Д C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _____________________FOLIA OECONOMICA 87, 1986 ___________
Janusz Ś w i e r k o c k i *
OTOCZENIE ZEWNĘTRZNE JAKO ŹRÓDŁO NIEKORZYSTNYCH ZJAWISK W GOSPODARCE P O L S K IE J (Z DOŚWIADCZEŃ LAT SIEDEMDZIESIĄTYCH)
I . E w o lu c ja poglądów
O p in ia na temat p o d a tn o śc i gospodarki planow ej na z ja w is k a w y stę p u ją c e na rynkach światowych k s z t a ł t o w a ł y s i ę r a c z e j pod wpływem p ra k ty c z n y c h doświadczeń krajów s o c j a l i s t y c z n y c h n iż pod wpływem rozważań modeluwych. Az do połowy l a t s ie d e m d z i e s ią t y c h przew ażał p og ląd , że k r a j e te są stosunkowo n ie z a le ż n e od p r o c e sów, zwłaszcza krótko ok reso w ych, zachodzących w międzynarodowych stosunkach gospodarczych - o r a z , że dysponują ta k im i mechanizmami systemowymi, k t ó r e p o t r a f i ą s k u t e c z n ie c h r o n i ć gospodarkę krajow ą przed n ie k o r z y s tn y m i zja w isk a m i w gospodarce ś w ia to w e j .
Widoczna n ie c h ę ć i o s tro żn o ś ć w nawiązywaniu kontaktów gospo d a rc zy c h z z a g r a n i c ą , a s z c z e g ó ln i e z k r a ja m i k a p i t a l i s t y c z n y m i , j a k ą odznaczała s i ę p o l i t y k a gospodarcza P o l s k i w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , w y n ik a ła z o k re ś lo n e g o , wąskiego pojmowania r o l i han d lu z a g r a n ic z n e g o . Handel z a g ra n ic z n y s ł u ż y ł przede wszystkim do z b i la n s o w a n ia popytu i podaży p oszczególnych towarów, a w tym towa rów n ie produkowanych w k r a j u . W s f e r z e stosunków zewnętrznych od p o w iad a ła t a k i e j k o n c e p c j i p o l i t y k a utrzym ywania w zg lęd n ie zrów noważonego b i l a n s u p ł a t n i c z e g o . Uzasadniano j ą - w o b ro ta c h z k r a ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i - planowym c h arakterem wzajemnych kontaktów zapewniającym s t a b i l n o ś ć w i e l k o ś c i dostaw i poziomu cen, a tym s a mym zewnętrznych warunków w zro stu .
* Dr, ad iu nkt w K a te d rz e Handlu Z a g ra n iczn eg o UL.
P r z e ś w ia d c z e n ie to występowało również wśród ekonomistów za chodnich. E. N e u b e r g e r , Zob. ( L . O . A . T y s o n , The Trans m issio n of I n t e r n a t i o n a l Exonomic D is t u r b a n c e s of the Economic of S o v i e t Union and E a s t Eu ro p e, [w :] The Impact of E x t e r n a l Disturban ces on the Economies of S o v i e t Union and E a s t E u ro p e, ed. i d e m , New York 1980.
W w ię k s z o ś c i o p i n i i planowy c h a r a k t e r gospodarki miał gwaran tować, ze procesy zachodzące w tyc h k r a j a c h stan ow ią d la ic h p a r tnerów , a w s z c z e g ó ln o ś c i d la P o l s k i , cz yn n ik jed n o z n a c z n ie pozy tywny. Pogląd ten znajdował o p a r c i e w dynamicznym rozw oju, j a k i do końca l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h b y ł udziałem w ię k s z o ś c i krajów s o c j a l i s ty c z n y c h .
Na tym t l e k o n iu n k tu ra gospodarcza w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z nych wydawała s i ę jedynym p o te n c ja ln ym i realnym źródłem impulsów d e s t a b i l i z u j ą c y c h planowy rozwój wewnętrzny k rajów s o c j a l i s t y c z nych oraz p roce sy i n t e g r a c y j n e w ramach RWPG. N i e z a l e ż n i e od t a k i e j w ła ś n ie oceny c y k l u k o n iu n k tu ra ln e g o , będącego obiektywną w ł a ś c i w o ś c i ą k a p i t a l i s t y c z n e g o sposobu gospodarowania, z jawną p o d e j r z l i w o ś c i ą traktowano samą p o l i t y k ę gospodarczą Zachodu prowadzoną wobec k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h , uw ażając, że w spółpraca gospodarcza z Zachodem j e s t "zawsze s t r e f ą za g ro ż en ia in te re s ó w gospodarstwa
so-O
c j a l i s t y c z n e g o " . N a r a s t a ł w ten sposób dylemat - kwestionowanie czy s t o ś c i i n t e n c j i krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h w handlu ze Wschodem i wy o l b r z y m ie n i e skutków wahań k o n iu n k tu ry przemawiało za p o l i t y k ą sa m o w y s ta r c z a ln o ś c i, zaś teza o k o r z y ś c i a c h tk w ią c y c h zw łaszcza w no wym, tzw. s o c j a l i s t y c z n y m międzynarodowym p o d z ia le p r a c y , wymagała z u p e łn ie innych posu nięć i postaw.
W sumie jednak p rze ko na nie o n ie b e z p ie c z e ń s tw a c h w y n ik a ją c y c h z prowadzenia gospodarki o t w a r t e j choćby częściow o ( t y l k o z k r a j a mi s o c j a l i s t y c z n y m i ) b y ło w P o l s c e na s z c z e b lu c e n tra ln y m zapewne s i l n i e j s z e n iż w ia r a w r & a ln o ś ć m o ż liw o ś c i o s i ą g a n i a dodatkowych k o r z y ś c i d z i ę k i handlowi za g ranicznem u. D la te g o o g r a n i c z e n iu wpły wu p r e f e r e n c j i rynku światowego na krajow ą a l o k a c j ę zasobów s ł u ż y ło - w s f e r z e r e a l n e j - utrzymywanie wymiany w m a łej p r o p o r c j i do dochodu narodowego poprzez p lan ow anie w o l n ie js z e g o tempa wzrostu obrotów z z a g r a n ic ą od dynamiki dochodu narodowego - zaś w s f e r z e systemowej - sto so w a n ie autonomicznych cen zao p atrze niow ych i de t a l i c z n y c h . Rozw ią z a nie systemowe zw łaszcza uważano w swoim c z a s i e za cenną zdobycz gospodarki p la n o w e j, ponieważ dawało ono m o ż l i wość k s z t a ł t o w a n i a rozwoju n i e z a l e ż n i e od t e n d e n c j i na zdominowa nym przez k r a j e k a p i t a l i s t y c z n e rynku światowym, wpływającym p r z e
2
Taki krańcowy pogląd sfo rm ułow ał S . D ł u g o s z , P r z e s ł a n k i i in stru m e n ty p o l i t y k i handlow ej państwa s o c j a l i s t y c z n e g o w stosunkjrch z r o z w i n ię t y m i k r a ja m i k a p i t a l i s t y c z n y m i , "Handel Z a g ra n i c z n y " 1970, nr 3.
c i e ż także na s t r u k t u r ę cen stosowaną pomiędzy k ra ja m i RWPG. Mały wolumen obrotów i oderwanie cen krajow ych od s t r u k t u r y cen handlu zagranicznego wydawały s i ę 3 o lid n ą g w a ra n c ją , że d e s t r u k c y j n y wpływ różnego rod za ju niespodziew anych wydarzeń w funkcjonowaniu ś w ia ta k a p i t a l i s t y c z n e g o n ie z a c h w ie je s t a b i l n o ś c i ą rozwoju gospodarki p la n o w e j. S t a b i l n o ś ć t ę , ja k s i ę w yd a je , sta w ia n o wyżej od e f e k ty w n o śc i gospodarowania m ożliw ej do o s i ą g n i ę c i a w przypadku s z e rszego w łą c z e n ia s i ę P o l s k i do międzynarodowego p o d z ia łu p r a c y .
P ogląd o n i e z a l e ż n o ś c i gospodarki p o l s k i e j od teg o , co d z i e j e s i ę w gospodarce ś w i a t o w e j , utrzymywał s i ę aż do połowy l a t s i e d e m d z ie s ią ty c h , pomimo że r e a l i a obu układów (wewnętrznego i ze w nętrznego) u l e g a ł y w m ię d z y c z a s ie znacznym zmianom. 2 j e d n e j stro ny p o j a w i ł y s i ę nowe elementy d e s t a b i l i z u j ą c e w gospodarce k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h początkowo w s f e r z e w a lu to w e j, m. i n . w p o s t a c i dw ukrotnej d e w a l u a c j i d o l a r a , z a w ie s z e n iu jego w y m ie n ia ln o ś c i na z ł o t o , wprowadzenia p łynn ych kursów walutow ych. J e d n o c z e ś n ie z d r u g i o j s tr o n y w P o l s c e dokonano w 1971 r . z b l i ż e n i a cen k r a j o wych do cen handlu zag ranicz neg o poprzez za stosow anie nowych, o- p a r t y c h na r e l a c j a c h eon dewizowych, cen zao p atrzeniow ych oraz wprowadzenie (w ograniczonym z a k r e s i e ) k a t e g o r i i cen t r a n s a k c y j nych do r o z l i c z e ń finansow ych producentów. N ajw ażniejszym nowym cz yn nik iem wydaje s i ę jednak zmiana t r a k t o w a n ia handlu z a g r a n i c z nego, zwłaszcza z r o z w in ię t y m i k r a ja m i k a p i t a l i s t y c z n y m i , k t ó r a z n a l a z ł a wyraz w z a i n i c j o w a n i u rozwoju proimportowego (im p o rt le d g row th) w w a r i a n c i e w yko rzystującym gwałtowne p r z y r o s t y z a d łu ż e n i a , c z y l i w warunkach znacznej i szybko p o g ł ę b i a j ą c e j s i ę n i e równości b i l a n s u p ł a t n i c z e g o 3. To nowe p o d e j ś c i e w y n ik a ło z dąże n ia do s t y m u l a c j i wzrostu i konsumpcji bez i s t o t n e j reformy gospo d a r c z e j oraz z błędnego przeko nania o automatyzmie p r z y r o s t u ko r z y ś c i z handlu zag ranicz neg o wraz ze zwiększaniem obrotów4 . E f e k tem tego rozumowania b y ło eksponowanie i l o ś c i o w y c h zadań handlu z a g r a n ic z n e g o 5, teza o gwarantowanej przez i n f l a c j ę ł a t w o ś c i s p ł a t
3 Ten r o d z a j s t r a t e g i i z y s k a ł w ś w i e c i e szcz eg ó lną p o p u la rn o ść w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h .
4
Zob. D. R o s a t i , Problemy s t r a t e g i i gospodarki o t w a r t e j w P o l s c e w l a t a c h 1971-1979, "Handel Z a g r a n ic z n y " 1900, nr 9.
5 Zob. w y s t ą p i e n i e P. Ja r o s z e w i c z a na XIV Plenum КС PZPR, "No we D r o g i " 197**, nr 7, s . 15.
z a ciąg a n ych kredytów z a g r a n ic z n y c h 6 czy brak k o n c e p c ji rozwoju wy- m a n y z z a g ra n ic ą (do 1975- r . ) na szczeDlu c e n tra ln y m .
Warto p o d k r e ś l i ć , że w ia r a w odporność gospodarki p o l s k i e j na z a k ł ó c e n i a w o to c ze n iu umocniła s i ę s z c z e g ó ln i e w o k r e s i e o t w a r t e go i g łę b ok ieg o kryzysu k o n iu n k tu ry l a t 1974-1975, k t ó r y spowodował wyraźny spadek popytu importowego na Z acho d zie, a skokowe podwyżki cen w ie l u surowców wraz z utrzym ującą s i ę niepewną s y t u a c j ą w s t o sunkach walutowych s i l n i e d e s t a b i l i z o w a ł y warunki han d lu . Pomimo powszechnego k ryzysu k r a j e s o c j a l i s t y c z n e , a w s z c z e g ó ln o ś c i P o l s ka , nadal znajdowały s i ę p r z e c ie ż w f a z i e dynamicznego rozwoju i pełnego z a t r u d n i e n i a .
Dla jednych ekonomistów podstawę do w ia r y w s t a b i l n o ś ć gospo d a r k i p lan ow ej s t a n o w i ł y dobre, w porównaniu z załamaniem w handlu światowym, w y n ik i p o l s k ie g o eksportu do krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h w la t a c h 1974-19757 . I n n i , ja k J . P a j e s t k a , swój optymizm o p i e r a l i na dotychczasowych o s i ą g n i ę c i a c h dekady " o t w i e r a j ą c y c h zarazem ja
-u 9
sną perspektywę d alszego p ostęp u " . Według tego a u to ra k r a j e s o c j a l i s t y c z n e " o g ó l n i e b i o r ą c r a c z e j n i e doznały n ie k o r z y s tn y c h wpływów" w y s o k ie j i n f l a c j i , zmian r e l a c j i cen oraz r e c e s j i d z i ę k i pozytywnym zmianom p o l i t y c z n y c h uwarunkowań handlu Wschód-Zachód, d z i ę k i "zaletom s t r u k t u r y g ospodarczej u k s z t a ł t o w a n e j w poprzed n ic h etapach na za s a d zie zespołow ej sa m o d zie ln o ści rozw o jow ej" oraz d z i ę k i "zasto so w an iu odpowiednich środków ekonomiczno-finansowych do ochrony g o s p o d a r k i” .
W przyto czo nych poglądach J . P a j e s t k i zwraca uwagę z je d n e j s tr o n y wysoka ocsna w i e l o k r o t n i e k ry ty k o w a n e j mało e f e k t y w n e j stru k t u r y p r o d u k c ji w P o l s c e (a także w innych k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h ), a z d r u g i e j s tr o n y p o d k r e ś l e n . e , że k r a j e s o c j a l i s t y c z n e o s i ą g n ę ł y n i e t y l k o "stosunkowo wysuki s to p ie ń in d y w i d u a ln e j samo d z i e l n o ś c i ro z w o ju " , a l e także znaczną "sam od z ielno ść k o le k ty w n ą " w momencie, gdy r e l a t y w n i e i a b s o l u t n i e r o s ł o u z a l e ż n i e n i e tyc h k rajów od handlu z Zachodem.
6 Zob. T. G r a d o w s k i , 5. M i l e w s k i , Dekada s z y b k ie g o rozw oju, "Nowe D r o g i" 1975', nr П , 5 - 53.
7
R. K o s z t i г к o, Wpływ k o n iu n k tu ry g osp o d arczej w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h na p o l s k i handel z a g r a n ic z n y , "Handel Za g r a n i c z n y ” 1976, nr 5-6.
f i J . P a j e s t k a , K r a j e s o c j a l i s t y c z n e w obliczu nowych ten d e n c j i w rozwoju gospodarki k a p i t a l i s t y c z n e j , "E k o n o m is ta " 1975, nr 4.
Z k o l e i n i e k t ó r z y e k o n o m iś c i* 0 wręcz b a g a t e l i z o w a l i wpływ r o snącego światowego d e f i c y t u surowców, e n e r g i i i żyw n ości, l i c z ą c na " p a r a s o l " zasobów ZSRR i n ie d o s t r z e g a j ą c ani o g r a n ic z o n o ś c i tego ź ró d ła dostaw, a n i skutków wzrostu kosztów p ozysk ania d o d a t kowego z a o p a tr z e n i a z n a jd u ją c y c h wyraz bądź w wyższych cenach, bądź w k o n ie c z n o ś c i zaangażowania własnych środków w in w e s t y c jo surowco we na t e r e n i e ZSRR.
Prezentowane op ty m isty c zn e poglądy s t a ł y przez k r ó t k i czas w s p r z e c z n o ś c i z o f i c j a l n y m stanow iskiem w ładz, k t ó r o ju ż od począ tku 1974 r . p o d k r e ś l a ł y n ie k o r z y s t n e s k u t k i k ry zy su w k r a j a c h ka p i t a l i s t y c z n y c h 1* d la gospodarki k r a j o w e j , z biegiem czasu pod nosząc go do ran g i głównych i p o z o s t a ją c y c h poza możliwościam i p r z e c i w d z i a ł a n i a ze s tr o n y c e n t r a ln e g o p l a n i s t y p rzyczyn t r u d n o ś c i wewnętrznych, świadomość, że planowy c h a r a k t o r gospodarki n ie c h ro n i j e j przed wpływem zmian w o to c z e n iu ani sam przez s i ę n ie u ł a t w i a funkcjonow ania w warunkach n i e s t a b i l n e j s y t u a c j i ś w ia to w ej d o t a r ł a w krótce także do ekonomistów. W r e z u l t a c i e n a s t ą p i ł o o d e j ś c i e od uznawanego przez k i l k a d z i e s i ą t l a t dogmatu.
Na p r z y k ła d według P. Bożyka wahania krótkookresowe w rozwoju k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h są stosunkowo n i e w i e l k i e i międzynarodowa wsp ółp raca tych k rajów wnosi elementy s t a b i l i z a c j i do gospodarki ś w ia t o w e j . N atom iast jedną z głównych p rzyczyn z a i s t n i e n i a ewen t u a ln y c h d y s p r o p o r c j i krótkookresow ych w rozwoju społeczno-gospo darczym k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h j e s t "w z ro s t u d z i a ł u k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h w stosunkach gospodarczych k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h z
12
z a g r a n i c ą " . Wzrost ten z w ię k s z y ł w l a t a c h s ie d e m d z i e s ią t y c h wpływ z j a w is k w y stę p u ją c y c h w gospodarce ś w ia to w e j na gospodarkę P o l s k i poprzez zmiany w e fe k t y w n o ś c i e k s p o r tu . Z k o l e i s k r a j n i e j s z e s t a nowisko zajmował w omawianej k w e s t i i A. S z e w o r s k i, d la któ re g o n ie
10 Zob. A. R o 1 o w, Pla no w a nie i rachunek ekonomiczny w handlu zagranicznym , Warszawa 1978, s . 36.
Np. podwyżkę cen produktów n afto w y c h , o p ł a t za taksów k i , t a r y f PKS uzasadniano wzrostem cen ropy n a f to w e j na ś w i ę c i e ju ż na początku 1974 r . , pomimo że a k t u a ln e ceny światowe n i e obo w ią z y w a ły w w ię k s z o ś c i t r a n s a k c j i p o l3 k ie g o handlu z a g ra nicz ne g o (z o b . "Nowe D r o g i" 1974, nr 2, s . 23 oraz 1974, nr 3, s . 58-59). Również w l a t a c h p ó ź n i e js z y c h używano powszechnie tego samego a r gumentu .
12 P. B o ż y k , Współczesne t e n d e n c je w gospodarce ś w ia to w e j
i i c h wpływ na handel z a g ra n ic z n y P o l s k i , "E k o n o m is ta " 1970, nr 4, s . 804.
t y l k o wpływ ten j e s t s i l n y , a l e i w dodatku per s a ld o zawsze n i e k o r z y s t n y .
W o k r e s i e bowiem o s ł a b i e n i a k o n iu n k tu ry spadek cen e k s p o r t o wych k r a j u s o c j a l i s t y c z n e g o j e s t większy n iż spadek jeg o cen im portow ych, a w ięc " c z y s t y e f e k t obydwu czynników j e s t z r e g u ły u je m n y " 13. Natomiast poprawa k o n iu n k tu ry powoduje p o g o rsz en ie wa runków podaży towarów im portowanych, czego n ie rekompensują m o ż l i wości u z y sk iw a n ia wyższych cen eksportowych w t e j f a z i e , ponieważ gospodarka planowa d z i a ł a przy pełnym w y k o rz y s ta n iu z d o ln o ś c i p r o d u k c y jn y c h . A zatem "ró w n ie ż [ . . . ] fazy o ż y w ie n ia k o n iu n k tu ry na rynkach k a p i t a l i s t y c z n y c h mogę z a k łó c a ć s t a ł y planowy wzrost gospo d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j " 14. Wnioski te brzmią p e s y m is ty c z n ie z pun ktu w id z en ia c e lo w o ś c i rozwoju handlu z Zachodem bez i s t o t n y c h zmian w mechanizmie funkcjonow ania gospodarki p la n o w e j.
J e d n o c z e ś n ie w miarę p o s tę p u ją c y c h t ru d n o ś c i w zachowaniu kon t r o l i nad s y t u a c j ą p ł a t n i c z ą w ob rotach z k r a ja m i k a p i t a l i s t y c z n y mi powszechnie coraz m ocniej p od k re śla no pozytywny wpływ, j a k i na gospodarkę P o l s k i wywiera w sp ółp raca z k ra ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i . Wymianie i w sp ółp racy z tymi k ra ja m i p rzypisyw ano n i e t y l k o t r a d y c y j n i e uznawaną cechę s t a b i 1izow ania handlu z a g ra n ic z n e g o , a l e rów n ie ż w ła ś c iw o ś ć ochrony gospodarki wewnętrznej przed n ie k o rz y s tn y m i zja w iska m i w ystępującym i w gospodarce ś w i a t o w e j , a nawet z a l e t ę zupełnego e lim in o w a n ia wpływu t y c h z j a w is k na gospodarkę k ra jo w ą .
Wydaje s i ę , że n a ś w i e t l e n i e problemu r o l i tzw. zakłócert z e wnętrznych w rozwoju P o l e k i i innych k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h , k t ó r y n a b r a ł rozg łosu w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h 15, wymaga odw ołania s i ę do t e o r i i fun kcjon ow ania g ospodarki p lan ow e j oraz do ko nk re tnych dowodów em pirycznych.
13 A. S z e w o r s k i , Handel za g ra n ic z n y P o l s k i a ko n iu n k t u r a światowa
w
l a t a c h 1971-1974,[w:J
Problemy handlu z a g r a n i c z nego,
t . 8, Warszawa 1976, s . 180.14 Ib idem , s. 181.
15 A n a log icz na e w o lu c ja
poglądów
j a kw
P o l s c e dokonała s i ę też na Węgrzech. Według A. Kdvesa "p o p rz e d n io z a l i c z a n o do j e d n e j z głównych h e r e z j i i t w i e r d z e n i e , że trendy w gospodarce ś w ia to w e j mogłyby w ywierać j a k i k o l w i e k wpływ na k r a j e s o c j a l i s t y c z n e . Jakoprzykład
warto p o d a ć ,że
nawet w l a t a c h 1973-1974 w c z a s i e ś w ia to w e j e k s p l o z j i cen odbywały s i ę czasoc hło nn e d y s k u s j e , czy zmiany wgospodarce
św ia to w e jsą
w s t a n i e n arusz yć na Węgrzech poziom p r o dukcji i
stopy ż y c i o w e j, ..J
A le t e r a z , dokonawszy zwrotu o 180° c i sami l u d z i e t w i e r d z ą , że nasze obecne k ło p o t y gospodarcze spo wodowane są t y l k o lub g łó w n ie przyczynami z e w n ętrzn y m i", Zob. A. K ö v e z, A comment, [w :] The Impact of E x t e r n a l . . . , s . 277.I I . Aspekty t e o r e t y c z ne
P r e c y z y j n e z d e f in io w a n ie k a t e g o r i i " z a k łó c e ń zew nętrznych" na potrzeb y m a k ro a n a liz y j e s t na t y l e k ł o p o t l i w e , Ze w iększość ekono- ntstów podejmujących ten temat zadowala o i ę po p r o s tu a r b i t r a l n y m z a li c z e n ie m do t e j grupy z ja w is k zmian poziomu i s t r u k t u r y cen za g r a n i c ą , wahań k o n iu n k tu ry wraz z w ypływającym i z n ic h skutkami oraz f l u k t u a c j i kursów w alu to w ych 16. Z a k łó c e n ia te s t w a r z a j ą d la gospodarki k r a j o w e j o k re ś lo n e wyzwania - zarówno z a g r a z a ją c e j e j in te reso m , ja k i d a ją c e dodatkowe m oż liw ości rozw oju. Ponieważ to pie rw s z e przy braku odpowiednich d e c y z j i grożą powstaniem bezpo ś r e d n ic h s t r a t , d la t e g o mogą wydać s i ę w a ż n ie js z e n iż z j a w i s k a , k t ó r y c h ewentualne zig no ro w an ie oznacza t y l k o u t r a t ę p o t e n c j a l nych (a więc w p r a k t y c e n ie w y m ie rn y c h ) k o r z y ś c i przez g osp o d arkę *7
Zależno ść ka ż d ej m e a u t a r k i c z n e j g ospodarki od s y t u a c j i w i n nych k r a j a c h s ta n o w ią c y c h system gospodarki ś w ia to w e j j e s t o c z y w i stym faktem. Z ja w is k a d z i e j ą c e s i ę na rynkach towarowych i u s łu g o wych z n a jd u ją s y n t e t y c z n y wyra/ w zmianach wolumenu obrotów b i e ż ą cych i zmianach w skaźnika dewizowych terms of tra d e danego k r a j u ; z ja w is k a na rynkach p ie n ię ż n y c h i k a p it a ło w y c h d o c i e r a j ą po przez s a ld o obrotów, ruch kredytów i wahania stóp procentow ych; s y t u a c j a na rynku p rac y może u ł a t w i a ć lub u t r u d n i a ć m ig r a c j ę s i ł y ro b o c z e j i wpływać na w ie lk o ś ć przekazyw ania lub przewożonych przez migrantów kwot; f l u k t u a c j e kursów walutowych i ceny z ł o t a powodują zmiany w s t a n i e rezerw dewizowych i t p .
W l a t a c h s ie d e m d z i e s i ą t y c h zak res o d d z ia ły w a n ia przez o t o c z e n i e zewnętrzne na gospodarkę P o l s k i zn a czn ie w zró sł w związku z większą s k a lą obrotów handlowych, p o l i t y k ą z a d łu ż e n ia s i ę , rozwo jem t u r y s t y k i , a tak że le g a ln y m i i p ó ł le g a ln y m i wyjazdami zarob kowymi za g r a n i c ę .
Z w iękbżenie z a l e ż n o ś c i od rynków św iatow ych n a s t ę p u j ą c e wraz ze wzrostem wymiany z z a g r a n ic ą n i e musi autom atycznie zwiększać wraź 1iw o ś c i d anej gospodarki na wpływy zew nętrzne.
16
, u
Zob. np p rac e zaw arte w: The Impact of E x t e r n a l . . . 17
Większość tyc h wyzwań z a w ie r a oba elementy, pozytywny i n e gatywny. Na p r z y k ła d z punktu w id z en i3 P o l s k i spadek cen ropy n a f t o w e j oznacza z m n ie js z e n ie za k i l k a l a t wydatkńw rublowych na im p o rt p a l i w p ły n n y c h oraz n iż s z e b ie ż ą c e wolnodewizowe ceny za e k s portowany w ę g i e l .
I s t n i e j ą badania em piryczne, k t ó r e pokazuję nawet, żo wraz ze wzrostem zaangażowania k r a j u w międzynarodowy p o d z ia ł p rac y m ie rzonym udziałem handlu zag raniczneg o w dochodzie narodowym lub po ziomem obrotów per c a p i t a w y stę p u je te n d e n c ja do w ię k s z e j s t a b i l n a
-] H ś c i wpływów z eksp ortu w s k a l i makroekonomicznej .
W ra żliw o ś ć gospodarki k r a j o w e j na zmiany zewnętrzne wynika przede wszystkim z poziomu rozw oju, równowagi wewnętrznej i z r o dzaju r e a l i z o w a n e j s t r a t e g i i , a n i e z samych rozmiarów wymiany. W warunkach norm alnej międzynarodowej s y t u a c j i p o l i t y c z n e j pozbawio n e j n a p ię ć i k o n f r o n t a c j i n a jg łę b s z y c h skutków wahań cen, popytu i podaży za g r a n ic ę d ośw ia d cz ają k r a j e o n i s k i e j e fe k t y w n o ś c i p r o d u k c j i , nierównowadze w e w nę trzn e j, i s t r a t e g i i a n t y e k s p o r t o w e j . Wynika to s tę d , że w k r a j a c h tyc h zapotrzebow anie na import j e s t sztywne lub mało e l a s t y c z n e w związku z przewagą obrotów n ie z b ę d nych nad obrotami komparatywnymi w ic h handlu zagranicznym , n a t o m iast m o ż liw o ści z a s p o k o je n ia tego popytu są o g ra niczon e dyspro- p ro c ja m i wewnętrznymi lub brakiem w y s p e c j a liz o w a n e j p r o d u k c j i e k s p o r t o w e j. K r a j o w y s o k ie j w y d a jn o ś c i p rac y ma do za o fe row a n ie na warunkach k o nk uren cyjnych zam iast okresowych nadwyżek o k re ś lo n y c h towarów w y s p e c ja liz o w a n e moce p ro d u k c y jn e i t e c h n o l o g i e , co pozwala w ł a ś c i w i e reagować na impulsy przekazywane przez gospodarkę ś w i a tową. S i l n y p o t e n c j a ł p rod uk cyjn y i eksportowy u ł a t w i a amortyzowa n i e krótkookresow ych wahań k o n iu n k tu ry poprzez le p s z y dostęp do p rz y d a tn y c h w tym c e l u kredytów z a g r a n ic z n y c h . O p a rc ie rozwoju gos podarczego na s p e c j a l i z a t j i p r o d u k c j i i wymianie s p r z y j a zbudowaniu wszechstronnych więzi, pomiędzy p a rtn e r a m i krajowymi i z a g r a n ic z n y mi, k t ó r e pomagają p rz e trw a ć okresowe załam ania k o n iu n k tu ry w im ię doara wspólnych in te r e s ó w w d ł u ż s z e j p e r s p e k t y w i e . Na podobne wzglę dy we w sp ółp racy n ie może zaś l i c z y ć k o n tra h e n t o małym u d z i a l e w rynku, k t ó r y zwykle p ie rw s z y z n ieg o wypada w c z a s i e r e c e s j i oraz jako o s t a t n i odnosi k o r z y ś c i z o ż y w ie n ia .
Trzecim obok z a l e ż n o ś c i i w r a ż l i w o ś c i gospodarki k r a j o w e j is to tn y m aspektem a n a l i z y wpływu z a k łó c e ń zewnętrznych na kreowa n i e d y s p r o p o r c j i wewnętrznych j e s t a d a p ta c ja gospodarki do impulsów dochodzących z rynków św ia to w yc h . A d a p ta c ja ta z a le ż y od rozwiązań w z a k r e s i e systemu fu n k c jo n o w a n ia .
T e o r e t y c z n i e , p rzy braku o g r a n ic z e ń w handlu międzynarodowym, 18
J . D. C o p p о с k , I n t e r n a t i o n a l Economic I n s t a b i l i t y , New York 1962.
w gospodarce rynkowej i s t n i e j e p ełna z a le ż no ść w i e l k o ś c i krajow ych od popytu, podaży i cen za g r a n i c ę . A d a p ta cja gospodarki k r a j o w e j do zakłóceń zewnętrznych j e s t wynikiem odcinkowych d e c y z j i wszy s t k i c h producentów i konsumentów, do k tó r y c h bezpośrednio lub po ś re d n io te z a k łó c e n ia d o c i e r a j ą . Przy p łynn ych kursach w a lu t wpływ pewnych z ja w is k ja k np. wzrost ogólnego poziomu cen za granic;? mo że być ograniczony samoczynnie a p r e c j a c j ę w a lu ty k r a j u o d b i e r a j ą c e go impuls. I n g e r e n c j a państwa odnosi s i ę do wtórnych efek tów zmian zewnętrznych odebranych i przetworzonych decyzjami przedsiębiorstw a i l u d n o ś c i . W p r a k t y c e , j a k wiadomo, in t e r w e n c ja państwa zaczyna s i ę już "na w e j ś c i u " poprzez sto so w a nie różnych og ra n ic z e ń w r u chu towarów, u s łu g , czynników p r o d u k c ji czy p ie n ią d z a oraz u t r z y mywanie c z ę ś c i cen wewnętrznych w s e p a r a c j i od zmian cen światowych (r>p. ceny produktów r o l n y c h ) . Mimo to wpływ zmian w o to c z e n iu na s f e r ę n i k r o j e s t w gospodarce rynkowej z r e g u ły znaczny i bezpo ś re d n i .
W gospodarce p la n o w e j monopol handlu zag ranicz neg o g w a ra n tu je s zcz eb lo w i centralnem u p r z y w i l e j r o z s t r z y g a n i a o sposobie wprowa dzenia zmian zewnętrznych u producentów i l u d n o ś c i , a tym samym d a je t e o r e t y c z n i e k o n t r o l ę nad r e a k c j ą gospodarki na z a k łó c e n ia w o t o c z e n iu . W skrajnym przypadku c a ł o ś ć zmian i d z i a ł a ń dostosowa nych ob cią ża c e n t r a l n e g o p l a n i s t ę i jeg o budżet - gdy poziom i r e l a c j e cen zao p atrze niow ych oraz cen d e t a l i c z n y c h importowanych towarów konsumpcyjnych są autonomiczne wobec poziomu i r e l a c j i cen handlu z a g ra n ic z n e g o , gdy obow iązuje dwupoziomowa s t r u k t u r a cen k rajow ych i gdy w ie lk o ś ć i s t r u k t u r a p ł a c są produktem c e n t r a l n y c h r e g u l a c j i .
W t a k i e j s y t u a c j i z a k łó c e n ia zewnętrzne d o c i e r a j ą do producen tów i do konsumentów drogą p o ś red n ią zawarte w c e n t r a l n y c h d y r e k tywach, k t ó r e p o w s ta ją m. m . z uwzględnieniem a k t u a l n e j i p r z y s z ł e j s y t u a c j i w o t o c z e n iu . L j e d n e j s tr o n y bowiem z a k łó c e n ia wpły wają na m ożliw ości zachowania równowagi ze w n ę trz n e j ( d e w iz o w e j) gospodarki p la n o w e j, a z d r u g i e j na równowagę wewnętrzną poprzez k o re k ty f i z y c z n y c h w i e l k o ś c i e k s p o rtu i importu oraz wahania kwot r.a rachunku wyrównawczym cen, zmuszające do ew entualnych
modyfika-19
c j i wydatków na c e l e p r z e w id z ia n e w p l a n i e . W warunkach doskona ł e j i n f o r m a c j i c e n t r a l n y p l a n i s t a w p e ł n i k o n t r o l u j e z a k łó c e n ia "na Po r. S. R ą c z k o w s k i , Wpływ i n f l a c j i ś w ia to w e j na ceny w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , "Gospodarka Planow a" 19B0, nr 10.
w e j ś c i u " i zgodnie ze swymi p r e f e r e n c ja m i prze k azu je j e do wybra nych d z ie d z in (np. t y l k o producentom), zachowując lub z a m ie n ia ją c p ie rw o tn y impuls na inny b o d z ie c , o s ł a b i a j ą c impuls lub wzmacnia j ą c go ja k również bezpośrednio o k r e ś l a j ą c sposób a d a p t a c j i produ centów i konsumentów (np. poprzez r e g l a m e n t a c ję ) . W wyniku tych d z i a ł a ń sa ld o obrotów z z a g ra n ic ą l i c z o n e w jed n o s tk a c h dewizowych n ie musi s i ę pokrywać co do w a r t o ś c i i znaku z saldem sporządzo nym w cenach rynku wewnętrznego.
Tak więc głównym czynnikiem r o z p r z e s tr z e n ia ją c y m z a k łó c e n ia w gospodarce d y re k ty w n ie k ie r o w a n e j są zmiany źadań planowych i związane z nimi przepływy środków rzeczowych i fin an so w ych . J e ś l i szcz eb e l c e n t r a l n y n ie dysponuje doskonałą in fo rm a c ją i n i e w ł a ś c i wie czy zbyt późno k o ry g u je p la n ,w ó w c z a s , n ie t y l k o n ie e f e k t y w n ie l o k u j e zasoby, a l e nieświadom ie k r e u j e w ła sn e , odmienne od p i e r wotnego impulsu z zewnątrz z a k łó c e n ia .
Bezpośredni wpływ zakłóceń zewnętrznych na budżet zmniejsza s i ę , o b c i ą ż a j ą c w zamian bezpośrednio producentów i konsumentów wraz z d e c e n t r a l i z a c j ą systemu podejmowania d e c y z j i i łączeniem krajowego systemu finansowego z zagranicznym. Ś c i s ł y związek cen zaopatrzeniow ych i cen handlu zagranicznego oznaczałby d la produ centów daleko id ącą z a le ż no ść od tego, co 3ię d z i e j e na rynkach św iatow ych, tym d o t k l iw s z ą im większą r o l ę odgrywa ek s p o rt i im p o r t w ic h d z i a ł a l n o ś c i .
I k o l e i w ra ź liw o ść na z a k łó c e n ia zewnętrzne o k r e ś l a ł a b y ch a r a k t e r rynku krajow ego, np. producent m onopolista mający do c z y n i e n ia z nadwyżką popytu na swe wyroby s ł a b i e j odczuwa skutek wzrostu cen importowanych przez s i e b i e surowców czy spadku popytu e k s p o r t o wego od producenta d z i a ł a j ą c e g o na zrównoważonym rynku krajowym.
N atom iast d la konsumenta z a le ż n o ść od s y t u a c j i w gospodarce św ia to w e j byłab y fu n k c ją z j e d n e j s tr o n y z a k re s u , w ja k im ceny de t a l i c z n e są pochodną cen zaopatrzeniow ych (o p a r t y c h na cenach handlu za g ra n ic z n e g o ) i cen t r a n s a k c y j n y c h importowanych towarów konsumpcyjnych, a z d r u g i e j - f u n k c ją s to p n ia p ow iązania p ł a c z finansowymi wynikami d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w w handlu z a g r a nicznym.
P r z y j ę c i e ko nk retnych rozwiązań w z a k r e s i e dopuszczenia wpływu za k łóce ń zewnętrznych na poszczególne k a t e g o r i e podmiotów gospo d a ru ją c y c h stanowi i s t o t n y p ra k ty c z n y problem p o l i t y k i o t w i e r a n i a g o s p o d a rk i, k t ó r y pow inien być r o z s t r z y g n i ę t y w duchu kompromisu
pomiędzy wymaganiami e fe k t y w n e j a l o k a c j i zasobów a oczekiwaniem społecznym co do s t a b i l n o ś c i p o z y c ji zawodowej i m a t e r i a l n e j oraz zró ż n ico w a n ia docbooów. Ani pełne u z a l e ż n i e n i e producentów i kon sumentów od s y t u a c j i w o to c ze n iu ani p o z o s ta w ie n ie w s z y s tk ic h de- c y z j i z tym związanych do w y łą c z n e j kom petencji c e n t ra ln e g o p l a n i s t y n i e stanow ią p r a k t y c z n e j a l t e r n a t y w y systemowej. I s t o t n e j e s t t y l k o , aby obszar ro z p a try w a n e j z a le ż n o ś c i danego podmiotu p o k ry wał s i ę ze s f e r ą jego kom petencji d e c y z y jn y c h .
I I I . Wpływ zakłóceń zewn ę t r z nych na gospodarkę P o l s k i w l a t a c h s te d e m d zlesi ą t y c h
Równoczesny wzrost znaczenia importu z k ra ja m i k a p i t a l i s t y c z nymi w gospodarce P o l s k i , w y s t ą p i e n i e różnorodnych z ja w is k k r y z y sowych na Zachodzie oraz n a r a s t a n i e d y s p r o p o r c ji wewnętrznych wy magają p o d ję c ia próby oszacowania r o l i "im p o rt u " n ie k o r z y s tn y c h z ja w is k w porównaniu z krajowymi czynnikami kry zy s o g e n n y m i.
A n a liz a podstawowych m a k ro w ie lk o é c i dewizowych r e j e s t r u j ą c y c h zmiany w o to c z e n iu zewnętrznym w l a t a c h s i e d e m d z i e s ią t y c h pozwala sformułować ogólne w n io s k i o k ieru n ku i s i l e z a k łó c e ń .
Po p ie rw s z e , s a ld o obrotów b i l a n s u handlowego b y ło permanentnie ujemne, o s i ą g a j ą c w l a t a c h 1971-1980 d e f i c y t rzędu k i l k u n a s t u m i lia r d ó w dolarów . T e o r e ty c z n ie tego typu p o l i t y k a w z a k r e s i e handlu zagrariicznego pozwala w gospodarce k r a j o w e j wywołać procesy d e f l a - c y j n e . Nadwyżka importu nad eksportem d a je bowiem dodatkową po daż środków rzeczowych, n i e z w ię k s z a ją c przy tym ani kosztów p r o d u k c j i , ani popytu. Tak więc p r o p o r c j e pomiędzy eksportem a im portem n ie b y ły w l a t a c h s i e d e m d z i e s ią t y c h źródłem i n f l a c j i wewnę t r z n e j .
l’o d r u g ie , przy danych rozm iarach importu ( l u b jego n adw yżki) u z y s k a n ie e fe k t u d e f l a c y j n e g o w gospodarce k r a j o w e j z a le ż y od stru k t u r y towarowej importu i dynamiki cen dewizowych. J e ś l i import dokonywany j e s t wbrew proporcjom bilansowym i posiadanym rezerwom, wówczas narusza równowagę s t w a r z a j ą c bezużyteczną podaż środkók. rzeczowych a l b o / i wzmaga popyt na niezbędną w c e l u zagospodarowania
Mechanizm p r z e n o s z e n ia s i ę i n f l a c j i w s k a l i międzynarodowej zob. K. Z a b i e l s k i , S to s u n k i finansowe Wscnód-Zacnod, Warszawa 1978, s . 40-65.
tych środków e n e r g i ę , s i ł ę roboczą, i n w e s t y c j e , surowce, dewizy i t p . , czego widocznym skutkiem s t a j a s i ę p r e s j a i n f l a c y j n a w k r a j u . Jednakże s t r u k t u r a importu (podobnie ja k w ie lk o ś ć d e f i c y t u w b i l a n s i e handlowym) to n a j c z ę ś c i e j wynik własnych suwerennych de c y z j i , a n ie r e z u l t a t "z a k łó c e ń z e w n ę tr z n y c h ". Natom iast do k a t e g o r i i z ja w is k obiektywnych d la P o l s k i n ależ y z a l i c z y ć wzrost cen dewizowych towarów importowanych. Wzrost ten j e s t źródłem i n f l a c j i kosztowej i obejmuje zarówno prod uk cję b ie ż ą c ą (wyższe ceny ma t e r i a ł ó w ) , ja k i p r z y s z ł ą (wyższe odpisy a m ortyzacyjne od im porto wanych maszyn). W krótk im o k r e s i e , przy danej s t o p i e wzrostu cen de/izowych w im p o rc ie , i n f l a c j a kosztowa wywołana przez handel za g ra n ic z n y j e s t tym s i l n i e j s z a im b l i ż s z y związek cen krajow ych i dewizowych.
Z punktu w id z en ia importu i n f l a c j i s y t u a c j a P o l s k i n ie wygląda n a j g o r z e j (zob. tab . 1 ). Wprawdzie wskaźnik cen w im p orcie w o k r e s i e 1971-1900 w zrósł o ponad 80* (w stosunku do roku 1970) i c h a r a k te r y z o w a ł s i n nierównomierną dynamiką ( s z c z e g ó l n i e szybką w l a tach 1973-1975 oraz 1979-1980), to jednak podwyżki te b y ły znacz n ie mniej gwałtowne od p o t e n c j a l n y c h - np. z r e a liz o w a n y c h przez kra
je k a p i t a l i s t y c z n e w ic h e k s p o r c ie .
T a b e l a 1 Wskaźniki cen p o ls k ie g o importu na t l e wskaźników
cen e k sp ortu krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h ogółem
Wskaźnik 1971 1972 ’ 1973 1974 1975 1976 1977 1978 19У9 1980 1970 = 100 Iriport Polski 98,2 97,8 106,4 124,3 139,3 139,9 147,6 153,2 165,4 181,5 Eksport krajów ka p ita lis ty cznych 106 114 142 ' 199 213 222 241 265 315 374 rok poprzedni = 100 Import Polski 98,2 99,6 108,8 116,9 112,0 100,4 105,5 103,8 108,0 109,5 i kspor t krajów k a p italisty-czr.ych 106 107, 5 124,5 140,1 107,0 104,2 108,5 109,9 118,9 118,7 Ź r ó d ł o : Rocznik s t a t y s t y c z n y handlu zag raniczneg o 1981, Warszawa 1982; Rocznik s t a t y s t y k i międzynarodowej 1977, GUS, War szawa 1977, Rocznik s t a t y s t y k i międzynarodowej 1981, GUS, Warszawa 1982.
Po t r z e c i e , n ie k o r z y s t n y wskaźnik terms of tra d e powoduje p r e s j ę i n f l a c y j n ą , ponieważ zarówno podraża wolumen im portu, ja k i zmusza do dodatkowego e k s p o rtu , zm n ie js z a ją c e g o i l o ś ć towarów po z o s t a j ą c y c h na rynku krajowym. Z tego punktu w id z en ia i n a c z e j k s z t a ł t o w a ł a s i ę s y t u a c j a w polskim handlu zagranicznym w długim i w krótk im o k r e s i e . R o z p a t ru ją c c a ł ą dekadę i b i o r ą c za podstawę terms of tra d e roku 1970 te n d e n c je zmian cer. w e k s p o r c ie i w im p o r c i e b y ły k o r z y s t n e , tzn . d z i a ł a ł y w k ieru n ku d e fla c y jn y m (zob.
tab . 2 ) . Pod tym względem zn aczn ie l e p i e j w y g lą d a ła s y t u a c j a w u b rota ch z k r a ja m i k a p i t a l i s t y c z n y m i n iż z k r a ja m i s o c ja lis ty c z n y m i. Z k.olei w k ró tk im o k r e s i e wpływ terms of tra d e b y ł b a r d z i e j z r ó żnicowany. Powstawaniu t e n d e n c j i i n f l a c y j n y c h w gospodarce k r a j o wej s p r z y j a ł y terms of tra d e w l a t a c h 1473, 1974, 1977, 1979, 1980, zw łaszcza Ze ich n i e k o r z y s t n y poziom n a k ła d a ł s i ę , poza rokiem
1977, na p rz y s p ie s z o n y wzrost cen im portu. Wydaje s i ę , że w ła ś n ie krótkookresowe wahania terms of tra d e mają o w i e l e większy ładunek d e s t a b i l i z u j ą c y d la gospodarki n iż tre n d w i e l o l e t n i tyc h zmian. D la te g o n a l e ż a ło b y uznać, ze dynamika terms of tra d e w ł a t a c h s i e d e m d z ie sią ty c h n ie s p r z y j a ł a utrzym aniu wewnętrznej równowagi c e nowej w P o l s c e .
T a b e l a 2 Terms of tra d e p o l s k ie g u handlu zag raniczneg o
1971 1 472 1973 1974 1975 1976 1977 197ft 1979 1980 fłoprzedni - 100 104,3 101,0 97,1 99,5 103,2 1970 102,0 = 100 97,7 100,0 97,5 98,4 104,3 100,2 103,9 102,8 »—i O ON 107,9 105,5 105,5 102,9 1П1 ,2 Í r ó d ł o: Rocznik s t a t y s t y c z n y handlu zag ranicz neg o 1981 i o b l i c z e n i a w łasne.
Po c z w a r t e , zmiany w p o p y c ie importowym związano z f l u k t u a c j ą k o n iu n k tu ry w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h i z gasnącą dynamiką wzro s tu w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h n i e b y ł y is to tn y m cz yn nik iem o g r a n ic z a ją c y m p o l s k i e k s p o r t i m o ż liw o ści z a o p a tr z e n i a w import
gos-p od a rk i k r a j o w e j , konieczne d la sprawnego przeb ieg u procesów
pro-21 •
du kcyjn ych .
Współczynnik k o r e l a c j i pomiędzy dynamiką dochodu narodowego KKR a dynamiką p o l s k ie g o e k sp ortu do krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h w y n o s ił bowiem d la okresu 1971-1980 t y l k o 0,4 (p r z y z a ł o ż e n i u , że zmiana dochodu narodowego KKR w danym roku o d b i j a ł a s i ę na poziomie ekspor tu p o l s k ie g o w tym samym r o k u ) . Brak związku między rozpatrywanymi zmiennymi (w s p ó łc z y n n ik k o r e l a c j i 0 , 3 ) widać n ato m ia s t przy z a ł o ż e n iu jednorocznego o p ó źn ie n ia w r e a k c j i zmian e k sp ortu na zmiany w dochodzie narodowym KKR. Nieco ś c i ś l e j s z a z k o l e i - choć niska - jest z a le ż n o ść dynamiki p o l s k ie g o eksp ortu do krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h od dynamiki wolumenu importu tyc h k r a jó w , d la k t ó r e j w sp ółcz ynn ik k o r e l a c j i wynosi 0 ,6 .
Wyższa k o r e l a c j a ( 0 , 6 4 ) w ystę p u je pomiędzy dynamiką dochodu narodowego w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h a dynamiką p o l s k ie g o e k sp ortu do n i c h , a c zk o lw ie k i ten wskaźnik j e s t m niejszy n iż można b yłoby o c z e k iw a ć . Warto p o d k r e ś l i ć , że je d n o c z e ś n ie wahania rocznych wskaźników dynamiki e k s p o rtu p o l s k ie g o b y ł y m niejsz e do k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h n iż do s o c j a l i s t y c z n y c h , ś r e d n ie w s p ó łc z y n n ik i zmienności d la dekady wynoszą odpowiednio: 3,8 i 6,7%.
Nie p o tw ie rd z a ło b y to tezy o s t a b i l i z u j ą c e j r o l i handlu z k r a jami s o c j a l i s t y c z n y m i w l a t a c h s i e d e m d z i e s ią t y c h - uznawanej po w szechnie za n i e w ą t p l i w ą . Nawet po wyelim inow aniu z o b l i c z e ń roku 1980 ja k o nietypowego ze względu na s z c z e g ó ln i e g łę b o k i spadek e k s p ortu do krajów s o c j a l i s t y c z n y c h okazu je s i ę , ze w s p ó łc z y n n ik i te są p raw ie id e n ty c z n e (3 ,8 X d la k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h i 3,9% d la k a p i t a l i s t y c z n y c h ) , c z y l i że w długim o k r e s i e e k s p o rt do obu obszarów odznaczał s i ę podobną s t a b i l n o ś c i ą .
A n a l i z a w i e l k o ś c i ekonomicznych w je d n o s tk a c h dewizowych po zwala uzyskać pogląd na s i ł ę i k ie ru n e k p r z e n ik a n ia n i e k o r z y s t n y c h z j a w is k w gospodarce ś w ia to w e j do gospodarki p o l s k i e j . Ola oceny ic h d e s t a b i l i z u j ą c e j r o l i na t l e d y s p r o p o r c j i wywołanych błędnymi d ecyzjam i wewnętrznymi konieczne j e s t oszacowanie tych z ja w is k w z ł o t ó w k a c h .
W porównaniu z i n f l a c j ą wywołaną przez c z y n n i k i krajow e import i n f l a c j i n i e m ia ł dużego z n a c z e n ia . Związek wzrostu cen z a g r a n i cznych z ruchem cen k r a jo w y c h , j a k i n i e w ą t p l i w i e i s t n i a ł , b y ł
T a b e l a 3
Wskaźniki dynamiki cen wewnętrznych w P o ls c e (r o k poprzedni * 100)
Rok Ceny8 Rok Cenya
1977 105,5 1976 110,7
1972 100,5 1977 103,7
1973 101,1 1978 106,4
1974 102,9 1979 104,1
1975 102,4 1900 106,4
a Stosunek dynamiki dochodu narodowego wytworzonego w cenach b ie ż ą c y c h do dynamiki w cenach s t a ł y c h .
Ź r ó d ł o : R o c z n ik i s t a t y s t y c z n e z od pow iednich l a t .
w i e l k i i opóźniony (z o b . tab . 3 oraz 1 ) . Gospodarka c h a r a k t e r y z o w ała s i ę własnym cyklem cenowym przo3uniętym o rok w stosunku do zmian cen importu i o dwa l a t a w stosunku do zmian cen światowych (ce n eksp ortu krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h ) . Wzrost cen eksp ortu k r a jów k a p i t a l i s t y c z n y c h w l a t a c h 1973-1974 z n a l a z ł o d b i c i e w cenach importu p o l s k ie g o w l a t a c h 1974-1975 i w r e f o r m i e cen z a o p a t r z e n i o wych dokonanej w roku 1976. Z ła g o d z en ie tempa wzrostu cen w krajach k a p i t a l i s t y c z n y c h w l a t a c h 1975-1976 p o j a w i ł o s i ę w cenach importu w 1976 i w cenach wewnętrznych w 1977 r .
T a b e l a 4
W skaźniki wzrostu nakładów na m a t e r i a ł y ( ł ą c z n i e z paliw em ) i e n e rg i ą
oraz wynagrodzenie za p rac ę w s f e r z e m a t e r i a l n e j (r o k poprzedni = 100) Wskaźniki 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1970 1979 1980 Materiały (z paliwem)' i energia 102,0 10U,7 102,2 105,8 104,1 114,0 103,9 103,1 107,3 110,1 Wynagrodzenie za pracę 100,8 101,3 104,1 107,8 103,7 110,7 101,0 103,2 111,7 119,4 U w a g a : W skaźniki nominalne u r e a l n i o n e wskaźnikami tempa wzrostu dochodu narodowego wytworzonego w cenach s t a ł y c h .
Ź r ó d ł o : O b l i c z e n i a własne na podstaw ie Rocznika s t a t y s t y cznego 1981.
0 r e l a t y w n i e n i e w i e l k i e j r o l i importowanej i n f l a c j i świadczy porównanie dynamiki nakładów na m a t e r i a ł y , p a liw a i e n o rg ię za w i e r a j ą c y c h wsad importowany z dynamiką wynagrodzeń za p rac ę s f e r y m a t e r i a l n e j ( t a b . 4 ) . W o k r e s i e 1971-1976 obejmującym dwukrotną reformą ceny za o p a trze n io w e , k t ó r e naw iązyw ały do r e l a c j i cen świa towych (w 1971 i w 1976 r . ) , roczny wzrost fiakładów na m a t e r i a ł y , p a liw a i e n e rg ię b y ł m in im a ln ie wyższy ( 4 , 8 % ) niż wzrost wynagro dzeń za pracę ( 4 , 7 % ) . W sumie jednak w całym d z i e s i ę c i o l e c i u wyna grod zen ia te w z ro s ły o w i e l e s z y b c i e j (6 ,4% r o c z n i e ) od kosztów m a te ria ło w y c h (5 ,3% r o c z n i e ) . A 2atein skoro jed en t y l k o z różnych możliwych wewnętrznych czynników i n f l a c y j n y c h d z i a ł a ł s i l n i e j od i n f l a c j i im portow anej, można p rzy p u s zc za ć , że ic h łą cz n y e f e k t b y ł z n a c z n ie w ię k s z y . Wniosek ten z n a jd u je p o t w ie rd z e n ie w dynamice i s t r u k t u r z e d o t a c j i i d o p ła t z budżetu państwa ( t a b . 5 ) . Są one g łó w n ie wyrazem tru d n o ś c i w pogodzeniu p o l i t y k i s t a ł y c h cen d la odbiorców z rosnącymi kosztami p r o d u k c j i i sub stytutem ja w n e j i n f l a c j i cenowej. Część tych d o p ł a t stosowana w im p orcie ma na c e lu ochronę je d n o s te k gosp o d arujących przed b ezpośrednią zwyżką cen
22 z a g ra n ic z n y c h
Można szacować, że w ie lk o ś ć tych d o p ł a t stanowi co n a jm n ie j 50-60% d o p ła t do handlu z a g r a ń ic z n e g o . Ic h 3 ,5 - k ro tn y wzrost w c i ą gu dekady świadczy o s i l e z e w n ętrz n e j p r e s j i i n f l a c y j n e j , n a t o m ia st równoczesny niem al 6-krotny wzrost w s z e lk ic h d o t a c j i i do p ł a t z budżetu s u g e r u j e , że p r e s j a ta b y ła r e l a t y w n i e znacznie s ła b s z a od dynamiki cen b rajo w ych wywołanej czynnikami wewnętrznymi
f a b e 1 э 5
Dynamika d o t a c j i i d o p ł a t z budżetu pań stwa d la gospodarki u s p o łe c z n i o n e j
( r o k 1970 = 100) Rok Ogółem 7 t y t u ł u r o z l i c z e ń w e k s p o r c ie i im porcie 1975 24 9 185 1979 486 256 1980 5 74 351 ___________ Ź r ó d ł o : Ja k w ta b . 4.
22 Wzrost d o p ł a t eksportowych wynika ze wzrostu kosztów produ k c j i e k s p o r to w e j, a zatem j e s t spowodowany i n f l a c j ą k ra jo w ą .
Według dość powszechnej o p i n i i jedną z głównych b a r i e r rozwoju gospodarczego P o l s k i ok azał s i ę w ł a t a c h s i e d e m d z i e s ią t y c h brak do sta te c z n e g o z a o p a tr z e n ia z im portu, zw łaszcza z krajów k a p i t a l i s ty c z n y c h . B a r i e r ę tę nożna wiązać z z a k łó c e n ia m i zewnętrznymi o c h a r a k t e r z e ekonomicznym - w wyniku d e k on iu nk tu ry n a s tę p u je z m n ie j s z e n ie popytu na p o l s k i e k s p o r t, u t r u d n i a j ą c e fin a n so w an ie
impor-2 3
t u ' . Obie te h ip o te z y w ś w i e t l e danych s t a t y s t y c z n y c h n i e brzmią jednak zbyt p rze k o n u ją co . Faktem j e s t , że l a t a 1973-1975 odzna c z a j ą c e s i ę poważnym załamaniem k o n iu n k tu ry i popytu importowego KKR z b i e g ł y s i ę w c z a s i e z najwyższą dynamiką p r o d u k c ji c z y s t e j przemysłu p o l s k ie g o i najw iększym i p rz y ro s ta m i importu, n atom iast p ó ź n i e j wraz z poprawą ko n iu n k tu ry i lepszymi możliwościam i e k s p ortu n a s t ą p i ł spadek tempa wzrostu p r o d u k c j i c z y s t e j oraz spadek rozmiarów importu z krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h . Wskazywałoby to, z j e d n e j s t r o n y , że d la wzrostu p r o d u k c ji w P o l s c e dobra k o n iu n k tu ra w KKR i wiążący się z n ią popyt na p o l s k i e k s p o rt n ie b y ł y n a jw a ż n ie js z ym i czynnikami decydującymi o m oż liw ościa ch fin a n so w an ia im p ertu. Przy s to p n iu p o k ry c ia importu z zachodu eksportem w wysokości 70-8U%. prze* k i l k a l a t z rzędu ewentualny wzrost wywozu o 1-2% spowodowany po prawą k o n iu n k tu ry n i e na w i e l e p o l e p s z y łb y s y t u a c j ę z a o p a trz e n io - wą, a zatem i z a k łó c e n ia k o n iu n k tu r a ln e n i e b y ły przyczyną o g r a n i c z a j ą c ą w ie lk o ś ć p r o d u k c j i k r a j o w e j . Decydującą r o l ę odgrywały t u t a j k r e d y t y za ciąg a n e w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h .
Z d r u g i e j s t r o n y , j e ś l i w c ią g u dekady gospodarka u t y s k u j e dodatkowo ś ro d k i z importu s ta n o w ią c e ponad 25% w a r t o ś c i ekop o rtu , to w ą tp liw e j e s t szu k a nie p rzyczyn j e j t ru d n o ś c i w b a r i e r z e im por t o w e j. N ie d o s ta t e k importu b>ł bowiem skutkiem n iee fek ty w n eg o wy k o r z y s t a n i a wewnętrznych zasobów gospodarki p o l s k i e j . Badania em p i r y c z n e ^ 1 p o k a z u ją , że brak z a le ż n o ś c i pomiędzy wzrostem n a k ł a dów i n w e s t y c y jn y c h z importu a prod uktyw n ością środków t r w a ł y c h j e s t w P o l s c e z ja w is k ie m s t r u k t u r a l n y m , ponieważ w y stę p u je wo wszy s t k i c h g a ł ę z i a c h przemysłu co n a jm n ie j od 20 l a t . Z d r u g i e j s tr o n y w p i e r w s z e j połow ie l a t s ie d em d ziе з ! ą ty c h dynamika p r o d u k c j i
glo-23 Według Z. F a le n b u c h l a ten w ł a ś n i e c z y n n ik m iał o w i e l e g r o ź n i e j s z e s k u t k i d la gospodarki p o l s k i e j n iż w zrost cen w im p o rc ie . Zob. The Impact of E x t e r n a l . . .
24 M. Z i e l i ń s k i , Z a d łu ż e n ie z a g ra n ic z n e P o l s k i w l a tac h s i e d e m d z i e s ią t y c h (rozpraw a d o k to rs k a , maszynopis, U n iw e r s y t e t Ł ó d z k i ) , Łódź 1982, rozdz. I I I .
b a l n e j , c z y s t e j oraz eksp ortu b y ła sła b o skorelowana z dynamiką importu zaopatrzeniowego (pomimo w y s o k ie j krańcowej produktywności importu za o p a trze niow e g o).
I V . Wnioski
A n a liz a zewnętrznych warunków rozwoju i ic h wpływu na gospo darkę p olsk ą w l a t a c h s ie d e m d z i e s ią t y c h pozwala s t w i e r d z i ć , że n ie b y ły one główną przyczyną załam ania w l a t a c h 1979-1982. Co w i ę c e j , w i e l e p rz e s ła n e k w skazuje, że sam b i l a n s zmian w o to c z e n iu b y ł d la P o l s k i lep szy n iż d la w ie lu innych k r a jó w . Ujemne s k u t k i z a k ł ó ceń zewnętrznych z o s t a ł y Jednak spotęgowane wieloma p o su n ię cia m i w z a k r e s i e s t r a t e g i i rozwoju i systemu fu n k c jo n o w a n ia, k t ó r e n ie p o m ie r n ie z w i ę k s z y ły w r a ż liw o ś ć gospodarki w stosunku do rozmiarów wymiany z z a g r a n ic ą . Tak w ięc b a r i e r a handlu zag raniczneg o w po s t a c i braku środków na import i n i e d o s t a t e c z n e j p r o d u k c j i e k s p o r tow ej n i e spowodowała załam ania g o s p o d a rk i, le c z p ow stała wskutek tego z a ła m a n ia, będącego wynikiem n a r a s t a j ą c e j n ie s p r a w n o ś c i s y stemu gospodarczego i s p o łe c z n o - p o lit y c z n e g o , a w s z c z e g ó ln o ś c i :
- braku mechanizmu op ty m aln e j a l o k a c j i zasobów, - n iee fek tyw n eg o systemu motywacyjnego,
- n i e d o s t a t e c z n e j k o n t r o l i s p o łe c z n e j nad decyzjam i makroeko nomicznymi ,
- d o m in a c ji p r e f e r e n c j i odcinkowych nad in te r e s a m i ogólnospo łe c z n y m i.
J e d n o c z e ś n ie w l a t a c h s ie d e m d z i e s ią t y c h z m n ie js z y ł s i ę s to p ie ń i z o l a c j i od wahań w gospodarce ś w ia t o w e j, ja k ą za p e w n iła nieg d yś w sp ółp raca w ramach RWPG. D e cy zje w t e j sp raw ie z o s t a ł y p o d ję te przez k r a j e Rady w n a s t ę p s t w ie wzrostu s k a l i tych że wahań, a kon k r e t n i e kryzysu l a t 1974-1975 na Za ch o d zie . Skutkiem t y c h d e c y z j i wprowadzono, po p ie rw s z e , t a k i e m o d y fik a c je do mechanizmu w sp ół p r a c y , k t ó r e w większym n iż d o ty ch cz a s s to p n iu p r z e n o s i ł y na wza jemne s to s u n k i te n d e n c je na rynkach krajów k a p i t a i i s t y c z n y c h . Głów ne znaczemie w tym z a k r e s i e m ia ło o d e j ś c i e od cen s t a b i l i z o w a n y c h na ok resy p i ę c i o l e t n i e w handlu pomiędzy k r a ja m i RWPG na rzecz cen k r o c z ą c y c h , k t ó r e s z y b c i e j u w z g lę d n ia ły zm-iany cen św ia to w yc h ; po wrót do ś c i s ł e g o b ila n s o w a n ia ( b a r t e r u ) obrotów p a liw a m i, żyw nością, surowcami i innymi towarami ła tw o zbywalnymi na Z a c h o d z ie , co
2 5
u s z ty w n ia ło wzajemną wymianę (z a m ia s t ją s t a b i l i z o w a ć ) , s takže ro z s z e r z e n i e rozmiarów handlu ponad w i e l k o ś c i u s t a lo n e w p r o t o k o ła c h rocznych, r o z l ic z a n e g o w w a lu ta ch w y m ie n ia ln yc h , gdzie wpływ f l u k t u a c j i na rynkach k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h wydaje s i ę s z c z e g ó l n ie duży i niemal b e zp o śred n i.
Po d r u g i e , nowe elementy mechanizmu w spółpracy n ie n a r u s z a ły jego i s t o t y . T ra d y c y jn y system powiązań k rajów RWPG ani n ie po z w a la ł w y k o rz ysta ć w d o s ta te c z n y sposób w spółpracy s z c z e b l i m ik ro ekonomicznych w p r o c e s i e a d a p t a c j i do s t r u k t u r a l n y c h t e n d e n c j i w gospodarce ś w ia to w e j, ani n i e stymulował reformy systemu f u n k c j o nowania gospodarki w ew nętrzn ej.
Po t r z e c i e , nie d o ro zw ó j stosunków tow arow o-pieniężnych i n i ska ranga rachunku ekonomicznego spowodowały n a s i l e n i e e k s t e n s y wnej s t r a t e g i i i n t e g r a c j i . Świadczy o tym z a in t e r e s o w a n ie w spólny mi in w e s ty c ja m i w d z i e d z i n i e wydobycia i p rzetw ó rstw a surowców i p a l i w , głów nie na t e r e n i e ZSRR i Kuby, w c e l u u n i e z a l e ż n i e n i a s i ę w p r z y s z ł o ś c i od importu za wolne dew izy. Program ten na k r ó tką metę z w ię k s z y ł jednak z a le ż no ść od importu z Zachodu, ponieważ spowodował ko nieczno ść dodatkowych zakupów in w e s t y c y j n y c h , na długą zaś z w ię k s z y ł k a p i t a ł o c h ł o n n o ś ć rozwoju ( k r a j e RWPG n i e p o d j ę ł y np. wspólnych p r z e d s i ę w z ię ć o s z c z ę d z a ją c y c h surowce i p a l i w a ) .
Po c z w a r t e , podobieństwo r e a liz o w a n y c h w RWPG w l a t a c h siedem d z i e s i ą t y c h s t r a t e g i i rozwoju poprzez " o t w a r c i e na Zachód" zaowoco wało szeregiem a n a lo g ic z n y c h tru d n o ś c i wewnętrznych. D la te g o w k ró tk im o k r e s i e j e d y n i e ZSRR ze względu na swój p o t e n c j a ł mógł być traktow any ja k o znaczący a m ortyza tor za k łóce ń zewnętrznych d la po s zc z eg ó ln y c h k r a jó w . W r e z u l t a c i e nadal i s t n i a ł o n ie d o sto s o w an ie wzajemnej s t r u k t u r y popytu i podaży w tych k r a j a c h , hamujące rozwój wymiany, szereg d z i e d z in odznaczało s i ę (np. przemysł l e k k i ) b r a kiem j a k i e j k o l w i e k niem al w s p ó łp ra c y , a handel wykazywał sła b n ą c ą dynamikę. Symptomatyczny j e s t w t e j s y t u a c j i f a k t , że po z a s t ą p i e n iu cenami kroczącym i cen s t a ł y c h , uznawanych za jed n ą z głównych b a r i e r ekonomicznych w s p ó łp r a c y , n ie n a s t ą p i ł spodziewany,
przy-25
H N o c e n ie I n s t y t u t u K o n iu n k tu r i Cen Handlu Z agranicznego brak zgody n i e k t ó r y c h p a rtn erów na k r e d y to w a n ie t e j c z ę ś c i niezbęd nego d la nas im portu, k t ó r e j n i e mogliśmy zrównoważyć wymaganym eksportem b y ł , w s y t u a c j i poważnego z m n ie js z e n ia importu z Zachodu jednym z czynników u t r u d n i a j ą c y c h powstrzymanie n a r a s t a j ą c e g o kry zysu gospodarczego i załam ania rynku wewnętrznego w P o l s c e " , zob. J . / a l i k o w s k a , B ila n s o w a n ie obrotów handlowych z k r a ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i , "Handel Z a g r a n ic z n y " 1982, nr 1-2, s. 9.
n a jm n ie j w P o l s c e , w zrost wzajemnych obrotów. Wolumen eksportu P o l s k i do krajów s o c j a l i s t y c z n y c h w l a t a c h 1971-1974 w z r a s t a ł w tempie p r z e c i ę t n i e 12,7% r o c z n i e , a import 1 1 ,I X , n ato m ia s t po wprowadzeniu nowej bazy cen, w l a t a c h 1975-1979 tempo to sp ad ło do - odpowiednio 7 ,4 * i 4,7% r o c z n i e . Tym samym zarówno teza J . Pa- j e s t k i o o s ią g n ię ty m wysokim s to p n iu "s a m o d z ie ln o ś c i k o l e k t y w n e j" k rajów RWPG oraz p rzek o nanie w ie l u ekonomistów, że u d z i a ł w RWPG z ab e zp iecz a przed n ie k o rz y s tn y m i zjaw iskam i w gospodarce ś w ia to w e j, wydają s i ę być przedwczesne, a w każdym r a z i e n i e z n a jd u ją uza s a d n i e n i a w s y t u a c j i g osp o d arcze j l a t s i e d e m d z i e s ią t y c h .
Janu sz Ś w ie r k o c k i
EXTERNAL ENVIRONMENT AS A SOURCE OF UNFAVOURABLE PHENOMENA IN THE POLISH ECONOMY
(EXPERIE NCE OF THE S E V E N T IE S )
The s e v e n t i e s w itn e s se d in c r e a s e d s e n s i t i v i t y of the P o l i s h economy to changes in the w orld economy. I t was m a inly due to i n e f f e c t i v e n e s s of the n a t i o n a l economy f u n c t i o n i n g system and to m is ta k e s made in the s t r a t e g y of development r a t h e r than to u n f a v o u r a b le impact of e x t e r n a l c o n d i t i o n s . Th is i s confirm ed by s t a t i s t i c a l e s t i m a t e s , q u a l i t a t i v e a n a l y s i s and t h e o r e t i c a l d e l i b e r a t i o n s about p o s s i b i l i t i e s of a d a p tin g the c e n t r a l l y c o n t r o l l e d e- conomy to these c o n d i t i o n s . S i m u l t a n e o u s l y , d u rin g the p e r io d under study th e re decreased i s o l a t i o n of the economy from f l u c t u a t i o n s in the environment., which had veen p o s s i b l e owing to co-ope r a t i o n w i t h i n the L’MEA e a r l i e r on.
