa dopuszcza jedynie tworzenie dodatniego kapitału z aktualizacji wyceny w przeciwieństwie do zapisów MSR dopuszczających ujmowanie w tym kapitale zarówno zysków, jak i strat, – inwestycje krótkoterminowe – według ceny (wartości) rynkowej albo według ceny nabycia lub ceny (wartości) rynkowej, zależnie od tego, która z nich jest niższa, a krótkoterminowe inwestycje, dla których nie istnieje aktywny rynek w inny sposób określonej wartości godziwej. Zasady wyceny bilansowej dotyczące instrumentów finansowych wynikające z rozporządzenia określono w § 14–16: – aktywa finansowe, w tym zaliczone do aktywów instrumenty pochodne, wycenia się nie później niż na koniec okresu sprawozdawczego, w wiarygodnie ustalonej wartości godziwej bez jej pomniejszania o koszty transakcji, jakie jednostka poniosłaby, zbywając te aktywa lub wyłączając je z ksiąg rachunkowych z innych przyczyn, chyba że wysokość tych kosztów byłaby znaczna. Zasady określone powyżej nie dotyczą jednak: – pożyczek udzielonych i należności własnych, z wyjątkiem zaliczonych do przeznaczonych do obrotu, które wyceniać należy w wysokości skorygowanej ceny nabycia oszacowanej za pomocą efektywnej stopy procentowej, niezależnie od tego czy jednostka zamierza utrzymać je do terminu wymagalności, czy też nie; należności o krótkim terminie wymagalności, dla których nie określono stopy procentowej, można wycenić w kwocie wymaganej zapłaty, jeżeli ustalona za pomocą stopy procentowej przypisanej tej należności wartość bieżąca przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę nie różni się istotnie od kwoty wymaganej zapłaty, – aktywów finansowych, dla których jest ustalony termin wymagalności, które wyceniać należy w wysokości skorygowanej ceny nabycia oszacowanej za pomocą efektywnej stopy procentowej,.

(13) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 113. – aktywów finansowych, dla których nie jest ustalony termin wymagalności, które wyceniać należy w cenie nabycia, po której wprowadzono je do ksiąg rachunkowych. Zasady wyceny bilansowej instrumentów finansowych określone w rozporządzeniu przedstawia zbiorczo tabela 1. Tabela 1. Zasady wyceny bilansowej instrumentów finansowych zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów Zasady wyceny Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu Pożyczki udzielone i należności własne (nie dostępne do sprzedaży). Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Inne aktywa finansowe, dla których nie można ustalić wiarygodnie określonej wartości godziwej Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu oraz instrumenty pochodne Pozostałe zobowiązania finansowe. W wartości godziwej x. W skorygowanej cenie nabycia x. x. x x. x x. Źródło: opracowanie własne.. Wartość godziwa zgodnie z postanowieniami ustawy to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Wartość godziwą instrumentów finansowych znajdujących się w obrocie na aktywnym rynku stanowi cena rynkowa pomniejszona o koszty związane z przeprowadzeniem transakcji, gdyby ich wysokość była znaczna. Cenę rynkową aktywów finansowych posiadanych przez jednostkę oraz zobowiązań finansowych, które jednostka zamierza zaciągnąć, stanowi zgłoszona na rynku bieżąca oferta kupna, natomiast cenę rynkową aktywów finansowych, które jednostka zamierza nabyć, oraz zaciągniętych zobowiązań finansowych stanowi zgłoszona na rynek bieżąca oferta sprzedaży. Rozporządzenie nie precyzuje pojęcia wartości godziwej. Zgodnie z postanowieniami § 15 rozporządzenia, za wiarygodną uznaje się wartość godziwą ustaloną w szczególności poprzez: – wycenę instrumentu finansowego po cenie ustalonej w aktywnym obrocie regulowanym, jeśli informacje o tej cenie są ogólnie dostępne,.

(14) 114. Łukasz Górka. – oszacowanie dłużnych instrumentów finansowych przez wyspecjalizowaną, niezależną jednostkę świadczącą tego rodzaju usługi, przy czym możliwe jest rzetelne oszacowanie przepływów pieniężnych związanych z tymi instrumentami, – zastosowanie właściwego modelu wyceny instrumentu finansowego, a wprowadzone do tego modelu dane wejściowe pochodzą z aktywnego obrotu regulowanego, – oszacowanie ceny instrumentu finansowego, dla którego nie istnieje aktywny obrót regulowany, na podstawie publicznie ogłoszonej, notowanej w aktywnym obrocie regulowanym ceny nie różniącego się istotnie, podobnego instrumentu finansowego, albo cen składników złożonego instrumentu finansowego, – oszacowanie ceny instrumentu finansowego za pomocą metod estymacji powszechnie uznanych za poprawne. Skorygowana cena nabycia (zamortyzowany koszt) aktywów finansowych i zobowiązań finansowych to cena nabycia, w jakiej składnik aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do ksiąg rachunkowych (wartość początkowa), pomniejszona o spłaty wartości nominalnej (kapitału podstawowego), odpowiednio skorygowana o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową składnika i jego wartością w terminie wymagalności, wyliczona za pomocą efektywnej stopy procentowej, a także pomniejszona o odpisy aktualizujące wartość. Efektywna stopa procentowa to stopa, za pomocą której następuje zdyskontowanie do bieżącej wartości związanych z instrumentem finansowym przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych w okresie do terminu wymagalności, a w wypadku instrumentów o zmiennej stopie procentowej – do terminu następnego oszacowania przez rynek poziomu odniesienia. Efektywna stopa procentowa stanowi wewnętrzną stopę zwrotu składnika aktywów lub zobowiązania finansowego za dany okres. Przy wyliczeniu skumulowanej kwoty dyskonta aktywów finansowych i zobowiązań finansowych za pomocą efektywnej stopy procentowej uwzględnia się wszelkie opłaty płacone lub otrzymywane przez strony kontraktu. Efektywna stopa procentowa może być obecnie ustalana bardzo łatwo z zastosowaniem arkusza kalkulacyjnego (np. formuła IRR w Excelu), co znacznie ułatwia jej wykorzystanie do ustalenia skorygowanej ceny nabycia aktywów lub zobowiązań finansowych. Skutki okresowej wyceny dokonane zgodnie z rozporządzeniem zalicza się odpowiednio do: – przychodów i kosztów finansowych okresu, w którym nastąpiło przeszacowanie – dla aktywów finansowych, w tym instrumentów pochodnych, oraz zobowiązań finansowych zakwalifikowanych do kategorii przeznaczonych do obrotu, a także aktywów i zobowiązań finansowych wycenianych w wysokości skory-.

(15) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 115. gowanej ceny nabycia (zarówno odpisy dyskonta lub premii, a także pozostałe różnice w wycenie), – kapitału z aktualizacji wyceny lub przychodów i kosztów okresu, w którym nastąpiło przeszacowanie zgodnie z wyborem dokonanym przez jednostkę – dla aktywów finansowych zakwalifikowanych do kategorii dostępnych do sprzedaży i wycenianych w wartości godziwej (będących zatem składnikiem aktywów trwałych jednostki). Wyrażone w walutach obcych aktywa finansowe i zobowiązania finansowe wycenia się w sposób określony w art. 30 ust. 1–3 ustawy, a więc po obowiązującym na ten dzień średnim kursie NBP ustalonym dla danej waluty. Różnice kursowe powstałe na dzień wyceny aktywów i zobowiązań finansowych ujmuje się w księgach rachunkowych według następujących zasad: – w kapitale z aktualizacji wyceny – dla aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży z wyłączeniem aktywów pieniężnych, jeżeli jednostka przyjęła taką zasadę dla potrzeb wyceny okresowej; ustawa nie przewiduje możliwości tworzenia ujemnego kapitału z aktualizacji wyceny, której skutki odnosić należy wtedy do kosztów finansowych, – w przychodach i kosztach finansowych – dla pozostałych aktywów lub zobowiązań finansowych wraz z aktywami pieniężnymi. Decydując o wycenie instrumentów finansowych, trzeba wspomnieć o utracie wartości. Trwała utrata wartości zachodzi wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści ekonomicznych, co uzasadnia dokonanie odpisu aktualizującego doprowadzającego wartość składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych do ceny sprzedaży netto, a w wypadku jej braku – do ustalonej w inny sposób wartości godziwej. Odpisy aktualizujące wartość składnika aktywów finansowych lub portfela podobnych składników aktywów finansowych ustala się w wypadku wyceny aktywów finansowych: – w skorygowanej ceny nabycia – jako różnicę między wartością tych aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych na dzień wyceny i możliwą do odzyskania kwotą; kwotę możliwą do odzyskania stanowi bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę, zdyskontowana za pomocą efektywnej stopy procentowej, którą jednostka stosowała dotychczas, wyceniając przeszacowywany składnik aktywów finansowych lub portfel podobnych składników aktywów finansowych; – w wartości godziwej – jako różnicę między ceną nabycia składnika aktywów i jego wartością godziwą ustaloną na dzień wyceny, z tym że przez wartość godziwą dłużnych instrumentów finansowych na dzień wyceny rozumie się bie-.

(16) Łukasz Górka. 116. żącą wartość przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę zdyskontowaną za pomocą bieżącej rynkowej stopy procentowej stosowanej do podobnych instrumentów finansowych. Stratę skumulowaną do tego dnia ujętą w kapitale (funduszu) z aktualizacji wyceny zalicza się do kosztów finansowych w kwocie nie mniejszej niż wynosi odpis, pomniejszony o część bezpośrednio zaliczoną do kosztów finansowych; – w cenie nabycia lub kwocie wymaganej zapłaty – jako różnicę między wartością składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych i bieżącą wartością przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę, zdyskontowaną za pomocą bieżącej rynkowej stopy procentowej stosowanej do podobnych instrumentów finansowych. Zapisy dotyczące zasad wyceny instrumentów finansowych zawarte w ustawie i rozporządzaniu nie są jednak jednolite. Różnice wynikają z11: – różnych kryteriów kwalifikacji, które w ustawie podzielone są na długoi krótkoterminowe, zaś w rozporządzeniu podział przebiega według celu inwestowania, – zapisów ustawy, które pozostawiają jednostce wybór czy wyceniać instrumenty finansowe w cenie nabycia (kwocie wymaganej zapłaty) nie wyższej od ceny rynkowej, a więc z uwzględnieniem skutków utraty wartości, ale bez możliwości ujmowania przyrostu tej wartości, lub też według wartości godziwej (jedynie dla instrumentów zaliczonych do aktywów trwałych) z możliwością ujęcia zarówno przyrostu, jak i utraty wartości; zapisy rozporządzenia nie dają jednostce prawa wyboru metody wyceny (poza wyjątkiem – aktywami dostępnymi do sprzedaży), zgodnie z zapisami rozporządzenia wyceny dokonać należy w wartości godziwej, zaś w wypadku niemożności jej ustalenia w skorygowanej cenie nabycia, – zapisów ustawy, w których nie przewidziano obowiązku dyskontowania należności i zobowiązań, zaś rozporządzenie zawiera taką dyspozycję w odniesieniu do nie wycenianych w wartości godziwej instrumentów finansowych innych niż instrumenty kapitałowe. Nasuwa się więc pytanie – które zasady wyceny powinny stosować jednostki gospodarcze. W odpowiedzi pomocne są zapisy § 2 ust. 2 rozporządzenia, zgodnie z którym przepisów tego aktu mogą nie stosować jednostki, których sprawozdania finansowe nie podlegają obowiązkowemu badaniu zgodnie z art. 64 ust. 1 ustawy, jeżeli nie wywiera to istotnie ujemnego wpływu na sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy jednostki. Wszystkie pozostałe podmioty powinny w kwestiach spornych stosować zapisy rozporządzenia, co wynika z zasady J. Wasilewska, Instrumenty finansowe – zagadnienia wybrane, „Rachunkowość” 2004, nr 9,. 11. s. 15..

(17) Instrumenty finansowe w polskim prawie bilansowym. 117. uchylania zasad ogólnych przez zasady szczegółowe (lex specialis derogat legi generali). Literatura Hellin A., Drabikowska K., Sztuczyńska H., Rachunkowość instrumentów finansowych, BDO i ODDK, Gdańsk 2005. Rachunkowość finansowa, red. W. Gabrusewicz, Z. Kołaczyk, SKwP, Warszawa 2005. Rozporządzenie Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. nr 149, poz. 1674 z późn. zm. Ustawa z 27 lipca 2002r. Prawo dewizowe, Dz.U. nr 141 poz. 1178 z późn. zm. Ustawa z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. nr 146, poz. 1546 z późn. zm. Ustawa z 29 czerwca 1995 o obligacjach, Dz.U. z 2001 r. nr 120, poz. 1300 z późn. zm. Ustawa z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz.U. nr 183, poz. 1538 z późn. zm. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm. Wasilewska J., Instrumenty finansowe – zagadnienia wybrane, „Rachunkowość” 2004, nr 9.. Financial Instruments in the Polish Balance-Sheet Law Due to the dynamic development of the financial instruments market at the end of the twentieth century, the accounting of economic units has had to encompass these issues. The rules for presenting and valuing financial instruments in Polish balance-sheet law have been regulated in two pieces of legislation: the act of 29 September 1994 on accounting, and the regulation of the Minister of Finance of 12 December 2001 on the detailed rules for recognising, methods of valuing, range of disclosure and method of presenting financial instruments (referred to as the Regulation later on in the article). In this article, the author systematizes the rules for presenting and valuing financial instruments and reviews the differences in the above-mentioned legislation. The author also indicates the rules of procedure in cases where the rules set out in these normative acts differ..

(18)